Ki Muʻa ke Malangá, ʻE Fiemaʻu Nai Ke Ke Kumi
1. Ko e hā ʻoku vahevahe ai ʻa e ngaahi vāhenga ngāue ʻa e fakatahaʻanga ʻi he ngaahi ʻēlia lea kehekehé ʻo fakatatau ki he leá?
1 ʻI he Penitekosi 33 T.S., hili hono maʻu ʻa e laumālie māʻoniʻoní, ko e kau ākonga ʻa Sīsuú naʻe “kamata ke nau lea ʻi he ngaahi lea kehekehe” ki he faʻahinga naʻe haʻu mei he ngaahi feituʻu mamaʻo ʻo e māmaní. (Ngā. 2:4) Ko hono olá, ko e kakai nai ʻe toko 3,000 naʻe papitaisó. Ko e meʻa mālié, ʻoku hangē ko e tokolahi taha ʻo e kau ʻaʻahí naʻa nau toe leaʻaki ha lea anga-maheni, hangehangē ko e Hepelū pe Kalisi. Neongo ia, naʻe fili ʻe Sihova ke malangaʻi ʻa e pōpoaki ʻo e Puleʻangá kiate kinautolu ʻi heʻenau lea tuʻufonuá. ʻOku ʻikai ha veiveiua ko e ʻuhinga ʻe taha ki hení ʻoku faʻa tali lelei ange ʻe he kakaí ʻa e ongoongo leleí ʻi he taimi ʻoku nau fanongo ai ʻi heʻenau lea tuʻufonuá. Ko ia ai, ʻi he ʻahó ni ko e ngaahi vāhenga ngāue kuo vaheʻi ki he fakatahaʻanga ʻi he ngaahi ʻēlia ʻoku lea kehekehé ʻoku vahevahe ʻo fakatatau ki he leá. (Fokotuʻutuʻu Maau, p. 107, pal. 1-2.) Ko e ngaahi kulupu lea mulí ʻoku ʻikai ke nau maʻu ha vāhenga ngāue, ka ʻoku nau malanga kia kinautolu ʻoku lea ʻi he lea ʻa e fakatahaʻanga ʻoku nau tokangaʻí mo e ngaahi fakatahaʻanga kehe ofi aí.
2. (a) Ko e hā ʻa e ngāue kumi, pea ʻe feʻungamālie nai ʻi fē? (e) ʻE lava fēfē ke fetokoniʻaki ʻa e ngaahi fakatahaʻangá ke ngāue ʻi he feituʻu ngāue lea kehekehé? (f) Ko e hā ʻoku totonu ke tau faí kapau te tau maʻu ha taha ʻi ha lea kehe ʻokú ne fakahāhā ʻa e mahuʻingaʻiá?
2 Kapau ʻokú ke nofo ʻi he feituʻu ʻoku lea ʻa e tokotaha kotoa ʻi he lea tatau, ʻoku lava pē ke ke malanga mei he fale ki he fale. Neongo ia, ʻe kehe nai ho tuʻungá kapau ʻokú ke nofo ʻi ha ʻēlia ʻoku lahi ai e ngaahi lea kehekehé. ʻE malanga nai ha ngaahi fakatahaʻanga lea kehe ʻi he feituʻu kaungāʻapi tatau. Lolotonga ko e ngaahi fakatahaʻangá te nau ʻomai nai kiate koe ha fakamatala fekauʻaki mo e faʻahinga naʻa nau maʻu ʻoku lea ʻi hoʻo leá, ko e fatongia tefitó ke kumi ki he kakai ʻa ia ʻe lava ke ke malanga ki aí ʻoku ʻi hoʻo fakatahaʻangá pe kulupú. (Sio ki he puha “Fetokoniʻaki.”) Ko ia ai, ʻe fiemaʻu nai ke ke kau ʻi he ngāue kumí, ʻa ia te ke fai e ngaahi fakaʻekeʻeke ke maʻu ʻa e faʻahinga ʻoku nau lea ʻi ha lea pau. ʻE fakahoko fēfē ʻa e ngāue kumí?
3. Ko e hā ʻokú ne fakapapauʻi pē ko fē ʻe kumi ai ha fakatahaʻanga pe kulupu pea mo e lahi ʻo e taimi ʻoku nau līʻoa ki he ngāué ni?
3 Fokotuʻutuʻu ki he Ngāue Kumí: Ko e lahi ʻo e taimi ʻoku tau līʻoa ki he ngāue kumí ʻi he ʻēlia lea kehekehé ʻoku makatuʻunga i he ngaahi tuʻunga fakalotofonuá. Ko e fakatātaá, ko e kakai ʻe toko fiha ʻi he komiunitī ʻoku nau lea ʻi he leá? Ko e hā ʻa e tokolahi ʻo e kau malanga ʻi aí? Ko e hā e lahi ʻo e ngaahi tuʻasila kuo ʻosi maʻu ʻe he fakatahaʻangá pe kulupú? ʻOku ʻikai fiemaʻu ia ki he fakatahaʻangá ke kumi fakaʻauliliki ʻi he kaungāʻapi kotoa ka ʻe lava ke hangataha ki he ngaahi ʻēlia tokolahi ange ʻi loto ʻi he ngatangataʻanga hono feituʻu ngāué mo e ngaahi ʻēlia ʻoku ʻikai fuʻu mamaʻó. Neongo ia, ko hono fai ha fokotuʻutuʻu maau ki he kumí ʻoku mahuʻinga koeʻuhi ke ʻoange ai ki he tokolahi taha ʻe ala lavá ha faingamālie ke ui ki he huafa ʻo Sihová.—Loma 10:13, 14.
4. (a) ʻOku totonu ke fokotuʻutuʻu fēfē ʻa e ngāue kumí? (e) Ko e hā ʻa e niʻihi e ngaahi founga ke maʻu ai ʻa e kakai ʻoku nau lea ʻi hoʻo leá?
4 Koeʻuhi ke fakaʻehiʻehi mei hano toe ngāueʻi ʻa e ngaahi feituʻu tatau ʻa ia ʻoku feʻungamālie ke fai ai ʻa e kumí, ko e kulupu ʻo e kau mātuʻá, tautefito ki he ʻovasia ngāué, ʻoku totonu ke ne fokotuʻutuʻu pea tokangaʻi ʻa e ngāue kumí. (1 Kol. 9:26) ʻI he ngaahi kulupu lea mulí, ko ha tokoua taau, ʻe sai ange ha mātuʻa pe sevāniti fakafaifekau ke fili ʻe he kulupu ʻo e kau mātuʻa ʻa e fakatahaʻanga ʻokú ne fai ʻa e tokangaʻí ke ne fakahoko. ʻOku tokolahi ʻa e ngaahi fakatahaʻanga mo e ngaahi kulupu ʻoku ʻi ai ha sisitemi fokotuʻutuʻu ki ha kumi tokamuʻa, ʻo ngāueʻaki nai ha fakahinohino pe ko e ʻInitaneti ke fakatahatahaʻi ʻa e ngaahi hingoa anga-maheni ʻi he leá. Ko e ngāue kumí leva ʻoku fai ia ʻo fakafou ʻi he telefoni pe ngaahi ʻaʻahi ke fakapapauʻi ʻa e tuʻasila ʻoku totonu ke fakakau he feituʻu ngāué. Kapau ʻoku ʻaonga ke fai pehē, ko e kulupu ʻo e kau mātuʻa ʻo e fakatahaʻanga ʻokú ne tokangaʻi ʻa e kulupú te ne fokotuʻutuʻu nai ke kau kotoa ʻa e fakatahaʻangá ʻi he ngāue kumí mei he taimi ki he taimi.—Sio ki he puha “Founga ke ʻIloʻi Kinautolu ʻOku Lea ʻi Hoʻo Leá.”
5. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi fokotuʻu ki he kau malangá ʻi hono fai ʻa e ngāue kumí? (e) Ko e hā ʻe lava ke tau leaʻaki ki he kakaí ʻi he fekumí?
5 ʻOku totonu ke tau maʻu ha taumuʻa māʻalaʻala ʻi he taimi taki taha ʻoku tau kau fakafoʻituitui ai ʻi he ngāue kumí. Koeʻuhi ko e ngāue ko ení ko e konga ia ʻo e ngāue fakafaifekaú, ʻoku totonu ke tau teunga ko ha kau faifekau. ʻOku ʻilo ʻe he tokolahi ko hono ʻahiʻahiʻi ʻenau ngaahi tuʻuaki mo leaʻaki ʻa e leá lolotonga ʻa e kumí ʻoku tokoniʻi ai kinautolu ke tauhi maʻu ʻa e faivelenga mo fakamāsilaʻi ai ʻenau ngaahi pōtoʻi leá. ʻE lava ke tau lau nai ʻa e taimi ʻoku tau fakamoleki ʻi he kumí kae ʻikai ko e taimi ʻoku fakamoleki ʻi he teuteu ʻa e mape ki he feituʻu ngāué mo hono fakahokohokó. ʻI he taimi ʻoku tau ʻilo ai ha taha ʻoku lea ʻi he leá, ʻoku totonu ke tau feinga ke vahevahe ʻa e ongoongo leleí pea hili iá pea fakahā fakavave ki he ʻovasia ngāué pe ko e tokotaha kuó ne vaheʻí koeʻuhi ke lava ʻo tauhi ki he fakamuimui tahá ʻa e lēkooti ʻi he feituʻu ngāué. Ko e moʻoni eni tatau ai pē pe ʻoku fakahāhā ʻe he tokotahá ha mahuʻingaʻia. Neongo ʻoku mahuʻinga ʻa e ngāue kumí, ʻoku totonu ke tau mafamafatatau pea kau ʻi he tafaʻaki kotoa ʻo e ngāue fakafaifekaú.—Sio ki he puha “Meʻa ke Leaʻaki ʻi he Ngāue Kumí.”
6. Ko e fekumi ki he kakai noá ʻoku ʻi ai hono ngaahi pole makehe ko e hā?
6 Fekumi kia Kinautolu ʻOku Noá: Ko e fekumi ki he kakai noá ʻoku ʻi ai hono ngaahi pole makehe pea ʻoku fiemaʻu ʻa e feinga mālohi mo e kīvoi. Ko ha tokotaha noa ʻe ʻikai ke ʻiloʻi ia ʻaki ʻa e sipela hono hingoá, fōtunga hā mai ʻo e sinó, pe ko hono valá. Tānaki atu ki aí, ko e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí mo e ngaahi kaumeʻá ʻe lava ke nau feinga ke maluʻi pea toumoua nai ke ʻomai ha fakamatala ki he kau malanga ʻoku nau fakaʻekeʻeke iá. Ko e ngaahi fokotuʻu ko eni ki he fekumi ki he kau noá ʻe toe lava nai ke tokoni ʻi he fekumi ki he faʻahinga ʻoku nau leá.
7. (a) Ko e hā e ngaahi fakaʻekeʻeke ʻe lava ke fai ʻi he ngaahi feituʻu nofoʻangá ke maʻu ʻaki e kau noá? (e) ʻE lava fēfē ke tau taʻofi ha huʻuhuʻu ʻa e tokotaha ʻapí?
7 Ko e ngaahi fakatahaʻanga talanoa-tuhutuhú mo e ngaahi kulupú kuo nau lavameʻa ʻi hono fai ʻa e ngaahi fakaʻekeʻeke ʻi he ngaahi feituʻu nofoʻangá. Mahalo ko e tokotaha ʻapí kuo ne fakatokangaʻi ha kaungāʻapi, kaungāngāue, pe kaungāako ʻokú ne ngāueʻaki ʻa e talanoa tuhutuhú. Mahalo nai kuó ne fakatokangaʻi ha fakaʻilonga ʻi he halá ʻo fakatokanga ki he ngaahi kaungāʻapí fekauʻaki mo e fānau noa ʻoku ʻi aí. Mahalo pē ʻoku ʻi ai hano kāinga ʻoku noa. Manatuʻi ko e taumuʻa hoʻo ʻaʻahí ʻe lava ke fai e vakai ki ai mo e huʻuhuʻu. Neongo ia, ʻoku lava ke ke fai e meʻa lahi ke ʻai ai ʻa e tokotaha ʻapí ke ongoʻi fiemālie ʻaki hoʻo anga- fakakaumeʻa moʻoni pea mo hoʻo fakamatala nounou, moʻoni mo fakangeingeiá. Ko e niʻihi kuo nau maʻu ha ola lelei ʻi hono ngāueʻaki ʻa e Tohi Tapú pe ngaahi DVD ʻi heʻenau fakaʻekeʻeke pē ʻoku ʻilo ʻe he tokotaha ʻapí ha taha ʻoku noa. ʻOku nau pehē leva te nau loto ke vahevahe ʻa e ʻamanaki ʻi he Tohi Tapú mo e faʻahinga ko iá. Kapau ʻoku toumoua ʻa e tokotaha ʻapí ke ʻomai ha fakamatala, te ne tali nai hoʻo kaati tuʻasila pe ko ha fakaafe ki he fakataha ʻa e fakatahaʻangá ke ʻoange ki hono kāinga pe kaumeʻa ʻoku noá.
8. ʻE anga-fēfē ha tokoni ha fakatahaʻanga ofi mai ki ha fakatahaʻanga talanoa-tuhutuhu?
8 ʻOku tuʻo taha pe tuʻo ua he taʻu, ʻe fakaafeʻi nai ʻe ha fakatahaʻanga lea-tuhutuhu ha fakatahaʻanga ofi mai ʻo ha lea kehe ke tokoni ange kiate kinautolu ʻi he kumi ʻi he ngaahi ʻēlia moʻumoʻua ʻi honau feituʻu ngāue lalahi. Ko ha fakataha ki he ngāue fakamalangá ʻoku fakahoko ʻe ha fakatahaʻanga talanoa-tuhutuhu ʻe lava ke kau ai ha ngaahi fakahinohino ki he ngāué ni pea mo ha fakahāhā. Ko e kulupu taki taha ʻi ha kā ʻe lava ke vaheʻi ki ai ha tokotaha malanga mei he fakatahaʻanga talanoa-tuhutuhú pea ʻoange haʻanau mape ʻo fakahaaʻi ai ʻa e feituʻu pau ke nau kumi aí.
9. ʻE lava fēfē ʻa e ngāue kumí ʻo fakahoko ʻi he feituʻu ʻoku fakatahataha ai ʻa e kakai noá ki ha feohi mo fakafiefia pe maʻu ha ngaahi ngāue tokoní?
9 Ko e fekumí ʻe toe lava ke fakahoko ia ʻi he feituʻu ʻoku ʻiloʻi ʻoku fakatahataha ai ʻa e kakai noá ki ha feohi mo e fakafiefia pe ke maʻu ʻa e ngaahi ngāue tokoni ʻoku ʻomai ʻe he komiunitī. Ko e kau malangá ʻoku totonu ke nau ʻai ha teunga ʻoku feʻunga ki he tuʻungá. Mahalo ko e lelei tahá ke fetalanoaʻaki mo ha toko taha pe toko ua ʻoku ʻi aí pea fakapotopoto kae ʻoua ʻe malanga ki he kulupú kotoa. Kapau ʻoku ola lelei ʻa e fetalanoaʻakí, mahalo ʻoku sai ke maʻu ha fakamatala ki ha fetuʻutaki.
10. ʻE lava fēfē ʻa e kau malangá ke kumi ʻi he ngaahi pisinisi fakalotofonuá?
10 Ko ha fili ʻe taha ko hono teuteu ʻa e ngaahi mape ʻoku hā ai ʻa e ngaahi pisinisi fakalotofonuá pea ʻaʻahi leva kiate kinautolu ʻi ha taimi feʻungamālie. Ko ha mape nai ʻe taha ʻe kau ai ha ngaahi pausa. Ko ha taha ʻoku ʻi ai nai ha ngaahi fale fō fakamōmoa, ngaahi fale fō, ngaahi hōtele pe ko ha faʻahinga pisinisi. Kapau ko e mape taki taha ʻoku ʻi ai ʻa e faʻahinga pisinisi tatau, ko e kau malangá ʻe lava ke nau ngāueʻaki ʻa e fakaofiofi tatau pea maʻu ha taukei mo ha pōtoʻi. Ko e fakatātaá, koeʻuhi ʻoku faʻa talitali ʻe he ngaahi hōtelé ʻa e kau noa tokolahi, te tau fakamatala nounou nai ki he kalake ʻi he kānitá ʻetau ngāué pea tuʻuaki ha kofukofu kuo teuteu ʻo ʻi ai ha DVD pea mo ha fakaafe ki he fakataha ʻa e fakatahaʻangá ki he hōtelé ke ʻave ki he tokotaha noá. ʻI he ngaahi feituʻu pisinisi ʻe niʻihi ʻe lava pē ke tau ʻeke ange kapau ʻoku ʻi ai ha taha he kau ngāué pe kau kasitomā anga-mahení ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e talanoa tuhutuhú. Kapau ʻoku ʻi ai ha ako ʻa e kau noá ʻi he feituʻu ngāué, ʻe lava ke tau tuʻuaki ange ha niʻihi ʻetau ngaahi tohi ʻi he DVD ki heʻenau laipelí.
11. Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e ngāue kumí ko e konga mahuʻinga ia ʻo e ngāue fakafaifekaú?
11 Ko ha Ngāue Mahuʻinga: Ko hono kumi ʻa e faʻahinga ʻi he ʻapi ʻoku lea ʻi hoʻo leá ʻoku fakahela. Tānaki atu ki aí, ko e faʻunga ʻo e ngaahi kaungāʻapi ʻe niʻihi ʻoku lava ke liliu vave koeʻuhi ko e hiki mai mo e hiki atu ʻa e kakaí, ʻo hoko ia ko e pole ke tauhi ʻa e lēkooti ʻi he feituʻu ngāué ki he fakamuimui tahá. Neongo ia, ʻi he tupulaki ʻa e ngaahi ʻēliá, ko e ngāue kumí ko ha tafaʻaki mahuʻinga ia ʻo e ngāue fakafaifekaú. Ko Sihova, ʻa ia kuó ne ʻomai kiate kitautolu a e ʻasainimeni ke malangá, ʻoku ʻikai ke ne filifilimānako. (Ngā. 10:34) Ko hono “finangaló ia ke hoko ʻa e faʻahinga kakai kotoa pē ʻo fakahaofi pea ke nau aʻusia ha ʻilo totonu ki he moʻoní.” (1 Tīm. 2:3, 4) Ko ia ai, ʻofa ke tau ngāue fakataha mo Sihova pea tau fengāueʻaki ke maʻu ʻa e kakai ʻi he lea kotoa ʻoku nau maʻú “ha loto hangamālie mo lelei.”—Luke 8:15.
[Puha ʻi he peesi 7]
Fetokoniʻaki
Kapau ko e fakatahaʻangá pe kulupú ʻoku na fiemaʻu ha tokoni ke ʻilo ʻa e faʻahinga ʻi heʻenau lea ʻa ia ʻoku lava ke nau malanga ki aí ko e ʻovasia ngāué ʻe lava ke ne fetuʻutaki ki he kau mātuʻa ʻo e ngaahi fakatahaʻanga lea kehe ofi maí. Mahalo ʻoku lelei tahá ke fetuʻutaki pē ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻoku ʻikai fuʻu mamaʻó pe ʻoku ʻi ai ʻa e tokolahi ʻo kinautolu ʻoku lea ʻi he leá. Ko e ngaahi fakatahaʻanga ʻoku fai ki ai ʻa e fetuʻutakí ʻe lava ke nau fakahā leva ki heʻenau kau malangá kapau te nau ʻiloʻi ha taha ʻoku lea ʻi he lea ko iá, ʻoku totonu ke nau hikiʻi hifo ʻa e tuʻasilá pea ʻoange ia ki he ʻovasia ngāué ke ne ʻoatu ia ki he fakatahaʻanga pe kulupu ʻoku kole tokoní. Ko e kau ʻovasia ngāue ʻo e ngaahi fakatahaʻanga ʻoku kau ki aí ʻoku totonu ke nau fai ha fokotuʻutuʻu lelei ki he founga ke ʻosiki ai ʻa e feituʻu ngāue lea kehekehé pea tataki ʻa e faʻahinga mahuʻingaʻiá ki he fakatahaʻanga pe kulupu feʻungamālié.
Kapau ʻe ʻiloʻi ʻe he kau malangá ha taha ʻi ha lea kehe ʻokú ne fakahāhā ha mahuʻingaʻia moʻoni (pe ko ha taha ʻoku noa), ʻoku totonu ke nau fakafonu he vave tahá ha foomu Please Follow Up (S-43) pea ʻoange ki he sekelitali ʻa e fakatahaʻangá. ʻE fakamafeia heni ʻa e tokotahá ke ne maʻu vave ha tokoni fakalaumālie. —Sio ki he km 5/11 p. 5.
[Puha ʻi he peesi 8]
Founga ke ʻIloʻi Kinautolu ʻOku Lea ʻi Hoʻo Leá
• Fakaʻekeʻeke ʻa e niʻihi kehé—kau ako Tohi Tapú, ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí, kaungāngāué mo e hā fua.
• Fakaʻekeʻeke ki fale telefoni ʻa e ngaahi hingoa ʻoku anga-maheni ʻi hoʻo leá. Ko ha tohi telefoni kehe ʻoku fakahokohoko ai ʻa e ngaahi hingoá ʻo fakatatau ki he tuʻasilá ʻe ala maʻu nai ʻi he ʻInitanetí pe fakafou he kautaha telefoní.
• Fakaʻekeʻeke fakapotopoto ʻa e ngaahi feituʻu ʻoku nau ʻomai ʻa e ngaahi tokoni ki he kakaí, hangē ko e ngaahi laipeli fakalotofonua, ngaahi ʻōfisi puleʻanga, mo e ngaahi kolisí.
• Vakaiʻi e nusipepa fakalotofonuá ki he ngaahi fanongonongo fekauʻaki mo e ngaahi ngāue maʻá e kakaí ʻoku fokotuʻutuʻu ʻe he komiunitī lea mulí.
• ʻAʻahi ki he ngaahi falekoloa fakalotofonuá mo e ngaahi pisinisi ʻoku nau tokangaʻi ʻa e komiunitī lea mulí.
• ʻI ha maʻu ha ngofua mei he kau maʻu mafaí, fokotuʻu ha tēpile pea tuku ai ha ʻū tohi ʻi ha feituʻu pisinisi, senitā ʻo e kau ako ʻunivēsití, pe senitā ʻo e fefonongaʻakí ʻa ia ʻoku ʻi ai ʻa e kakai ʻoku nau lea ʻi he lea ʻoku anga-maheni ki he tokolahi.
• Kapau ʻoku fakaʻatā ʻe he lao ʻi ho fonuá, fakatau ha fakahinohino fakakomēsiale pe ko ha polokalama komipiuta ke ne kumi ʻi he ʻēlia maʻá e kakaí ʻi he ʻinitanetí.
[Puha ʻi he peesi 9]
Meʻa ke Leaʻaki ʻi he Ngāue Kumí
Ko ha fakaofiofi fakakaumeʻa, loto-moʻoni, mo hangatonu te ne toʻo ha huʻuhuʻu. ʻOku faʻa tokoni ke ʻuluaki fakahāhā ha tohi ʻi he leá.
Hili ha fakafeʻiloaki, ʻe lava ke ke pehē: “ʻOku mau fekumi ki he faʻahinga ʻoku nau lea ______ koeʻuhi ke mau vahevahe ʻa e ʻamanaki mei he Tohi Tapú mo kinautolu. ʻOkú ke ʻilo nai ha taha ʻe lava ke mau talanoa ki ai?”
ʻI he fekumi ki he kau noá, ʻe lava ke ke pehē: “Mālō e lelei. ʻE lava ke u fakahaaʻi atu ha meʻa? [Ngāueʻaki ha lepitopu toʻotoʻo, tā ha konga mei he Learn From God and Live Forever—On DVD.] Ko e konga eni ʻo ha ngaahi tohi makatuʻunga ʻi he Tohi Tapú ki he Talanoa Tuhutuhu Faka-Nuʻu Silá. ʻOku ʻi ai ʻemau ngaahi DVD ʻoku ala maʻu taʻetotongi ʻa ia kuo fakataumuʻa ke feau ʻa e fiemaʻu fakalaumālie ʻa e kakai noá. ʻOkú ke ʻilo ha taha ʻoku noa pe faingataʻa ke fanongo pea ngāueʻaki ʻa e talanoa tuhutuhú?” Kapau ʻoku ʻikai manatuʻi ʻe he tokotaha ʻapí ha taha, ʻoku faʻa lelei ke ʻoange ha fakatātā ʻo e ngaahi feituʻu nai kuó ne sio ai ha taha noa, hangē ko e ngāué, ʻi he ʻapiakó pe ʻi he kaungāʻapí.