Ko e Ngaahi Kolo Hūfangá—Ko e Tokonaki Meesi Ia ʻa e ʻOtuá
“Ko e onoʻi kolo ko é ko e hufanga ia . . . ke hola ki ai, ʻa ia kuo ne teʻia ha taha ʻi he faainoa.”—NŌMIPA 35:15.
1. Ko e hā ʻa e vakai ʻa e ʻOtuá ki he moʻuí mo e halaia ʻi he totó?
ʻOKU lau ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻa e moʻui ʻa e tangatá ʻoku toputapu. Pea ko e moʻuí ʻoku ʻi he totó. (Livitikō 17:11, 14) Ko ia ai, naʻe faingataʻaʻia ʻi he halaia ʻi he totó ʻa Keini, ʻa e ʻuluaki tangata naʻe fanauʻi ʻi he māmaní ʻi heʻene fakapoongi ʻa hono tokoua ko ʻĒpelí. Ko hono olá, naʻe tala ʻe he ʻOtuá kia Keini: “Ko e ngaahi tuluta toto ʻo ho tehina ʻoku tangi mai kiate au mei he kelekele.” Ko e toto naʻá ne ʻuliʻi ʻa e kelekelé ʻi he feituʻu naʻe fai ai ʻa e fakapoó, naʻá ne fai ha fakamoʻoni fakalongolongo pē, neongo ko e fakamoʻoni mahino ia ki he moʻui naʻe fakanounouʻi anga-fakamamahí. Naʻe tangi ʻa e toto ʻo ʻĒpelí ki he ʻOtuá ki ha sāuni.—Sēnesi 4:4-11.
2. Naʻe anga-fēfē ʻa hono toe fakamamafaʻi ʻi he hili ʻa e Lōmakí ʻa hono tokaʻi ʻe Sihova ʻa e moʻuí?
2 Ko hono tokaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e moʻui ʻa e tangatá naʻe fakamamafaʻi ia ʻi he hili ʻa e hū ki tuʻa ʻa e tokotaha māʻoniʻoni ko Noá mo hono fāmilí mei he ʻaʻaké ko e kau hao moʻui ia ʻi he Lōmaki ʻi māmani lahí. ʻI he taimi ko iá naʻe fakalahiange ʻe Sihova ʻa e meʻakai fakaʻaho ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻo kau ai ʻa e kakanoʻi manú kae ʻikai ko e totó. Naʻá ne toe tuʻutuʻuni: “Te u ʻeke homou toto, hoʻomou moʻui; te u ʻeke ia ki he manu kotoa pe pea ki he tangata kotoa pe: ko e moʻui ʻa e tangata te u ʻeke ki he tangata ko hono tokoua. Ko ia ʻoku ne lilingi ʻa e toto ʻo ha tangata, ʻe lilingi hono toto ʻe ha tangata: he ko e imisi ʻo e ʻOtua naʻa ne ngaohi ai ʻa e tangata.” (Sēnesi 9:5, 6) Naʻe ʻiloʻi ʻe Sihova ʻa e totonu ʻa e kāinga ofi taha ʻo e pekiá ke ne tāmateʻi ʻa e tokotaha tāmate tangatá ʻo ka fetaulaki mo ia.—Nōmipa 35:19.
3. Ko e hā ʻa e fakamamafa naʻe ʻai ʻe he Lao ʻia Mōsesé ki he toputapu ʻo e moʻuí?
3 ʻI he Lao naʻe ʻoange ki ʻIsilelí ʻo fakafou ʻi he palōfita ko Mōsesé, naʻe toutou fakamamafaʻi ai ʻa e toputapu ʻo e moʻuí. Ko e fakatātaá, naʻe fekau ʻe he ʻOtuá: “ʻOua naʻa ke fakapō.” (ʻEkisoto 20:13) Naʻe toe hā mahino ʻa hono tokaʻi ʻa e moʻuí ʻi he meʻa naʻe leaʻaki ʻi he Lao ʻa Mōsesé ʻo fekauʻaki mo e mate ʻa ha fefine feitama ʻi ha fakatuʻutāmaki. Naʻe fakamahino ʻe he Laó kapau ʻe faingataʻaʻia ʻo mate ʻa e fefiné pe ko ʻene tama ʻoku teʻeki ai ke fāʻeleʻí ko e tupu ia mei he fefaʻuhi ʻa ha ongo tangata, naʻe fakakaukauʻi lelei ʻa e ngaahi tuʻungá ʻe he kau fakamaaú mo e tuʻunga ʻo hono fakakaukauʻí, ka naʻe malava ke hoko ʻa e tauteá ko e moʻui ki he moʻui. (ʻEkisoto 21:22-25) Kae kehe, naʻe lava ke hao ha tokotaha fakapō ʻi ʻIsileli ʻi ha founga mei he ngaahi nunuʻa ʻo ʻene ngāue fakamālohí?
Hūfangaʻanga ki he Kau Fakapoó?
4. Ko e hā ʻa e ngaahi feituʻu ʻo e hūfangaʻangá naʻe ʻi ai ʻi he kuo hilí, tuku kehe ʻa ʻIsilelí?
4 ʻI he ngaahi fonua kehe mei ʻIsilelí, ko e hūfangaʻangá, naʻe fakangofua ia ki he kau fakapoó mo e kau hiamatea kehé. Ko e meʻa ʻeni naʻe hoko ʻi he ngaahi feituʻu ʻo hangē ko e temipale ʻo e ʻotua fefine ko ʻĀtemisí ʻi ʻEfesō ʻo e kuonga muʻá. ʻOku fakamatalaʻi ʻo kau ki he ngaahi feituʻu meimei tatau: “Ko e ngaahi feituʻu toputapu ʻe niʻihi naʻa nau tokoni ki hono fakatupulekina ʻa e tokolahi ʻo e kau hiamateá; pea naʻe faʻa fiemaʻu ke fakangatangata ʻa e lahi ʻo e ngaahi hūfangaʻangá. ʻI ʻAtenisí ko e ngaahi hūfangaʻanga pau pē ʻe niʻihi naʻe tali ʻe he laó ko e ngaahi hūfangaʻangá (ko e fakatātaá, ko e temipale ʻo Theseus ki he kau pōpulá); ʻi he taimi ʻo Taipilioó ko e ngaahi fakatahaʻanga ʻo e kau hiamateá ʻi he ngaahi feituʻu toputapú naʻe hoko ia ʻo fuʻu fakatuʻutāmaki pea ko e totonu ki he hūfangaʻangá naʻe fakangatangata ki ha ngaahi kolo siʻi pē (ʻi he taʻu 22).” (The Jewish Encyclopedia, 1909, Voliume II, peesi 256) Ki mui aí, ko e ngaahi siasi ʻo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané naʻe hoko ia ko e ngaahi feituʻu ʻo e hūfangaʻangá, ka naʻe hehema ʻeni ia ke ʻoange ʻa e mafai mei he kau maʻu mafai ʻo e puleʻangá ki he tuʻunga-taulaʻeikí, pea naʻe ngāue kehe ia mei he founga fakalele totonu ʻo e fakamaau totonú. ʻI hono ngāuekoviʻakí naʻe faifai atu pē ʻo iku ki hono fakataʻeʻaongaʻi ʻa e fokotuʻutuʻu ko ʻení.
5. Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ʻoku ʻi ai, naʻe ʻikai ke fakaʻatā ʻe he Laó ia ke fai ha meesi ki he taʻetokangá kapau naʻe mate ai ha taha?
5 ʻI he lotolotonga ʻo e kau ʻIsilelí, ko e kau fakapō fai fakakaukauʻí naʻe ʻikai ke fakangofua kinautolu ia ki he hūfangaʻangá. Naʻa mo ha taulaʻeiki Līvai naʻe ngāue ʻi he ʻōlita ʻa e ʻOtuá naʻe taki ia ke tāmateʻi koeʻuhi ko ha fakapō fakafufū. (ʻEkisoto 21:12-14) Ko e meʻa ʻe tahá, naʻe ʻikai ke fakaʻatā ʻe he Laó ia ʻa e taʻetokangá ke ne kole ki ha meesi ʻo kapau naʻe mate ai ha taha. Ko e fakatātaá, naʻe ngaohi ʻe ha tangata ʻa e ʻā fakafaletolo ʻi ʻolunga ʻi he ʻato lafalafa ʻo hono fale foʻoú. Ka ʻikai, ʻe hoko ʻa e halaia ʻi he totó ki he falé kapau ʻe tō ha taha mei he funga ʻató ʻo mate. (Teutalōnome 22:8) Ko e tahá, kapau naʻe ʻosi fakatokanga ki he tokotaha naʻe ʻaʻana ʻa e pulu pauʻú, ka naʻe ʻikai te ne tokangaʻi ʻa e pulú peá ne tāmateʻi ha tokotaha, naʻe halaia ʻi he totó ʻa e tokotaha naʻe ʻaʻana ʻa e pulú pea naʻe lava ke tāmateʻi ia. (ʻEkisoto 21:28-32) Ko ha toe fakamoʻoni ki he tokanga lahi ʻa e ʻOtuá ki he moʻuí ʻoku hā mahino ia ʻi he pehē kapau ʻe taaʻi ʻe ha taha ha kaihaʻa ʻo mate, naʻe halaia ʻi he totó kapau naʻe hoko ʻeni ʻi he taimi ʻahó ʻa ia ʻe lava ke ne sio mo fakapapauʻi ʻa e tokotaha kaihaʻá. (ʻEkisoto 22:2, 3) Ko ia, ʻoku mahino ko e ngaahi lao haohaoa mo mafamafatatau ʻa e ʻOtuá naʻe ʻikai ke fakaʻatā ai ʻa e kau fakapō ʻi he loto pē ki aí ke nau hao mei he tautea maté.
6. Naʻe fakalato fēfē ʻa e lao fekauʻaki mo e ‘moʻui ki he moʻuí’ ʻi ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá?
6 Kapau naʻe fai ha fakapō ʻi ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, ko e toto ʻo e pekiá naʻe pau ke fai hono sāuni. Ko e lao fekauʻaki mo e ‘moʻui ki he moʻuí’ naʻe fakalato ia ʻi hono fakapoongi ʻa e tokotaha fakapoó ʻe he “koeli tongitoto.” (Nōmipa 35:19) Ko e koelí ko e kāinga tangata ofi taha ia ʻo e pekiá. Kae fēfē ʻa e kau tāmate tangata fāinoá?
Ko e Tokonaki Meesi Ia ʻa Sihová
7. Ko e hā ʻa e tokonaki naʻe fai ʻe he ʻOtuá kiate kinautolu naʻa nau tāmateʻi fāinoa ha tokotahá?
7 Naʻe tokonaki anga-ʻofa ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi kolo hūfangá kiate kinautolu naʻa nau ngāue matuʻutāmaki pe fāinoá ʻo mate ai ha taha. Fekauʻaki mo e faʻahinga ko ʻení, naʻe tala kia Mōsese: “Lea ki haʻa Isileli, ʻo tala kiate kinautolu, Ka mou ka laka atu ʻi Sioatani ki he fonua ko Kenani, pea te mou vaheʻi hamou ngaahi kolo mo kolo-hufanga, ke hola ki ai ʻa e fakapo kuo ne teʻia ha taha ʻi he faainoa. Pea ko e ngaahi kolo ko ia ko homou hufanga mei he koeli, ke ʻoua naʻa mate ʻa e fakapō kaeʻoua ke ne tuʻu ʻi he ʻao ʻo e fakataha ke fakamāu. Pea ko e ngaahi kolo te mou ʻatu ko homou onoʻi kolo-hufanga ia. Ko e tolu te mou ʻatu ʻi tuʻa Sioatani, pea ko e kolo ʻe tolu te mou ʻatu ʻi Kenani: ko e ngaahi kolo-hufanga ia . . . ke hola ki ai, ʻa ia kuo ne teʻia ha taha ʻi he faainoa.”—Nōmipa 35:9-15.
8. Naʻe tuʻu ʻi fē ʻa e ngaahi kolo hūfangá, pea naʻe anga-fēfē hono tokoniʻi ʻa e kau tāmate tangata fāinoá ke nau aʻu ki aí?
8 ʻI he hū ʻa e kau ʻIsilelí ki he Fonua ʻo e Talaʻofá, naʻa nau talangofua ʻo fokotuʻu ʻa e ngaahi kolo hūfanga ʻe ono. Ko e ngaahi kolo ʻeni ʻe tolu—Kētesi, Sīkemi, mo Hepeloni—naʻa nau tuʻu fakahihifo ʻi he Vaitafe Sioataní. ʻI he hahake ʻo Sioataní naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi kolo hūfanga ko Kōlani, Lēmoti, mo Pēseli. Ko e ngaahi kolo hūfanga ʻe onó naʻe tuʻu ia ʻi he ngaahi hala naʻe tauhi ke lelei maʻu pē. ʻI he ngaahi feituʻu feʻungamālie ʻi he ngaahi hala ko ʻení naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi fakaʻilonga naʻe ʻasi ai ʻa e foʻi lea “hūfanga.” Ko e ngaahi fakaʻilonga ko ʻení naʻe tuhu ia ki he feituʻu naʻe ʻi ai ʻa e kolo hūfangá, pea ko e tokotaha tāmate tangata fāinoá ʻe hola koeʻuhi ko ʻene moʻuí ki he kolo hūfanga ofi tahá pē. ʻE maluʻi ai ia mei he koeli tongi-totó.—Siōsiua 20:2-9.
9. Ko e hā naʻe tokonaki ai ʻe Sihova ʻa e ngaahi kolo hūfangá, pea naʻe ʻaonga kia hai ʻa e tokonaki ko iá?
9 Ko e hā naʻe tokonaki ai ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi kolo hūfangá? Naʻe tokonakí koeʻuhi ke ʻoua naʻa ʻuliʻi ʻa e fonuá ʻaki ʻa e toto ʻo e tonuhiá pea ke ʻoua ʻe hoko ki he kakaí ʻa e halaia ʻi he totó. (Teutalōnome 19:10) Ko hai naʻe ʻaonga ki ai ʻa e tokonaki ʻo e ngaahi kolo hūfangá? Naʻe pehē ʻi he Laó: “Ko e onoʻi kolo ko é ko e hufanga ia maʻa haʻa Isileli, mo e muli, mo ia ʻoku ʻaunofo ʻiate kinautolu, ke hola ki ai, ʻa ia kuo ne teʻia ha taha ʻi he faainoa.” (Nōmipa 35:15) Ko ia, ke totonu mo fakahoko ʻa e ngaahi taumuʻa ʻo e fakamaaú kae kei ʻatā ki ha meesí, naʻe tala ʻe Sihova ki he kau ʻIsilelí ke vaheʻi ʻa e ngaahi kolo hūfanga ki he kau tāmate tangata fāinoá ko e (1) tangataʻifonua ʻIsilelí, (2) kau muli naʻe nofo ʻi ʻIsilelí, pe (3) kau nofo hili mei he ngaahi fonua kehé ʻoku nau nofo ʻi he fonuá.
10. Ko e hā ʻoku lava ai ke pehē ko e ngaahi kolo hūfangá ko ha tokonaki meesi ia ʻa e ʻOtuá?
10 ʻOku taau ke tokangaʻi neongo ko ha tokotaha tāmate tangata fāinoa, naʻe pau ke mate ia ʻi he tuʻutuʻuni ʻa e ʻOtuá: “Ko ia ʻoku ne lilingi ʻa e toto ʻo ha tangata, ʻe lilingi hono toto ʻe ha tangata.” Ko ia, ko e tokonaki meesi pē ia ʻa Sihova ko e ʻOtuá ki ha tokotaha tāmate tangata fāinoa, ʻa ia naʻe lava ke hola ai ki ha taha ʻo e ngaahi kolo hūfangá. ʻOku hā mahino, ko e tokolahi ʻo e kakaí naʻa nau ongoʻi kaungāmamahi mo ha tokotaha ʻoku hola mei he koeli tongi-totó, he naʻa nau ʻiloʻi kotoa ʻe malava nai ke nau fāinoa ʻo fai ʻa e hia tatau pea fiemaʻu ai ʻa e hūfangá mo e meesí.
Hola ki he Hūfangaʻangá
11. ʻI ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, ko e hā ʻe fai ʻe ha tangata kapau naʻe mate ha kaungāngāue ʻi heʻene ngāue fāinoá?
11 Ko ha fakatātā te ne langaʻi nai ʻa hoʻo houngaʻia ki he fokotuʻutuʻu meesi ʻa e ʻOtuá ki he hūfangá. Fakaʻuta ange ko ha tokotaha fahi fefie koe ʻi ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá. Fakafokifā pē kuo homo atu ʻa e mataʻi tokí ia mei hono ʻesiá ʻo tau ʻi ha kaungāngāue ʻo ne mate ai. Ko e hā te ke faí? Sai, naʻe tokonaki ʻe he Laó ia ha meʻa ki he tuʻunga pē ko iá. ʻOku ʻikai ha toe veiveiua, te ke ngāueʻaongaʻaki ʻa e tokonaki ko ʻeni mei he ʻOtuá: “Pea ko e anga eni ʻo e fakapo ʻa ia te ne hola ki ai [ki ha kolo hūfangá] ʻo moʻui: ko ia te ne taaʻi hono kaungaʻapi ʻi he fainoa, ka naʻe ʻikai te ne fehiʻa ki ai ʻi muʻa. ʻO pehe, ka ʻalu ha taha mo hono kaungaʻapi ki he vao ke fai taʻanga, pea ʻoku ne ofaʻaki hono toki ke ta ʻa e ʻakau, pea homo ʻa e ukamea mei he ʻesia, ʻo lave ʻi he tangata ʻe taha, ʻo ne pekia; pea ʻe hola ia ki ha taha ʻo e ngaahi kolo ko e na ʻo hao.” (Teutalōnome 19:4, 5) Ka, naʻa mo hoʻo aʻu ki ha kolo hūfangá, ʻe ʻikai te ke tauʻatāina ai mei he fua ʻo e meʻa naʻe hokó.
12. Ko e hā ʻa e founga naʻe fai ki aí ʻi he hili ʻa e aʻu ha tokotaha tāmate tangata fāinoa ki ha kolo hūfanga?
12 Neongo ʻe tali lelei pē koe, ka ʻe pau ke ke fakahā ho tuʻungá ki he kau mātuʻa ʻi he matapā ʻo e kolo hūfangá. ʻI he hili ʻa hoʻo hū ki he koló, ʻe toe fakafoki koe ke fakamāuʻi ʻi he ʻao ʻo e kau mātuʻa ʻoku nau fakafofongaʻi ʻa e fakatahaʻanga ʻo ʻIsilelí ʻi he ngaahi matapā ʻo e koló ʻoku nau mafai ke fakamāuʻi ʻa e feituʻu naʻe hoko ai ʻa e tāmaté. Te ke maʻu ai ha faingamālie ke fakamoʻoniʻi ʻa hoʻo tonuhiá.
ʻI Hono Fakamāuʻi ʻa e Kau Tāmate Tangatá
13, 14. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻe loto ʻa e kau mātuʻá ke fakapapauʻi ʻi he lolotonga ʻo hono fakamāuʻi ʻa e tokotaha tāmate tangatá?
13 ʻI he lolotonga ʻo e fakamāuʻi ʻi he ʻao ʻo e kau mātuʻa ʻi he matapā ʻo e koló ʻa ia ʻokú ne fai ʻa e fakamaaú, te ke fakatokangaʻi ʻo ʻikai toe veiveiua mo houngaʻia he ko e lahi ʻo e fakamamafá naʻe fai pē ia ʻi ho ʻulungaanga ki muʻá. Ko e kau mātuʻá te nau fakakaukauʻi tokanga ʻaupito ho vahaʻangatae mo e pekiá. Naʻá ke fehiʻa ʻi he tangatá, ʻo toiʻi ia, ʻo tāmateʻi fakakaukauʻi pē ia? Kapau ko ia, ʻe ʻoatu koe ʻe he kau mātuʻá ki he koeli tongi-totó, pea te ke mate. Ko e kau tangata faifatongia ko ʻení ʻoku nau ʻilo ʻa e fiemaʻu ʻa e Laó ke “ʻave ʻa e toto ʻo e taʻehalaia mei Isileli.” (Teutalōnome 19:11-13) ʻOku ala fakatatau ia ki ha ngāue fakaefakamaau ʻi he ʻaho ní, ʻoku fiemaʻu ke ʻilo lelei ʻe he kau mātuʻa Kalisitiané ʻa e Tohitapú, ʻo ngāue ke fetāiaki mo ia ʻi he lolotonga ʻo hono fakakaukauʻi ʻa e ʻulungaanga mo e fakakaukau ki muʻa ʻo e tokotaha faihalá.
14 ʻI hono fai ha fakaʻekeʻeke anga-ʻofa, ko e fieʻilo ʻa e kau mātuʻa ʻo e koló pe naʻá ke tolofi ʻa e pekiá. (ʻEkisoto 21:12, 13) Naʻá ke toitoi ʻo taaʻi ia? (Teutalōnome 27:24) Naʻá ke fuʻu ʻita lahi ki he tokotaha ko iá ʻo ke tafoki ʻo fai ha faʻufaʻu anga-kākā ke tāmateʻi ia? Kapau ko ia, ʻe taau ke ke mate. (ʻEkisoto 21:14) ʻOku fakatefito ʻa e fieʻilo ʻa e kau mātuʻá pe naʻe ʻi ai ha tāufehiʻa pe fehiʻa, ʻi ho vā mo e pekiá. (Teutalōnome 19:4, 6, 7; Siōsiua 20:5) Tau pehē naʻe ʻilo ʻe he kau mātuʻá ʻokú ke tonuhia pea nau fakafoki koe ki he kolo hūfangá. Ko ha fakamālō lahi ē ka ko koe ki he meesi naʻe faí!
Moʻui ʻi he Kolo Hūfangá
15. Ko e hā ʻa e ngaahi fiemaʻu naʻe fakahoko ki ha tokotaha tāmate tangata fāinoa?
15 Naʻe pau ke nofo pē ʻa e tokotaha tāmate tangata fāinoá ʻi he kolo hūfangá pe ʻi loto ʻi he mamaʻo ko e kiupite ʻe 1,000 (ko e fute nai ʻe 1,450) ki tuʻa mei he ʻaá. (Nōmipa 35:2-4) Kapau ʻe takamilo ia ʻo laka atu ʻi he ngataʻanga ko iá, te ne fetaulaki nai ai mo e koeli tongi-totó. ʻI he ngaahi tuʻunga peheé, ʻe ʻikai tautea ʻa e koelí kapau te ne tāmateʻi ʻa e tokotaha tāmate tangatá. Ka naʻe ʻikai ke sēiniʻi pe tuku pilīsone ʻa e tokotaha tāmate tangatá ia. ʻI he nofo ʻi he kolo hūfangá, naʻe pau ke ne ako ki ha ngāue, hoko ko ha tokotaha ngāue, pea hoko ko ha mēmipa ʻaonga ʻo e sōsaietí.
16. (a) Ko e hā ʻa hono fuoloa ʻa e nofo ʻa e tokotaha tāmate tangata fāinoá ʻi he kolo hūfangá? (e) Ko e hā naʻe lava ai ʻi he mate ʻa e taulaʻeiki lahí ke ʻalu ʻa e tokotaha tāmate tangatá mei he kolo hūfangá?
16 Ko e hā hono fuoloa ʻoku totonu ke nofo ai ʻa e tokotaha tāmate tangata fāinoá ʻi he kolo hūfangá? ʻOku malava ki he toenga nai ʻo ʻene moʻuí. Ka neongo ia, naʻe pehē ʻe he Laó: “Naʻe totonu ke ne nofo ʻi he kolo-hufanga ʻo aʻu ki he pekia ʻa e taulaʻeiki lahi: ka hili ʻa e pekia ʻa e taulaʻeiki lahi, pea ʻe toki foki ʻa e fakapo ki he fonua ʻoku tuʻu ai hono tofiʻa.” (Nōmipa 35:26-28) Ko e hā naʻe fakaʻatā ai ʻe he mate ʻa e taulaʻeiki lahí ʻa e tokotaha tāmate tangata fāinoá ke ʻalu mei he kolo hūfangá? Sai, ko e taulaʻeiki lahí ko e tokotaha ia ʻo e faʻahinga tuʻu-ki-muʻa taha ʻi he fonuá. Ko ia ai, ko ʻene maté ʻe ʻiloa ʻi he matakali kotoa pē ʻo ʻIsilelí. Ko ia ko e kau kumi hūfanga kotoa pē ʻi he ngaahi kolo hūfangá naʻe lava ke nau foki ki honau ngaahi ʻapí ʻo tauʻatāina mei he fakatuʻutāmaki ʻi he nima ʻo e kau koeli tongi-totó. Ko e hā ʻa hono ʻuhingá? Koeʻuhi he naʻe tuʻutuʻuni ʻe he Lao ʻa e ʻOtuá ko e faingamālie ko ia ʻo e koelí ke tāmateʻi ʻa e tokotaha tāmate tangatá ʻe ngata pē ia ʻi he mate ʻa e taulaʻeiki lahí, pea naʻe ʻiloʻi ʻeni ia ʻe he tokotaha kotoa pē. Kapau ʻe fai ha sāuni ʻe he fāmili ofi ʻo e pekiá ʻi he hili ʻa e taimi ko ʻení, ʻe hoko ia ko ha tokotaha fakapō pea te ne totongi ʻa e tautea ki he fakapoó.
Ngaahi ʻAonga ʻOku Tolongá
17. Ko e hā ʻa e ngaahi ʻaonga ʻo e ngaahi fakangatangata naʻe fai ki he tokotaha tāmate tangata fāinoá?
17 Ko e hā ʻa e ngaahi ʻaonga ʻo e fakangatangata naʻe fai ki he tokotaha tāmate tangata fāinoá? Naʻa nau fakamanatu ki ai naʻá ne fakatupunga ʻa e mate ʻa ha tokotaha. Ngalingali ʻi he hili iá te ne vakai ki he moʻui ʻa e tangatá ʻoku toputapu. ʻIkai ko ia pē, ʻe faingataʻa foki ke ngalo ʻiate ia ʻa e meesi naʻe fai ki aí. ʻI he hili hono fai ki ai ʻa e meesí, te ne fiemaʻu moʻoni ke fakahā ʻa e meesí ki he niʻihi kehé. Ko e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi kolo hūfangá mo honau ngaahi fakangatangatá naʻe toe ʻaonga foki ia ki he tokolahi ʻo e kakai. ʻO anga-fēfē? Kuo pau naʻe maongo kiate kinautolu ʻa e ʻikai totonu ke taʻetokanga pe ʻikai hohaʻa ʻo fekauʻaki mo e moʻui ʻa e tangatá. Naʻe totonu ke fakamanatu ai ki he kau Kalisitiané ʻa e fiemaʻu ke fakaʻehiʻehi mei he taʻetokanga ʻe hoko nai ai ha mate ʻi he ngāue matuʻutāmakí. Ko ia foki, ko e fokotuʻutuʻu meesi ia ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi kolo hūfangá ʻoku totonu ke ne ueʻi kitautolu ke fakahā ʻa e meesi ʻoku taaú.—Sēmisi 2:13.
18. Ko e hā ʻa e ngaahi founga naʻe ʻaonga ai ʻa e fokotuʻutuʻu ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi kolo hūfangá?
18 Ko e tokonaki ʻa Sihova ko e ʻOtuá ki he ngaahi kolo hūfangá naʻe ʻaonga foki ia ʻi he ngaahi founga kehe. ʻI he ʻikai ke faʻufaʻu ai ha ngaahi falukunga kakai ke nau fai ha meʻa ki ha tokotaha tāmate tangata ʻi he fakakaukau atu ʻokú ne halaia ki muʻa ia ʻi hono fakamāuʻí. Naʻe lau ia ʻe he kakaí ʻokú ne tonuhia ʻi he tāmate fakakaukauʻí pē, pea aʻu ʻo tokoniʻi ia ke ne hao. ʻIkai ko ia pē, ko e tokonaki ki he ngaahi kolo hūfangá naʻe kehe ʻaupito ia mei he ngaahi fokotuʻutuʻu lolotonga ʻi he ʻahó ni ki hono tuku ʻa e kau fakapoó ʻi he ngaahi ʻapi pōpulá, ʻa ia kuo tokoniʻi fakaepaʻanga ai kinautolu ʻe he kakai ʻo e fonuá pea ʻoku nau faʻa hoko ai ko e kau hiamatea kovi ʻaupito koeʻuhi ko ʻenau feohi vāofi mo e kau faihia kehé. ʻI he fokotuʻutuʻu ʻo e kolo hūfangá, naʻe ʻikai ke fiemaʻu ke langa, tauhi, mo maluʻi ha ʻā totongi mamafa, mo e ngaahi pilīsone ukamea ʻa ia ʻoku faʻa feinga ʻa e kau pōpulá ke nau hola mei aí. Ko hono moʻoní, naʻe kumi ʻe he tokotaha tāmate tangatá ki he “pilisone” pea naʻá ne nofo ai ʻi ha vahaʻa taimi pau. Naʻe pau ke ne hoko ko ha tokotaha ngāue, ʻo fai ha meʻa ke ʻaonga ki he kaungātangatá.
19. Ko e hā ʻa e ngaahi fehuʻi ʻoku malanga hake ʻo fekauʻaki mo e ngaahi kolo hūfangá?
19 Ko e meesi moʻoni ia ʻa e fokotuʻutuʻu ʻa Sihova ki he ngaahi kolo hūfanga ʻo ʻIsilelí, ke maluʻi ai ʻa e kau tāmate tangata fāinoá. Ko e tokonaki ko ʻení naʻá ne poupouʻi ʻa e ʻapasia ki he moʻuí. Kae kehe, ʻoku ʻi ai ha kaunga ʻo e ngaahi kolo hūfanga ʻo e kuonga muʻá ki he kakai ʻoku nau moʻui ʻi he senituli hono 20? ʻOku lava ke tau halaia ʻi he totó ʻi he ʻao ʻo Sihova ko e ʻOtuá, pea ʻikai ʻiloʻi ʻoku fiemaʻu kiate kitautolu ʻa ʻene meesí? ʻOku ʻi ai ha ʻuhinga ʻi onopooni kiate kitautolu ʻa e ngaahi kolo hūfanga ʻo ʻIsilelí?
Ko e Hā Haʻo Tali?
◻ ʻOku anga-fēfē ʻa e vakai ʻa Sihova ki he moʻui ʻa e tangatá?
◻ Ko e hā ʻa e tokonaki meesi ia ʻa e ʻOtuá ki he kau tāmate tangata fāinoá?
◻ Naʻe anga-fēfē ʻa e hū ʻa ha tokotaha tāmate tangata ki ha kolo hūfanga, pea ko e hā ʻa hono fuoloa ʻa ʻene nofo ʻi aí?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi ola ʻaonga nai ʻo e ngaahi fakangatangata naʻe fai ki he tāmate tangata fāinoá?
[Mape ʻi he peesi 5]
Ko e ngaahi kolo hūfanga ʻo ʻIsilelí naʻe fokotuʻu ʻi ha feituʻu naʻe faingamālie
(Ki he konga tohi kuo fokotuʻu kakató, sio ki he tohi)
KĒTESI Vaitafe Sioatani KŌLANI
SĪKEMI LĒMOTI
HEPELONI PĒSELI