Tuʻu ʻi he Kamataʻanga ʻo e Ngāue Lahi Ange
“NAʻE ʻikai ha laumālie feʻauʻauhi. Naʻe loto ʻa e tokotaha kotoa pē ke lavameʻa ʻa e tokotaha kehe kotoa,” ko e lea ia ʻa Richard mo Lusia, ʻi hono fakamatalaʻi ʻa hona kaungāako ʻi he kalasi hono 105 ʻo e Akoʻanga Tohitapu Taua Leʻo ko Kiliatí. “ʻOku mau mātuʻaki kehekehe hono kotoa, ka kiate kimautolú, ʻoku mahuʻinga ʻa e tokotaha ako taki taha.” Naʻe loto-tatau mo ia ha tokotaha ʻi he kalasí ko Lowell, ʻo ne tānaki mai: “Kuo tohoaki fakataha mai kimautolu ʻe heʻemau ngaahi faikehekehé.”
Ko e kalasí, ʻa ia naʻe foaki tohi fakamoʻoni ako ʻi Sepitema 12, 1998, naʻa nau faikehekehe moʻoni. Ko e niʻihi ʻo e kau akó naʻa nau tāimuʻa ʻi he ngaahi feituʻu ʻa ia ʻoku ʻi ai ha fiemaʻu lahi ki he kau malanga ʻo e Puleʻangá; ko e niʻihi naʻa nau ngāue anga-tonu ʻo ofi ange ki ʻapi. Ko ha tokosiʻi, hangē ko Mats mo Rose-Marie, naʻe pau ke na ngāue mālohi ʻi ha ngaahi houa lahi ke fakaleleiʻi ʻena lea faka-Pilitāniá ki muʻa ke na haʻu ki he akoʻangá. Ko e tokolahi ʻo e kau akó naʻa nau fakakaukau fekauʻaki mo e ngāue fakamisinalé talu mei heʻenau kei siʻi haké. Ko ha ongo meʻa ʻe taha naʻá na tohi kole tuʻo 12; he fiefia moʻoni ko kinaua ʻi heʻena maʻu ha fakaafe ki he kalasi hono 105!
Naʻe vave pē ʻa e ʻosi ʻa e uike ʻe 20 ʻo e ako lahi ʻaupito. Naʻe hahaka hake pē ʻa e kau akó, tā kuo ʻoatu ʻenau lēsoni tohinima fakaʻosí, fakahoko mo ʻenau lau fakamatala fakaʻosí, pea mo e hoko mai ʻa e ʻaho foaki tohi fakamoʻoni akó.
Ko e sea ʻo e polokalamá, ʻa Albert Schroeder, ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pule ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, naʻá ne fakamanatu ki he kalasí naʻa nau “tuʻu ʻi he kamataʻanga ʻo e ngāue lahi ange ʻi he malaʻe ʻo e ako Tohitapú,” ʻo muimui ʻi he niʻihi kehe laka hake he toko 7,000 ʻa ia naʻe muʻa ʻiate kinautolu ki Kiliatí. Naʻá ne pehē naʻe fiefia ʻa e kau akó lolotonga ʻa e faʻahitaʻu māfaná, ʻi he faingamālie makehe ʻo e feohi mo e kau misinale ngāue taimi fuoloa ʻi he ʻaʻahi ʻa e faʻahingá ni ki he ʻuluʻi ʻapitanga ʻi māmaní ʻi he taimi tatau mo e ngaahi fakataha-lahi fakavahaʻapuleʻangá.
Naʻe fakafeʻiloaki mai leva ʻe Tokoua Schroeder ʻa Max Larson mei he Kōmiti Tokangaʻi ʻo Pētelí. Naʻá ne fakahoko ʻa e kaveinga ko e “Ako ʻA Ia ʻOku Taki Atu ki he Moʻui Taʻengatá.” Naʻe lave ʻa Tokoua Larson ki he Palovepi 1:5, ʻa ia ʻoku pehē: “Ke fanongo ʻa e poto, pea fakalahi ʻene meʻa ʻoku maʻu; pea ke maʻu ʻuta lelei [“poto,” NW] mei ai ʻe he loto matala.” ʻOku fiemaʻu ʻa e potó ke hoko ko ha misinale lelei. ʻOku tuʻu ʻa e kau tangata potó ʻi he ʻao ʻo e ngaahi tuʻí. (Palovepi 22:29) Hili ʻa honau akoʻi ʻi he māhina ʻe nimá, naʻe mateuteu lelei ai ʻa e kau akó ke fakafofongaʻi ʻa e ongo Tuʻi lahi tahá, ko e ʻOtua ko Sihová mo Kalaisi Sīsū.
Ko David Olson ʻo e Potungāue Ngāué naʻe lea hono hokó ʻi he kaveinga ko e “Tokoni ʻi Hono ʻAi ʻa e Loto ʻo Sihová ke Fiefia.” Naʻá ne ʻeke: “Ko e hā ʻoku lava ke fai ʻe he faʻahinga taʻehaohaoa ʻo e tangatá ke ʻai ke fiefia ʻa e loto ʻo e ʻOtuá?” Ko e talí? ʻOku lava ke nau tauhi anga-tonu kiate ia, mateaki, pea ʻi he fiefia. ʻOku loto ʻa Sihova ke fiefia ʻene kakaí ʻi heʻenau ngāue kiate iá. ʻI heʻetau fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻaki ʻa e fiefiá, ʻoku tau fakafiefiaʻi ai ʻa hono lotó. (Palovepi 27:11) Naʻe lau ʻe Tokoua Olson ha tohi mei ha ongo misinale ʻa ia naʻá na maʻu tohi fakamoʻoni ako mei Kiliati ʻi he kalasi hono 104. ʻOkú na fiefia ʻi hona vāhenga-ngāue foʻoú? “Ko ʻemau kau malanga nai ʻe toko 140,” ko ʻena tohi ia fekauʻaki mo ʻena fakatahaʻangá, “mo ha kau maʻu fakataha fakaʻavalisi ko e toko 250 ki he 300. Ko e tafaʻaki lelei tahá ko e ngāue fakamalangá. ʻOkú ma taki taha maʻu ʻa e ako Tohitapu ʻe fā, pea kuo ʻosi haʻu ʻa e niʻihi ki he ngaahi fakatahá.”
Ko Lyman Swingle, ʻo e Kulupu Pulé, naʻe malanga ia ʻi he tuʻunga-lea “Ko ha Taimi ke Kiʻi Tuʻu ʻo Lau Ho Ngaahi Tāpuakí.” Kuo ʻomai ʻe he ako ʻi Kiliatí ʻa e ngaahi tāpuaki lahi. Kuó ne tokoniʻi ʻa e kau akó ke nau tupulekina ʻi he ʻiló, tupulaki ʻa e houngaʻia ʻi he kautaha ʻa Sihová, pea fakatupulekina ʻa e ngaahi ʻulungaanga mātuʻaki mahuʻingá, hangē ko e anga-fakatōkilaló. “Ko ha anga-fakatōkilalo ia kuo hokosia ke haʻu ki heni pea fakamoleki ʻa e taimí ʻi he fanongo ki he fakahinohinó,” ko e lea ia ʻa Tokoua Swingle, ʻo tānaki mai: “ʻOku mou mavahe mei heni kuo mou mateuteu lelei lahi ange ke fakahīkihikiʻi ʻa Sihova.”
“He Lahi Moʻoni ko Hoʻomou Fiefiá—Ko Ia ko e Hā ke Hohaʻa Ai?” ko ha kaveinga ia ʻo ha malanga naʻe fai ʻe Daniel Sydlik, mei he Kulupu Pulé ai pē. ʻI he taimi ʻoku malanga hake ai ʻa e ngaahi palopalemá, kumi ki he tataki mei he ngaahi Konga Tohitapú, ko ʻene naʻinaʻí ia. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi veesi filifili mei he vahe hono ono ʻo Mātiú, naʻe fakatātaaʻi ai ʻe Tokoua Sydlik ʻa e founga ʻe lava ke fai ai ení. Ko e ʻikai ha tuí ʻe lava ke ne fakatupunga kitautolu ke hohaʻa fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakamāmaní, hangē ko e meʻakaí mo e valá. Kae kehe, ʻoku ʻafioʻi ʻe Sihova ʻa e meʻa ʻoku tau fiemaʻú. (Mātiu 6:25, 30) Ko e hohaʻá ʻe toe tānaki atu ai pē ia ki he ngaahi faingataʻa ʻoku hoko mai ʻi he ʻaho taki taha. (Mātiu 6:34) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku fiemaʻu ha palani. (Fakafehoanaki mo Luke 14:28.) “Ko e meʻa ʻoku tapui ʻe Sīsuú ʻoku ʻikai ko e fakakaukau fakapotopoto ki he kahaʻú, ka ko e hohaʻa taʻefakapotopoto ʻo fekauʻaki mo iá,” ko e fakamatala ia ʻa Tokoua Sydlik. “Ko e ngāué ko e taha ia ʻo e ngaahi faitoʻo lelei taha ki he loto-moʻuá. ʻI heʻetau loto-moʻuá, ʻoku lelei kiate kitautolu ke tau kamata talanoa fekauʻaki mo e moʻoní.”
Akonaki Fakamāvae mei he Kau Faiakó
Naʻe hoko atu ai ʻa e ngaahi malanga mei he kau mēmipa ʻe toko tolu ʻo e tafaʻaki fakafaiako ʻa Kiliatí. Naʻe ʻuluaki malanga ʻa Karl Adams, ʻi he kaveinga “Ko e Hā Te Mou Totongi Fakafoki kia Sihová?” Naʻe makatuʻunga ʻa ʻene malangá ʻi he Sāme hono 116, ʻa ia naʻe hivaʻaki nai ʻe Sīsū ʻi he pō ki muʻa ʻene pekiá. (Mātiu 26:30, NW, fakamatala ʻi laló.) Ko e hā naʻe ʻi he fakakaukau ʻa Sīsuú ʻi heʻene hivaʻi ʻa e ngaahi lea: “Te u totongi fefe kia Sihova ʻa e fuʻu hulu ʻene ʻofa kia kita”? (Sāme 116:12) ʻOku pau pē naʻá ne fakakaukauloto ki he sino haohaoa naʻe teuteu ʻe Sihova maʻaná. (Hepelu 10:5) ʻI he ʻaho hono hokó, te ne ʻoatu ai ʻa e sino ko iá ʻi he feilaulau, ʻo fakamoʻoniʻi ai ʻa e loloto ʻo ʻene ʻofá. Ko e kau ako ʻo e kalasi hono 105 naʻa nau ʻahiʻahiʻi ʻa e anga-lelei ʻa Sihová ʻi he māhina ʻe nima kuo maliu atú. ʻI he taimi ní te nau fakahaaʻi ʻenau ʻofa ki he ʻOtuá ʻaki ʻenau ngāue mālohi ʻi honau ngaahi vāhenga-ngāue fakamisinalé.
Ko Mark Noumair, ʻa e faiako Kiliati hono ua naʻe malangá, naʻá ne faleʻi ʻa e kau akó ke “Hokohoko Atu ʻi Hono Fai ʻa e Meʻa ʻOku Totonú.” Ko Siosifa, ʻi he hili hono fakatau atu ko ha pōpula ki ʻIsipité, naʻá ne kātekina ʻa e taʻu ʻe 13 ʻo hono ngaohikoviʻi taʻetotonu. Naʻá ne fakaʻatā ʻa e faihala ʻa e niʻihi kehé ke ne taʻofi ia mei heʻene tauhi ki he ʻOtuá? ʻIkai, naʻá ne hokohoko atu ʻi hono fai ʻa e meʻa naʻe totonú. Pea, ʻi he taimi kotofa ʻa e ʻOtuá, naʻe fakahaofi ai ʻa Siosifa mei hono ngaahi ʻahiʻahí. Fakafokifā pē, naʻá ne liliu mei he nofo pōpulá ki he nofo ʻi ha palasi. (Senesi, vahe 37-50) Naʻe ʻeke ʻe he faiakó ki heʻene kau akó: “Kapau ʻoku ʻikai fakahoko hoʻomou ngaahi ʻamanakí ʻi homou vāhenga-ngāue fakamisinalé, te mou liʻaki? Te mou foʻi? Pe te mou kātaki, ʻo hangē ko Siosifá?”
Fakaʻosí, ko e failēsisita ʻo e Akoʻanga Kiliatí, ʻa Wallace Liverance, naʻá ne fai ha fetalanoaʻaki longomoʻui mo e kau mēmipa ʻo e kalasí ʻi he kaveinga ko e “Tuʻuaki ʻa e Tuʻí mo e Puleʻangá.” Naʻe fakamatala ʻa e niʻihi ʻo e kau akó ki he ngaahi meʻa naʻa nau hokosia lolotonga ʻenau malanga fale ki he falé, mei he falekoloa ki he falekoloá, pea ʻi he ngaahi halá. Naʻe fakamatala ʻa e niʻihi ki he anga ʻo ʻenau faifakamoʻoni ki he kakai ʻoku nau lea ʻi ha toe lea kehé. Naʻe fakahaaʻi leva ʻe he niʻihi ʻa e anga ʻo e malanga ki he kakai ʻo e ngaahi ʻātakai fakalotu kehekehe. Ko e kau maʻu tohi fakamoʻoni akó kotoa naʻa nau vēkeveke ke kau kakato ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻi he malaʻe fakamisinalé.
Kau Misinale Fiefia Taimi Fuoloa
Ko e konga hokó, naʻe fakakaveinga “Ko e Ngaahi Ola Fakafiefia ʻOku Hoko Mai mei he Ngāue Fakamisinalé,” naʻe fai ia ʻe Robert Wallen pea naʻe kau ki ai ʻa e fakaʻekeʻeke ʻo e fanga tokoua ʻe toko fā ʻo e kau ngāue ʻi he ʻuluʻi ʻapitangá ʻa ia kuo nau feohi fakatupu langa hake ki muí ni mo e kau misinale taukeí. Ko e kau misinale ko iá naʻe vave ʻenau fakahaaʻi naʻe ʻikai faingofua kiate kinautolu ke ako ha lea foʻou, ke feʻunuʻaki ki ha anga-fakafonua ʻe taha, pe ke alāanga mo ha ʻea kehe. Naʻe ʻi ai foki mo e ngaahi ongo fakamamahi ʻo e taʻelatá ke fekuki mo ia. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku hoko mai mo e ngaahi palopalema ʻo e mahamahakí. Ka ʻi he kotoa iá, naʻe tauhi maʻu ʻe he kau misinalé ha fakakaukau pau, pea naʻe faitāpuekina ʻenau kītakí. Naʻe ʻomai ʻe he niʻihi ʻa e kakai tokolahi ke nau ʻiloʻi ʻa Sihova. Naʻe tokoni ʻa e niʻihi ʻi he ngaahi founga kehekehe ki he tupulaki fakakātoa ʻo e ngāue ʻo e Puleʻangá ʻi honau ngaahi fonuá.
Ko e tokotaha lea fakaʻosí ko Carey Barber, ko ha mēmipa ʻo e Kulupu Pulé. Naʻá ne fakamanatu ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻo e polokalama fakataha-lahi “Founga ʻa e ʻOtuá ki he Moʻuí.” “Ko e hā ʻa e ola naʻe fakahoko ʻe he polokalama ʻo e fakataha-lahí ki ho vahaʻangatae mo Sihová?” ko ʻene fehuʻi ia ki he kau fanongó. Naʻe fakafaikehekeheʻi ʻe he tokotaha malangá ʻa e ngaahi ola ko e tāpuaki ʻo e muimui ki he founga ʻa e ʻOtuá mo e ikuʻanga fakamamahi ki he faʻahinga ʻoku muimui ki he founga ʻa e māmaní. ʻI he lave ki he faihala ʻa Mōsese ʻi Mēlipá, naʻá ne fakatokanga: “Naʻa mo e hili ʻa e tauhi anga-tonu ʻa ha taha ʻi he ngaahi taʻu lahi, ʻoku ʻikai ke fakamaʻamaʻaʻi ʻe Sihova naʻa mo ha kiʻi maumauʻi siʻisiʻi ʻo ʻEne ngaahi lao totonú.” (Nomipa 20:2-13) ʻOfa ke hanganaki pikimaʻu ʻa e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻi he feituʻu kotoa ki honau ngaahi monū maʻongoʻonga ʻo e ngāué!
Naʻe hoko mai ʻa e taimi ke maʻu ai ʻe he kau akó honau tipilomá. Hili iá naʻe lau ʻe ha fakafofonga ʻo e kalasí ha tohi ʻo e houngaʻia ki he ako naʻe maʻu ʻe he kau akó. ʻI he hili ha hiva tuku mo ha lotu fakamātoato, naʻe ʻosi ʻa e polokalama foaki tohi fakamoʻoni akó. Ka, ki he kalasi hono 105, ko e kamatá pē eni, he ko e kau misinale foʻoú naʻa nau “tuʻu ʻi he kamataʻanga ʻo e ngāue lahi ange.”
[Puha ʻi he peesi 23]
Tokolahi ʻo e Kalasí
Fika ʻo e ngaahi fonua naʻe fakafofongaʻí: 9
Fika ʻo e ngaahi fonua naʻe vaheʻi ki aí: 17
Fika ʻo e kau akó: 48
Fika ʻo e ngaahi hoa malí: 24
ʻAvalisi ʻo e taʻumotuʻá: 33
ʻAvalisi ʻo e ngaahi taʻu ʻi he moʻoní: 16
ʻAvalisi ʻo e ngaahi taʻu ʻi he ngāue fakafaifekau taimi-kakató: 12
[Puha ʻi he peesi 24]
Naʻa Nau Fili ʻa e Ngāue Taimi-Kakató
“ʻI heʻeku kei siʻi angé, naʻe ʻikai haʻaku palani ke tāimuʻa,” ko e lau ia ʻa Ben, ko ha tokotaha maʻu tohi fakamoʻoni ako ʻo e kalasi hono 105. “Naʻá ku fakakaukau ko e faʻahinga pē ʻoku nau pōtoʻi makehé mo ʻi ha ngaahi tuʻunga potó ʻe lava ke nau tāimuʻá,” ko ʻene tānaki mai ia ki aí. “Ka naʻá ku ako ke ʻofa ʻi he ngāue fakamalangá. ʻI he ʻaho leva ʻe taha naʻe mahino kiate au ko e hoko ko ha tāimuʻá ko hono ʻuhingá pē ko e kau lahi ange ʻi he ngāue fakafaifekaú. Ko e taimi ia naʻá ku ʻiloʻi ai ʻe lava ke u tāimuʻa.”
“Ko e kau sevāniti taimi-kakató naʻe fai ʻa e vakai māʻolunga ki ai ʻi homau ʻapí,” ko e fakamatala ia ʻa Lusia. ʻOkú ne manatu ki he ongoʻi loto-māfana naʻe hoko ki heʻene fakatahaʻangá ʻi he taimi taki taha naʻe ʻaʻahi mai ai ʻa e kau misinalé. “ʻI heʻeku tupu haké,” ko ʻene laú ia, “naʻe mahino ʻe kau ʻi heʻeku ngaahi palaní ʻa e ngāue taimi-kakató.”
Naʻe mālōlō ʻa e faʻē ʻa Theodis ʻi heʻene taʻu 15. “ʻI he taimi ko iá, naʻe poupouʻi moʻoni au ʻe he fakatahaʻangá,” ko ʻene laú ia, “ko ia naʻá ku ʻeke hifo kiate au, ‘Ko e hā ʻe lava ke u fai ke fakahaaʻiʻaki ʻeku houngaʻiá?’” Naʻe ʻai ia ʻe he meʻá ni ke hū ki he ngāue taimi-kakató pea ʻi he taimí ni he ngāue fakamisinalé.
[Fakatātā ʻi he peesi 25]
Kalasi Maʻu Tohi Fakamoʻoni Ako Hono 105 ʻo e Akoʻanga Tohitapu Taua Leʻo ko Kiliatí
ʻI he lisi ʻi laló, ko e ngaahi ʻotú ʻoku fakafika ia mei muʻa ki mui, pea ʻoku fokotuʻu ʻa e ngaahi hingoá mei he toʻohemá ki he toʻomataʻú ʻi he ʻotu taki taha
(1) Sampson, M.; Brown, I.; Heggli, G.; Abuyen, E.; Desbois, M.; Pourthié, P. (2) Kassam, G.; Lindberg, R.; Dapuzzo, A.; Taylor, C.; LeFevre, K.; Walker, S. (3) Baker, L.; Pellas, M.; Woggon, E.; Böhne, C.; Asplund, J.; Haile J. (4) Pourthié, T.; Whittaker, J.; Palmer, L.; Norton, S.; Gering, M.; Haile, W. (5) Walker, J.; Böhne, A.; Groenveld, C.; Washington, M.; Whittaker, D.; Abuyen, J. (6) Gering, W.; Washington, K.; Pellas, M.; Desbois, R.; Heggli, T.; Asplund, Å. (7) Woggon, B.; LeFevre, R.; Taylor, L.; Brown, T.; Groenveld, R.; Palmer, R. (8) Norton, P.; Sampson, T.; Baker, C.; Lindberg, M.; Kassam, M.; Dapuzzo, M.