Vakai ʻa e Tohi Tapú
ʻOku Hoamālie ʻa e Saienisí mo e Tohi Tapú?
“Ko e ʻuhingamālie mo e meʻa fakafiefia ʻi heʻeku ako saienisí ʻoku hoko ia ʻi he taimi ki he taimi ʻi he ngaahi mōmeniti ʻo hono ʻiloʻi ha meʻa foʻou peá u pehē pē ai kiate au, ‘Tā naʻe pehē hono ngaohi ia ʻe he ʻOtuá!’”—HENRY SCHAEFER, PALŌFESA KEMISITULĪ.
ʻOKU fai ʻe he saienisí ʻa e meʻa lahi ke tokoniʻi kitautolu ke tau mahinoʻi ʻa e māmani ʻo natulá, ʻi hono fakahaaʻi ʻa e tuʻunga ʻo e maau, tonu mātē, mo e fakalakalaka ʻa ia ʻoku fakahaaʻi ai, ʻi he vakai ʻa e tokolahi, ha ʻOtua ʻo e poto mo e mālohi taʻefakangatangata. ʻI heʻenau vakaí, ʻoku fakahaaʻi ʻe he saienisí ʻo ʻikai ko e ngaahi fakaikiiki pē ʻo e māmani ʻo natulá ka ko e toe ngaahi tafaʻaki ʻo e fakakaukau ʻa e ʻOtuá.
Ko e fakakaukau ko iá ʻoku poupouʻi lahi ia ʻi he Tohi Tapú. ʻOku pehē ʻi he Loma 1:20: “Naʻa mo e ngaahi meʻa oʻona [ʻOtuá] ʻoku taʻehāmai, ka talu e ngaohi ʻo mamani mo e ha ia, ʻi hono ʻutangiʻi mei he ngaahi meʻa kuo ne ngaohi, ʻio, ʻa hono māfimafi mo hono ʻotua.” ʻI he tuʻunga meimei tatau, ʻoku pehē ʻi he Sāme 19:1, 2: “Ko e ngaahi langi ʻoku nau tala ʻa e nāunauʻia ʻo e ʻOtua; pea ʻoku fakaha ʻe he ʻatā ʻa e ngaue ʻa hono nima. Ko e ʻaho ko é ʻoku ne puʻaki talanoa ki he ʻaho ko é: Pea ko e po ko é ʻoku ne fanafana meʻa ki he po ko é.” Kae kehe, neongo ʻa e kotoa ʻo hono ngaahi meʻa fakaofó, ʻoku fakahaaʻi ʻe he māmani ʻo natulá ʻa e ngaahi tafaʻaki pē ʻe niʻihi fekauʻaki mo hotau Tokotaha-Fakatupú.
Taimi ʻOku Fakangatangata Ai ʻa e Saienisí
Ko e ngaahi moʻoni lahi fekauʻaki mo e ʻOtuá ʻoku mahulu atu ia ʻi he meʻa ʻoku lava ke ʻiloʻi ʻe he saienisí. Ke fakatātaaʻi, ʻe malava nai ha faisaienisi ke ne fakamatalaʻi ʻa e molekula kotoa pē ʻi ha foʻi keke sokaleti, ka ʻe fakahaaʻi ʻi heʻene ʻanalaisó ʻa e ʻuhinga naʻe taʻo ai ʻa e foʻi keké pe ko e taʻó maʻa hai? Ke tali ʻa e fehuʻi hangē ko iá—ʻa ia ʻe vakai ki ai ʻa e tokolahi taha ʻo e kakaí ko e fehuʻi mahuʻinga angé—ʻoku fiemaʻu ke ne ʻeke ki he tokotaha naʻá ne taʻo ʻa e foʻi keké.
ʻI he tuʻunga meimei tatau, ko e saienisí “ʻokú ne ʻomai ha fakamatala moʻoni lahi,” ko e tohi ia ʻa e faifīsiki ʻAositulia mo e maʻu pale Nobel ko Erwin Schrödinger, “ka ʻoku mātuʻaki fakalongolongo ia fekauʻaki mo e meʻa kotoa . . . ʻa ia ʻoku maongo moʻoni ki hotau lotó, ʻa ia ʻoku mahuʻinga moʻoni kia kitautolú.” ʻOku kau ʻi he meʻá ni, ko ʻene leá ia, ʻa e “ʻOtuá mo ʻitāniti.” Ko e fakatātaá, ko e ʻOtuá pē ʻe lava ke ne tali ʻa e ngaahi fehuʻi hangē ko ení: Ko e hā ʻoku ʻi ai ai ha ʻunivēsí? Ko e hā ʻoku lahi fau ai ʻi hotau palanité ʻa e moʻuí, ʻo kau ai ʻa e meʻamoʻui ʻatamaiʻiá? Kapau ko e ʻOtuá ʻoku māfimafi-aoniu moʻoni, ko e hā ʻokú ne fakaʻatā ai ʻa e koví mo e faingataʻá? Pea ʻoku ʻi ai ha ʻamanaki ʻi he hili ʻa e maté?
Kuo tali ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi fehuʻi ko iá? ʻIo, ʻi he ngaahi peesi ʻo e Tohi Tapú. (2 Timote 3:16) ‘Ka ʻoku anga-fēfē,’ ko haʻo ʻeke nai ia, ‘ʻa e lava ke u fakapapauʻi ko e Tohi Tapú ko e moʻoni ʻoku mei he ʻOtuá?’ Mei ha vakai fakasaienisi, ko e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú fekauʻaki mo e māmani takatakai ʻia kitautolú kuo pau ke feongoongoi ia mo e moʻoni fakasaienisí, he ko e ʻOtuá ʻoku ʻikai ke ne fakahalaʻi pē ʻe ia ia. ʻOku tapua atu mei he Tohi Tapú ʻa e feongoongoi ko iá? Vakai angé ki ha fakatātā ʻe niʻihi.
Lele Muʻa ʻi he Meʻa Fakasaienisí
ʻI he taimi naʻe hiki ai ʻa e Tohi Tapú, naʻe tui ʻa e kakai tokolahi naʻe nofoʻi ʻe he ngaahi ʻotua kehekehe ʻa e māmaní, pea ko e ngaahi ʻotua ko iá, ʻo ʻikai ko e ngaahi lao ʻo natulá, naʻa nau puleʻi ʻa e laʻaá, ko e māhiná, ko e ʻeá, fua ʻo e fonuá, mo e hā fua. Ka naʻe ʻikai ko e tuʻunga ia naʻe ʻi ai ʻa e kau palōfita Hepelū ʻa e ʻOtuá ʻi he kuonga muʻá. Ko e moʻoni, naʻa nau ʻiloʻi ko e ʻOtua ko Sihová ʻe lava ke ne puleʻi hangatonu ʻa e māmani ʻo natulá pea naʻá ne fai pehē ʻi he ngaahi taimi pau. (Siosiua 10:12-14; 2 Tuʻi 20:9-11) Neongo ia, ko John Lennox, ko e palōfesa fika ʻi he ʻUnivēsiti Oxford, ʻIngilaní, naʻá ne pehē ko e kau palōfita ko iá “naʻe ʻikai pau ke tuku ʻenau tui naʻe puleʻi ʻe he [ngaahi ʻotua fakaetalatupuʻa] ko iá ʻa e ʻunivēsí. . . , ʻi he ʻuhinga faingofua naʻe ʻikai ʻaupito ke nau tui ki he ngaahi ʻotuá ʻi he ʻuluaki taimí. Ko e meʻa naʻá ne fakahaofi kinautolu mei he tui taʻeʻuhinga ko iá ko ʻenau tui ki he ʻOtua Moʻoni Pē Tahá, ʻa e Tokotaha-Fakatupu ʻo hēvani mo māmaní.”
Naʻe anga-fēfē hono maluʻi kinautolu ʻe he tui ko iá mei he tui taʻeʻuhingá? Ko e meʻa ʻe taha, naʻe fakahaaʻi ʻe he ʻOtua moʻoní kia kinautolu ʻokú ne puleʻi ʻa e ʻunivēsí ʻaki ʻa e ngaahi lao tonu mātē, pe ngaahi tuʻutuʻuni. Ko e fakatātaá, laka hake he taʻu ʻe 3,500 kuohilí, naʻe ʻeke ai ʻe he ʻOtua ko Sihová ki heʻene sevāniti ko Siopé: “Oku ke iloʻi ae gaahi tuutuuni oe lagi?” (Siope 38:33, PM) ʻI he senituli hono fitu K.M., naʻe tohi ai ʻa e palōfita ko Selemaiá fekauʻaki mo e “ngaahi tuʻutuʻuni ki he langi mo e fonua.”—Selemaia 33:25.
Ko ia ai, ko e faʻahinga kotoa naʻa nau moʻui ʻi he kuonga muʻá pea naʻa nau tui ki he ʻū tohi ʻa e kau palōfita ʻi he Tohi Tapú naʻe lava ke nau ʻiloʻi ko e ʻunivēsí naʻe puleʻi ia, ʻo ʻikai ʻe he ngaahi ʻotua fakaetalatupuʻa mo mamahingofua, ka ʻe he ngaahi lao ʻuhinga lelei. Ko hono olá, ko e faʻahinga manavahē-ʻOtua tāutaha ko iá naʻe ʻikai te nau punou ki he ngaahi meʻa naʻe ngaohí, hangē ko e laʻaá, ko e māhiná, pe ko e ngaahi fetuʻú, pea naʻe ʻikai te nau maʻu ha fakakaukau tui taʻeʻuhinga ki he ngaahi meʻa ko iá. (Teutalonome 4:15-19) ʻI hono kehé, naʻa nau sio ki he ngaahi ngāue ʻa e ʻOtuá ko e ngaahi meʻa ia ke ako ʻa ia ʻoku fakahaaʻi ai ʻa hono potó, mālohí, mo e ngaahi ʻulungaanga kehé.—Sāme 8:3-9; Palovepi 3:19, 20.
ʻI he fehoanaki mo e ngaahi fakakaukau ʻa e kau faisaienisi tokolahi he ʻaho ní, naʻe toe tui ʻa e kau Hepelū ʻo e kuonga muʻá ko e ʻunivēsí naʻe ʻi ai hono kamataʻanga. “I he kamataʻanga naʻe fakatupu ʻe he ʻOtua ʻa e ngaahi langi mo mamani,” ko e lau ia ʻa e Senesi 1:1. Pehē foki, ʻi he taʻu nai ʻe 3,500 kuohilí, naʻe fakahaaʻi ai ʻe he ʻOtuá ki heʻene sevāniti ko Siopé ko e māmaní ʻoku ‘tautau ki he atā noabeé,’ pe ʻoku tētē ʻi he vavaá. (Siope 26:7, PM) Pea ko e fakaʻosí, laka hake he taʻu ʻe 2,500 kuohilí, naʻe tohi ai ʻe he palōfita ko ʻAiseá ʻo pehē ko e māmaní ʻoku takatakai pe fuopotopoto.—Aisea 40:22, PM.
Ko e moʻoni, ʻoku feongoongoi ʻa e Tohi Tapú mo e ngaahi moʻoni fakasaienisí fekauʻaki mo e māmani ʻo natulá. Ko hono moʻoní, ko e ongo malaʻe ʻo e akó ʻoku ʻikai te na hoamālie pē—ʻokú na fefakakakatoʻaki ʻi ha tuʻunga pōtoʻi. Ke liʻaki ha taha pē ai ko hono tuku taʻefakaava ia ha matapā ki hono ʻiloʻi ʻa e ʻOtuá.—Sāme 119:105; Aisea 40:26.
KUÓ KE FIFILI?
● Ko e hā ʻoku lava ke tala mai ʻe he fakatupú fekauʻaki mo e ʻOtuá?—Loma 1:20.
● Ko e hā ʻa e ngaahi moʻoni fekauʻaki mo e ʻOtuá ʻoku mahulu atu ia ʻi he meʻa ʻoku lava ke ʻiloʻi ʻe he saienisí?—2 Timote 3:16.
● Ko e hā naʻe ʻikai ke maʻu ai ʻe he kau palōfita ʻa e ʻOtua moʻoní ʻi he kuonga muʻá ha fakakaukau tui taʻeʻuhinga ki he fakatupú?—Selemaia 33:25.
[Fakamatala ʻi he peesi 23]
ʻOku puleʻi ʻa e ʻunivēsí ʻe he ngaahi lao tonu mātē—ko e “ngaahi tuʻutuʻuni ki he langi mo e fonua.”—SELEMAIA 33:25.