Kumbi wo Akhumbana Nthengwa Angachita Wuli Kuti Vinthu Viŵayende Umampha?

1-2. Kumbi ŵanthu anyaki atuvwa wuli asani asaniya munyawu wakuti azitorani nayu?

ASANI munthu wasaniya munyaki wakuti wazamutorana nayu, yija nyengu yakukondwesa ukongwa. Asani pasonu panu mukusaniya munyinu, mukhumbisiska kuti vinthu vikuyendiyeni umampha. Ndipu anandi vitiŵayende umampha. Mzichi munyaki wa ku Ethiopia zina laki Tsiona wangukamba kuti: “Nyengu yo ndingusaniriya munthulumi wakuti ndizitorani nayu, yenga yakukondwesa ukongwa pa umoyu wangu. Takambiskananga vinthu vakukhumbika ukongwa, ndipu tasekanga so. Ndingukondwa ndati ndaziŵa kuti ndasaniya munthu yo nditimuyanja kweniso yo watindiyanja.”

² Kweni mubali Alessio wa ku Netherlands wanguti: “Venga vakukondwesa ukongwa kuziŵana ndi munthu yo ndatingi ndizitoranengi nayu kweni pa nyengu yeniyi takumananga so ndi masuzgu.” Mu nkhani iyi, tikambiskanengi masuzgu nganyaki ngo ŵanthu wo akhumbana nthengwa akumana nangu kweniso fundu zinyaki za mu Bayibolu zo zingaŵawovya kuti vinthu viŵayendiyengi umampha. Tikambiskanengi so mo ŵanthu anyaki mu mpingu angawovye ŵanthu wo akhumbana nthengwa.

CHILATU CHA NYENGU YAKUZIWIYANA

3. Kumbi chilatu cha nyengu yakuziŵiyana ntchinthu wuli? (Nthanthi 20:25)

³ Chinanga kuti nyengu yeniyi njakukondwesa, wo akhumbana atenere kuziŵa kuti nyengu yeniyi njakukhumbika ukongwa chifukwa vingawovya kuti azitorani. Pa zowala zawu, alayizga pa masu paku Yehova kuti azamuyanjana kweniso kutumbikana pa nyengu yosi yo ajaliyengi ndi umoyu. Techendapangi layizgu lelosi, tikhumbika kuyiŵanaŵaniya mwakuphwere nkhani yo. (Ŵerengani Nthanthi 20:25.) Venivi ndivu so tikhumbika kuchita pa layizgu la nthengwa. Nyengu yo ŵanthu akhumbiyana nthengwa, yitovya kuti aziŵani umampha kweniso kuti asankhi umampha. Nyengu zinyaki mungasankha kuti mutorani pamwenga kuti mulekani. Asani mwasankha kuti mulekani, ving’anamuwapu cha kuti vinthu vingukutondani. Mumalu mwaki, nyengu yeniyi yingukuwovyani kuziŵa kuti mwe akwenere kutorana pamwenga cha.

4. Ntchifukwa wuli titenere kuyiwona mwakwenere nkhani yakukhumbana nthengwa?

⁴ Ntchifukwa wuli nyengu yeniyi njakukhumbika ukongwa ku ŵanthu wo akhumbana kuti aziŵi asani angazitorana pamwenga cha? Asani munthu yo wechendayirwi pamwenga kuto wawona vinthu mwakwenere, wangakhumbana cha ndi munthu asani walivi maŵanaŵanu ngakuzito pamwenga kuyirwa. Kweni mbanthu ambula kuto pamwenga kuyirwa pe cha wo atenere kuyiwona mwakwenere nkhani yeniyi. Tosi tikhumbika kuyiwona mwakwenere. Mwakuyeruzgiyapu anyaki aŵanaŵana kuti asani ŵanthu akhumbana nthengwa, atenere kutorana kwali akhumbi pamwenga cha. Kumbi venivi vitiŵakwaska wuli Akhristu wo ŵechendato pamwenga kuyirwa? Mzichi munyaki wambula kuyirwa wa ku United States zina laki Melissa wangukamba kuti: “Kuchita viyo, kuchitiska kuti Akhristu wo akukhumbana nthengwa achichizgiki kuti atorani. Mwaviyo, ŵanthu anyaki achichizgika kuti atorani chinanga kuti aziŵa kuti mbambula kwenere kutorana. Venivi vichitiska kuti anyaki aleke limu kukhumbana ndi munthu weyosi. Ivi vamampha cha chifukwa vingachitiska kuti Akhristu ambula kuto pamwenga kuyirwa afipengi mtima.”

MUZIŴENI UMAMPHA MUNTHU YO MUKHUMBA KUZITORANA NAYU

5-6. Kumbi munthu wakhumbika kuziŵanji vakukwaskana ndi munyaki wechendatorani nayu? (1 Peturo 3:4)

⁵ Asani mwe ndi munyinu yo mukhumba kuzitorana nayu, kumbi ndi vinthu wuli vo vingakuwovyani kuti muzitorani pamwenga cha? Muziŵeni umampha munthu yo. Mutenere kuti munguziŵa vinthu vinyaki vakukwaskana ndi munthu yo mwechendamukhumbi. Kweni pasonu panu mwe ndi mwaŵi wakuziŵa “munthu wakubisika wa mumtima.” (Ŵerengani 1 Peturo 3:4.) Venivi visazgapu kuziŵa vinandi vakukwaskana ndi nkharu yaki, mo waŵanaŵaniya kweniso uzimu waki. Pa nyengu yo muziŵana nkharu, mutenere kujifumba mafumbu nge yanga: ‘Kumbi munthu mwenuyu ngwakwenere kuti ndizitorani nayu?’ (Nthanthi 31:​26, 27, 30; Aefe. 5:33; 1 Timo. 5:8) ‘Kumbi titanjana nadi kweniso kuŵanaŵaniyana? Kumbi tamufiska kuziŵanizga vo weyosi waku isi wamunangisanga?’b (Aro. 3:23) Muchiziŵana umampha, kumbukani kuti chakukhumbika ukongwa ndi vinthu vo muyanana cha, kweni ndi mo weyosi walili wakunozgeka kusintha pa vinthu vo mupambana.

⁶ Kumbi ndi vinthu wuli so vinyaki vo mutenere kuziŵa vakukwaskana ndi munthu yo mukukhumbana nthengwa? Mwechendayambi kuyanjana ukongwa, mungakhumbika kukambiskana vinthu vinyaki vakukhumbika nge vilatu vaki. Nanga wuli vinthu vinyaki nge matenda, masuzgu nga zachuma kweniso vinthu vinyaki viheni vo vingukuchitikiyani pa umoyu winu vo vikukukwaskani mu nthowa yinyaki? Ndi nkhani zosi cha zo mutenere kukambiskana asani mwakhumbana ŵaka. (Yeruzgiyani Yohane 16:12.) Asani muwona kuti mphakwenere dankha cha kumumuka mafumbu nganyaki, mungachita umampha kumuziŵisa. Kweni asani nyengu yakapu, munyinu wangakhumbika kuti waziŵi venivi ndi chilatu chakuti wasankhi umampha vinthu. Mwaviyo, pa nyengu yakwenere mukhumbika kukambiskana mwauneneska.

7. Kumbi ŵanthu wo akukhumbana angachita wuli kuti aziŵani umampha? (Wonani so bokosi lakuti “Vo Mungachita Asani Mwakhumbana Nthengwa ndi Munthu yo Waja Kutali.”) (Wonani so vithuzi.)

⁷ Kumbi mungachita wuli kuti mumuziŵi umampha ukongwa munthu yo mwakhumbana nayu nthengwa? Mungamuziŵa umampha asani mukambiskana mwakufwatuka kweniso mwauneneska. Mumufumbengi mafumbu ndipuso muvwisiyengi mwakuphwere asani walongoro namwi. (Nthanthi 20:5; Yako. 1:19) Panyaki mungachitiya limoza vinthu vinyaki vo vingachitiska kuti mukambiskanengi nge kuryiya limoza, kuchitembera kumalu ngo kusanirika ŵanthu anandi kweniso kupharazgiya limoza. Mungaziŵana so umampha asani mucheze limoza ndi mabwezi kweniso ŵanthu a mubanja linu. Kusazgapu yapa, muchitengi vinthu vinyaki vo vingawovya kuziŵa mo munyinu wachitiya vinthu pa vakuchitika vakupambanapambana kweniso ndi ŵanthu akupambanapambana. Wonani vo Aschwin wa ku Netherlands wanguyesa kuchita. Iyu wangukamba vo iyu ndi Alicia achitanga ŵati akhumbana. Iyu wanguti: “Tayesesanga kusaniya vakuchita vo vingatiwovya kuti tiziŵani umampha. Kanandi tachitanga vinthu vipusu nge kubikiya limoza pamwenga kugwiriya limoza ntchitu zinyaki. Pa nyengu yo tachitanga venivi, taziŵanga vo weyosi wachita umampha kweniso vo watondeka kuchita umampha.”

8. Kumbi ŵanthu wo akhumbana nthengwa angayanduwa wuli asani asambiriya limoza Mazu ngaku Chiuta?

⁸ Mungaziŵana so umampha asani musambiriya limoza fundu za mu Malemba. Asani mwazitorana mwazamukhumbika kusaniya nyengu yakuchitiya kusopa kwa pabanja kuti muzilongongi kuti Chiuta ngwakukhumbika ukongwa munthengwa yinu. (Waku. 4:12) Mwaviyo, mungachita umampha kunozga ndondomeku yakuti musambiriyengi limoza mazu ngaku Chiuta mwechendatorani. Kweni ziŵani kuti pa nyengu yeniyi, iyi ndi nthengwa cha, ndipu mubali wechendaje mutu wa mzichi yo. Kweni asani musambiriya limoza mazu ngaku Chiuta kaŵikaŵi mungaziŵa uzimu wa munthu yo mwazamutorana nayu. Max ndi Laysa a ku United States, anguyanduwa munthowa yinyaki. Max wangukamba kuti: “Tati takhumbana ŵaka tingwamba kusambira nkhani za mumabuku ngidu zakukwaskana ndi kuziŵana mwechendatorani, nthengwa kweniso umoyu wa mu banja. Mabuku ngenanga nganguwovya kuti tikambiskani nkhani zinandi zakukhumbika zo zatingi zitisuzgengi pakuziyambiya.”

FUNDU ZINYAKI ZO MUKHUMBIKA KUZIŴANAŴANIYA

9. Kumbi wo akhumbana nthengwa atenere kuŵanaŵaniyanji pakusankha ŵanthu akuŵakambiyapu nkhani yeniyi?

⁹ Kumbi ndiyani yo mutenere kumukambiya kuti mwasaniya munyinu wakuti muzitorani nayu? Mbudindu winu kusankha ŵanthu akuti muŵakambiyi. Asani mwakhumbana ŵaka, mutenere kuziŵisa ŵaka ŵanthu amanavi. (Nthanthi 17:27) Asani mungachita viyo, vingakuwovyani kuti mukhwechi kufumbika mafumbu nganandi kweniso kuti muleki kuthaŵiriya pakusankha vakuchita. Kweni asani mungaleka kukambiyapu munthu weyosi vingachitiska kuti muchitengi vinthu mwakubisa, chifukwa chakuwopa kuti ŵanthu anyaki aziŵengi. Kuchita viyo nkhwakofya. Mwaviyo mungachita umampha kukambiyaku ŵanthu anyaki wo angakupaskani ulongozgi wamampha kweniso kukuwovyani mu nthowa zinyaki. (Nthanthi 15:22) Mwakuyeruzgiyapu, mungakambiya abali ŵinu anyaki, mabwezi ngakukhwima mwauzimu pamwenga so ŵara mu mpingu.

10. Kumbi ŵanthu wo akhumba kuzitorana angachita wuli kuti achitengi vinthu vo vikondwesa Yehova? (Nthanthi 22:3)

¹⁰ Kumbi mungatumbika wuli Yehova pa nyengu yo mwechendatorani? Asani nyengu yijumphapu, mutamba kuyanjana ukongwa ndipu vingachitiska kuti mukopekengi ukongwa ndi munyinu. Kumbi ndi vinthu wuli vo vingakuwovyani kuti mulutirizgi kuja akutowa pa masu paku Yehova? (1 Akori. 6:18) Mutenere cha kukambiskana nkhani zakuyuska khumbiru lakugonana, kuja mwaŵaŵi kwakumwija pamwenga so kumwa ukongwa moŵa. (Aefe. 5:3) Venivi vingachitiska kuti khumbiru lakugonana lije lanthazi ukongwa ndipu vingakusuzgani kuti mujiko. Mwaviyo, mungachita umampha kuti nyengu ndi nyengu mukambiskanengi vo vingakuwovyani kuti muyendiyengi fundu zaku Yehova. (Ŵerengani Nthanthi 22:3.) Wonani vo vinguwovya Dawit ndi Almaz wo aja ku Ethiopia. Yiwu angukamba kuti: “Tachicheziyanga kumalu ko kwasanirikanga ŵanthu anandi pamwenga anyidu ndiwu atiperekezanga. Tikujapu cha mugalimotu pamwenga munyumba te taŵaŵi pe. Venivi vatiwovyanga kuti tileki kuchita vinthu vo vingatiŵika pa chiyesu.”

11. Kumbi ndi fundu nizi zo ŵanthu wo akukhumbana nthengwa atenere kuziŵanaŵaniya pa nkhani yakulongorana chanju?

¹¹ Kumbi ndi vinthu nivi vo ŵanthu wo ŵechendatorani angachita kuti alongoranengi chanju? Po nyengu yijumphapu mungasankha kulongorana chanju mu nthowa zakwenere. (Sumu ya. 1:2; 2:6) Kweni asani khumbiru lakugonana lakuwa vingaŵa vakusuzga kuti musankhi vinthu mwazeru pa nkhani ya munthu yo mukhumba kutorana nayu. Kweniso asani mulongorana chanju mu nthowa zinyaki, mungatondeka kujiko ndipuso mungachita vinthu vo vileka kukondwesa Yehova. (Nthanthi 6:27) Mwaviyo, asani mwakhumbana ŵaka, kambiskanani vo mukhumbika kuchita kuti muleki kuchita vinthu mwakujumphisa pa nkhani yakulongorana chanju mwakukoliyana ndi fundu za mu Bayibolu.c (1 Ate. 4:​3-7) Mosi mwaŵaŵi jifumbeni kuti: ‘Kumbi vo tasankha pakulongorana chanju, ŵanthu ativiwona wuli kunu kwidu? Kumbi vo tichita vingayuska khumbiru lakugonana kwaku yumoza waku isi?’

12. Kumbi ŵanthu wo akukhumbana nthengwa akhumbika kuziŵanji pa nkhani ya masuzgu kweniso kupambana maŵanaŵanu?

¹² Kumbi mungachita wuli asani mwakumana ndi masuzgu kweniso asani mwapambana maŵanaŵanu? Kumbi mungachita wuli asani nyengu zinyaki mupambana maŵanaŵanu? Kumbi venivi vilongo kuti munthu yo mukukhumbana nayu ngwakwenere cha kuti muzitorani nayu? Ndimu vilili cha. Ŵanthu wosi wo akukhumbana nthengwa kweniso wo akutorana apambana maŵanaŵanu. Nthengwa yakukho yipangika ndi ŵanthu ŵaŵi wo asani apambana maŵanaŵanu asaniya nthowa yakumalisiya suzgu lo. Vo muchita sonu pakumalana ndi masuzgu ngo mukumana nangu, vingalongo asani nthengwa yinu yazamuyendanga umampha pamwenga cha. Mosi mwaŵaŵi jifumbeni kuti: ‘Kumbi tikambiskana nkhani zidu mwachimangu kweniso mwaulemu? Kumbi tosi tija akunozgeka kuzomereza vo tinangisa kweniso kuyesesa kusintha? Kumbi mwaliŵi tithera, kupepesa kweniso kugowoka?’ (Aefe. 4:​31, 32) Kweni asani mujaliya ŵaka kuyambana pamwenga kupambana maŵanaŵanu mwechendatorani, ndikuti vinthu vingazisinthapu cha asani mwazitorana. Asani mwaziŵa kuti munthu yo mukukhumbana nayu ngwakwenere cha kuzitorana nayu, mungachita umampha kulekana ndipu venivi vingakuwovyani mosi mwaŵaŵi.d

13. Kumbi ŵanthu wo akukhumbana nthengwa angaziŵana kwa nyengu yitali wuli?

¹³ Kumbi mungaziŵana kwa utali wuli ndi munthu yo mukukhumbana nthengwa? Kanandi kuthaŵiriya pakuchita vinthu kutambisa masuzgu ngakulu. (Nthanthi 21:5) Mwaviyo, kuti mumuziŵi umampha munyinu pakhumbika kujumpha nyengu yitaliku. Kweni mungatonga nyengu yitali ukongwa cha kuti muziŵani pa vifukwa vambula kuvwika. Bayibolu likamba so kuti: “Asani vo ukhaza viswera kufiskika, vitamisa mtima.” (Nthanthi 13:12) Kweniso asani nyengu yitali yijumphapu mwechekuziŵana, vingakusuzgani kuti mujiko. (1 Akori. 7:9) Mumalu mwakuŵika maŵanaŵanu pa fundu yakuti mwaja kwa nyengu yitali wuli muchiziŵana, mungachita umampha kujifumba kuti, ‘Kumbi ndi vinthu vinyaki nivi vo ndikhumbika mbwenu kusambira vakukwaskana ndi munthu mwenuyu kuti ndisankhi vakuti ndichiti?’

KUMBI MUNGAŴAWOVYA WULI ŴANTHU WO AKUKHUMBANA NTHENGWA?

14. Kumbi abali ndi azichi angaŵawovya wuli ŵanthu wo akhumbana nthengwa? (Wonani so chithuzi.)

¹⁴ Asani taziŵa kuti ŵanthu anyaki akukhumbana nthengwa, kumbi tingaŵawovya wuli? Tingaŵadana kuti tiziryiyi nawu limoza chakurya, tizichiti nawu kusopa kwa pabanja pamwenga kuchita nawu vinthu vinyaki vakukondwesa. (Aro. 12:13) Kuchita nawu vinthu venivi kungaŵawovya kuti aziŵani umampha. Kumbi yiwu akhumba munthu munyaki wakuti wakaŵaperekezi? Kumbi akhumba thiransipoti pamwenga akhumba malu ngakuti akakambiskiyaneku mwakufwatuka? Asani ve viyo, kumbi mungajipereka kuti muŵawovyi? (Aga. 6:10) Alicia yo tamuzumbuwa kukwamba kwa nkhani iyi, wakumbuka vo abali aŵachitiyanga, iyu ndi Aschwin. Iyu wanguti: “Takondwanga ukongwa asani abali atikambiya kuti tingachicheze kunyumba kwawu mumalu mwakuchicheza kwakutija.” Asani ŵanthu wo akukhumbana nthengwa akupemphani kuti mukaŵaperekezi muwuwonengi nge mwaŵi wapade wakuwovya anyinu. Mutenere kuphwere kuti mungaŵalekanga ŵe ŵaŵi pe cha, kweni muwonengi so asani akhumbika nyengu kweniso mpata kuti akambiskani pakuŵija.—Afi. 2:4.

15. Kumbi ndi vinthu wuli so vinyaki vo ŵanthu anyaki angachita kuti awovyi ŵanthu wo akhumbana nthengwa? (Nthanthi 12:18)

¹⁵ Tingaŵawovya so ŵanthu wo akhumbana nthengwa kuziya mu vo tikamba pamwenga vo tileka kukamba. Nyengu zinyaki tingakhumbika kuwusona mulomu widu. (Ŵerengani Nthanthi 12:18.) Mwakuyeruzgiyapu nyengu zinyaki tingakhumbisiska kukambiya ŵanthu anyaki kuti mubali ndi mzichi ngana akukhumbana nthengwa kweni ŵeneku angakhumba kuti aziŵisi ŵija nkhani yeniyi. Tingaŵanenanga cha pamwenga kuŵasuska pa nkhani zo zileka kutikwaska. (Nthanthi 20:19; Aro. 14:10; 1 Ate. 4:11) Kweniso titenere cha kukamba vinthu pamwenga kufumba mafumbu ngo ngangaŵachichizga kuti atorani liŵi. Mzichi munyaki zina laki Elise ndi mulumu waki akumbuka kuti, “Taguŵanga asani ŵanthu atitifumba vakukwaskana ndi vo tanozga pa zowala zidu penipo taŵeni techendayambi kukambiskana.”

16. Kumbi tingachita wuli asani ŵanthu wo angukhumbana alekana?

¹⁶ Kumbi tingachita wuli asani ŵanthu wo angukhumbana nthengwa asankha kuti alekani? Tingasereriyangapu cha pamwenga kumba mulandu yumoza waku yiwu. (1 Petu. 4:15) Mzichi munyaki zina laki Lea wangukamba kuti: “Ndinguvwa ŵanthu anyaki achiwandisa nkhani zaboza zakukwaskana ndi chifukwa cho ini ndi munyangu tingulekiyana. Kukamba uneneska, ndinguguŵa ukongwa.” Nge mo takambiyapu kali, asani ŵanthu wo angukhumbana alekana ving’anamuwa kuti mbakutondeka cha. Kanandi ving’anamuwa ŵaka kuti chilatu chakuziŵiyana chafiskika. Ndipu vawovya kuti ŵanthu wo akhumbanga kuzitorana asankhi umampha vinthu. Kweni venivi vingaŵa kuti vaŵapweteka ukongwa mumtima ndipuso vingachitiska kuti achitengi phukwa. Mwaviyo saniyani nthowa zo mungaŵawovye.—Nthanthi 17:17.

17. Kumbi ŵanthu wo akukhumbana nthengwa atenere kulutirizga kuchitanji?

¹⁷ Nge mo tawone, asani ŵanthu akhumbana nthengwa akumana ndi masuzgu, kweni yituŵa so nyengu yakukondwesa ukongwa. Jessica wangukamba kuti: “Kukamba uneneska, asani ŵanthu akhumbana nthengwa paja vakuchitika vinandi ukongwa. Kweni ndingukondwa kuti tingugwiriskiya ntchitu nyengu kweniso nthazi zidu kuti tiziŵani umampha.” Asani mukukhumbana nthengwa ndi munthu munyaki, lutirizgani kuziŵana umampha. Asani mwachita viyo, ndikuti vinthu vikuyendiyeningi umampha ndipu vikuwovyeningi mosi mwaŵaŵi kuti musankhi vinthu mwazeru.