VO ACHINYAMATA AFUMBA

Kumbi Nde Wakukunthiyapu?

Kumbi mwe akukunthiyapu? Kumbi vinthu ivi vikukuchitikiyanipu . . .

nyifwa ya munthu yo mwamuyanjanga?
kutama nyengu yitali?
masoka nga chilengedu?

Ŵanthu wo afufuza vinthu akamba kuti ndi masuzgu ngakulungakulu pe cha ngo munthu wangakhumbika kukunthiyapu. Chinanga ndi masuzgu nga zuŵa ndi zuŵa ngangachitiska munthu kuti watami. Ndichu chifukwa chaki nkhwakukhumbika kuti mukunthiyengepu kwali suzgu yo njimana pamwenga njikulu.

Kumbi kukunthiyapu nkhuchitanji?

Kukunthiyapu nkhumalana ndi masuzgu kweniso kuziŵiliya liŵi asani vinthu vasintha pa umoyu. Ŵanthu wo akunthiyapu akumana ndi masuzgu nge mo viliri ndi weyosi. Chinanga kuti ve viyo amalana nangu masuzgu ndipu alutirizga kuja ndi nthazi.

Vimiti va kantchindi viŵi vakupambana. 1. Chagoŵeka pa nyengu ya chimphepu. 2. Chanyoloka chimphepu chati chamala. — Nge mo viŵiya ndi vimiti vo vagoŵeka ndi chimphepu kweni vinyoloka so asani yamala, namwi mungakunthiyapu asani mwakumana ndi masuzgu

Ntchifukwa wuli mukhumbika kukunthiyapu?

Chifukwa weyosi wakumana ndi masuzgu. Bayibolu likamba kuti: “Ndi nyengu zosi cha po ŵanthu wo atchimbiya ukongwa aphara pa maphara, . . . kweniso ndi nyengu zosi cha po ŵanthu wo aziŵa vinthu, vinthu vitiŵayende umampha, chifukwa nyengu ndipuso vinthu vamabuchibuchi viwiya wosi.” (Wakutawula 9:11) Kumbi tisambiranjipu? Chinanga mbanthu amampha asuzgika, ndipu kanandi asuzgika chifukwa chakuti achita vinthu viheni cha.
Kukunthiyapu kungakuvikiliyani. Wakulunguchizga munyaki pa sukulu yinyaki ya sekondale wangukamba kuti: “Nyengu zinandi mu ofesi yangu mutuza ŵana a sukulu wo awoneka akuguŵa chifukwa chakuti atondeka mayesu pamwenga munthu munyaki waŵanena pamalu ngakucheziyapu nga pa intaneti.” Munthu uyu wangukamba kuti chinanga kuti masuzgu yanga ngangawoneka nge kuti ngamana, kweni asani mwana wa sukulu waziŵa cha mo wangamaliyana nangu “ngangachitiska kuti wayambi kusuzgika maŵanaŵanu ”a
Kukunthiyapu kungakuwovyani sonu kweniso asani mwazikuwa. Pa nkhani yakukwaskana ndi vinthu vakuguŵiska pa umoyu, dokotala wa mo ŵanthu aŵanaŵaniya Richard Lerner wangulemba kuti: “Asani pasonu panu ufiska kukunthiyapu vinthu vakuguŵiska kweniso kusaniya nthowa zinyaki zakufiskiya vo ukhumba kuchita, ungazisuzgika cha asani wazikuwa.”b

Kumbi mungachita wuli kuti mukunthiyengepu?

Muwonengi suzgu yinu mwakwenere. Ziŵani kupambanisa pakati pa masuzgu ngakulu ndi masuzgu ngamana. Bayibolu likamba kuti: “Munthu muzereza walongo ukali waki nyengu yeniyo, Kweni munthu wakuchenje waziŵaniza kunyozeka.” (Nthanthi 12:16) Ndi masuzgu ngosi cha ngo ngatenere kukumalani nthazi.

“Ku Sukulu, anyangu adandawulanga ndi vinthu vakuti zii nge kuti vakukhumbika ukongwa. Pavuli paki anyawu pa intaneti aŵakambiyanga kuti achitanga umampha kudandawula ndipu chifukwa cha vo anyawu aŵakambiyanga, yiwu akwiyanga ukongwa. Venivi vachitiskanga kuti atondekengi kusaniya nthowa zakumalisiya masuzgu ngawu.”—Joanne.
Musambirengi kutuliya kwa anyinu. Nthanthi yinyaki ya mu Bayibolu yikamba kuti: “Nge mo chisulu chinore chisulu chinyaki, munthu nayu wanora munyaki.” (Nthanthi 27:17) Mungasambira vinthu vakukhumbika ukongwa ku ŵanthu wo akukunthiyapu kali masuzgu ngakulu.

“Pa nyengu yo mukambiskana ndi anyinu, muwonengi kuti akukumanapu ndi masuzgu nganandi kweni sonu vinthu veumampha pa umoyu wawu. Kambiskanani nawu ndipu ziŵani vo anguchita pamwenga vo anguleka kuchita kuti amalani ndi masuzgu ngawu.”—Julia.
Muzikirengi. Bayibolu likamba kuti: “Munthu murunji wangawa maulendu 7, kweni wayuka so.” (Nthanthi 24:16) Pangajumpha nyengu kuzomereza kuti vinthu ve nge mo mwakhumbiyanga cha kuti ndimu viŵiyi. Mwaviyo, mungazizwanga cha asani mazuŵa nganyaki vinthu vakuyendiyani cha. Ntchinthu chakukhumbika ukongwa ntchakuti ‘muyuka so.’

“Asani mwamalana ndi masuzgu ngo mungukumana nangu vinthu vingayamba so kukuyendiyani umampha. Kuti venivi vichitiki pajumpha nyengu. Ndasambira kuti asani nyengu yiluta, vituŵa vambula kusuzga kwamba so kuvwa umampha.”—Andrea.
Muwongengi. Bayibolu likamba kuti: “Longoni kuti muwonga.” (Akolose 3:15) Kwali mukumana ndi masuzgu ngakulu wuli, nyengu zosi patuŵa vinthu vo mungawonga. Ŵanaŵaniyani vinthu vitatu vo vitikuwovyani kuwona kuti umoyu winu ngakuzirwa.

“Asani mukumana ndi masuzgu, vambula kusuzga kukamba kuti, ‘Ntchifukwa wuli venivi vichitikiya ini?’ Nthowa yikulu yo yingakuwovyani kukunthiyapu, nkhuŵanaŵaniya ukongwa masuzgu nginu cha kweni kuwona vinthu mwakwenere ndipuso kuti muwongengi vinthu vo mwenavu kweniso vo mungachita.”—Samantha.
Mukhorwengi. Wakutumika Paulo wangukamba kuti: “Ndasambira kukhorwa mwemosi mo vinthu viliri pa umoyu wangu.” (Afilipi 4:11) Masuzgu ngo Paulo wakumananga nangu ngenga ngakusuzga kumalana nangu. Kweni kuziŵa mo watingi wachitiyengi ndi masuzgu ngo ndiku kwenga nkhwakukhumbika ukongwa. Paulo wenga wakukhumbisiska kuja wakukhorwa.

“Ndiwona kuti kanandi ndisankha vinthu mu nthowa yambula kwenere asani ndakumana ndi suzgu. Mwaviyo, chilatu changu ntchakuti ndiwonengi vinthu mwakwenere pa suzgu yeyosi yo ndakumana nayu. Venivi vindiwovyengi kweniso viwovyengi anyangu.”—Matthew.
Mupempherengi. Bayibolu likamba kuti: “Muponye Yehova mphingu yaku, Ndipu iyu wakuwovyengi. Iyu wazomerezengi cha kuti murunji wawi.” (Salimo 55:22) Pempheru litovya ŵaka kuti munthu wavwengi umampha mumtima cha. Kweni ndi nthowa yo mukambiskiyana ndi Mlengi yo “watikuŵanaŵaniyani.”—1 Peturo 5:7.

“Ndikhumbika kumalana nangu ndija cha masuzgu. Kupemphera kutuliya pasi pa mtima, kweniso kukamba chechosi chakukwaskana ndi masuzgu ngangu ndipu pavuli paki kuwonga Chiuta chifukwa cha vitumbiku vo ndenavu, ndija cha ndi maŵanaŵanu ngaheni ndipu nditamba kuŵanaŵaniya vinthu vo Yehova wanditumbika navu. Pempheru ndakukhumbika ukongwa!”—Carlos.

Vo achinyamata anyinu akamba

“Chifukwa chakuti te ambula kufikapu, tosi tinangisa, zuŵa limoza pe cha kweni zuŵa lelosi. Venivi tingavisintha cha, mwaviyo, nthowa yamampha yo yingatiwovya kukunthiyapu, nkhusambira kutuliya pa vinthu vo tinangisa. Pavuli paki asani tazikumana ndi suzgu yakuyanana ŵaka, tingajifumba kuti, ‘Kumbi sonu ndingachita ntchinthu wuli chakupambana ndi vo ndinguchita pakwamba?’”—Sarahi.

“Lemba lo nditanja ukongwa ndi Mateyu 6:27, po Yesu wangufumba kuti: ‘Kumbi ndiyani waku yimwi yo wangasazgiyaku utali wa umoyu waki chinanga nkhamanavi chifukwa cha kufipa mtima?’ Nyengu zinyaki ndiŵanaŵaniya ukongwa vinthu vosi viheni vo vingachitika ndipu venivi vichitiska kuti ndifipengi mtima ndi vinthu vambula kwenere. Mwaviyo, nditesesa kuŵanaŵaniya vo vichitika pa nyengu yo. Kufipa mtima ndi chinthu cho palivi cho ndingachitapu kungandiwovya cha.”—Isabelle.

Kuweriyamu: Kumbi mungachita wuli kuti mukunthiyengepu?

1. Muwonengi suzgu yinu mwakwenere. Ziŵani kupambanisa pakati pa masuzgu ngakulu ndi masuzgu ngamana.
2. Musambirengi kutuliya kwa anyinu. Mukambiskanengi ndi apapi ŵinu pamwenga munthu munyaki mura yo mutimuthemba yo wakukunthiyapu suzgu yinyaki.
3. Muzikirengi. Pangajumpha nyengu kuzomereza kuti vinthu ve nge mo mwakhumbiyanga cha kuti ndimu viŵiyi. Mwaviyo, mungaguŵanga cha asani pajumpha nyengu yitali kuluska yo mwaŵanaŵananga kuti muyambi so kuvwa umampha.
4. Muwongengi. Chinanga mphanyengu yo mukumana ndi masuzgu ngakulu wuli, nyengu zosi patuŵa vinthu vo mungawonga.
5. Mukhorwengi. Nyengu zosi tingasankha cha mo vinthu vitenere kuŵiya pa umoyu widu, kweni tingasankha vakwenere kuchita pa vinthu vo vatichitikiya.
6. Mupempherengi. Pempheru ndi nthowa yo mukambisiyana ndi Mlengi yo “watikuŵanaŵaniyani.”—1 Peturo 5:7.

a Kutuliya mu buku la Disconnected, lo likulembeka ndi Thomas Kersting.

b Kutuliya mu lakuti The Good Teen—Rescuing Adolescence From the Myths of the Storm and Stress Years.