Nyika Mbotu Yaba Venda
KWAMYAKA iili kkumi, mebo amukaintu wangu twali bakambausi baciindi coonse akati kabantu bamusyobo waba Venda. Musyobo waba Venda ujanika kumusanza kwa Mulonga wa Limpopo kucisi ca South Africa nkocili kunyika. Mumusyobo wabo mujanika misyobo isiyene-siyene yalo yakazabuka Mulonga wa Limpopo mukati kamyaanda yamyaka yakainda. Iba Venda bamwi baamba kuti bamawisi nkobakali kukkala myaka iili 1,000 yainda.
Oobu busena ciindi cimwi bwakali mumunzi wansiku wakali kutegwa Bwami bwa Mapungubwe. Ngowakali munzi mupati mutaanzi kukkalwaa bantu mucisi ca South Africa, alimwi ngowakeendelezya cibeela cipati ca Mulonga wa Limpopo, kutalikila kumbo kwacisi ca Botswana kusikila kujwe kucisi ca Mozambique. Kutalikila mumwaka wa 900 C.E. kusikila mu 1100 C.E. basambazi baci Arabu bakali kujana nyanga, meja acipembele, zipaya zyabanyama, mukuba, kubikkilizya angolida mucisi ca Mapungubwe. Izintu zyakabezwa cabusongo zyakavwukkulwa acuulu cakali cizikilo cabwami citegwa Mapungubwe. Kweelana ambolyaamba bbuku lya encyclopedia limwi, ezi nzezyakali “zitondezyo zitaanzi kujatikizya migoti yangolida kumusanza kwa Afulika.”
Tabacisyi migoti yangolida kubusena obu pe. Ikwalino nyika yaba Venda ilizizilwe akaambo kamicelo yanjiyo. Kumusanza kwa Malundu a Soutpansberg kuli kkuti kwalo kumena micelo minji kapati iili mbuli makkotapela, mabbanana, mamango, alimwi amagwaba. Kunze lyanyemu zitegwa pecan a macadamia kuli cisyumani cinji kapati. Eci cibikkilizya cisyu camusyokwe citegwa muroho cinona mbuli spinach calo ciyandwa kapati abantu bankuko.
Iba Venda mbaluumuno alimwi balasamausya. Tacili ceenzu kumvwa mutwe wamukwasyi kwaambila baŋanda yakwe kumujikila nkuku mweenzu watali kulangilwa. Eyi iligwa antoomwe a vhuswa, insima yabo yabuzuba-abuzuba yamaila. Amana kuswaya, silutwe waŋanda ulamusindikila mweenzu wakwe asyoonto. Eci ncecilengwa cabo cakutondezya bulemu kumweenzu. Ibana balayiisigwa kwaanzya mweenzu cabulemu kwiinda mukukotama akutandabika kwaanza akweenzinyina. Apeeji eyi inga mwababona basimbi bobilo baci Venda kabaanzyana mucilengwa eci.
Mwaambo Muyumu
Ibantu bazwa ku Europe bajana buyumuyumu kwiiya mwaambo waba Venda. Buyumuyumu bumwi mbwakuti mabala manji alakozyana mbwaalembwa pesi alasiyana mukukanana. Nindakali kukanana makani a Bbaibbele kumbungano yamwaambo waba Venda ya Bakamboni ba Jehova buzuba bumwi, ndakali kusola kukulwaizya baswiilizi kwaambaula amuntu oonse. Umwi wabaswiilizi wakagwagwamuka kuseka akaambo kakuti ndakaamba kuti “kumunwe amunwe” muciindi cakwaamba kuti “kumuntu amuntu.”
Ciindi cakusaanguna nindakasola kwaambaula mulaka waci Venda mumulimo wakukambauka kubuleya, mwanakazi waci Venda wakavwiila kuti: “Tandaambauli Cingisi.” Mebo ndakali kuti ndakanana ci Venda cimvwika, pesi walo wakamvwa mbuli kuti Ncingisi! Nindakaswaya aŋanda buzuba bumwi ndakaambila mwana kuti ndaambaule asilutwe wamukwasyi. Ibbala lyaci Venda lyaamba silutwe wamukwasyi, ngu thoʹho. Mukulubizya mebo ndakati thoʹho, icaamba kuti ndaambaule aceta wamuŋanda! Kulubizya kuli boobu kwakandityompya, pesi mukuliyumya-yumya mukaintu wangu andime lino tulakanana kabotu-kabotu mumwaambo waci Venda.
Kuzyala Micelo Yakumuuya
Inyika yaba Venda ili mukutalika kuzyala micelo munzila yakumuuya. Mumyaka yamuma 1950, imbungano ya Bakamboni ba Jehova yakazwide bantu bakazwa kumasi aayengelede ibakaboolede kubeleka mumigoti yamukuba mudolopo lya Messina. Kusungwaala kwabo kukukambauka kwakagwasya bantu baci Venda banji kuziba kasimpe kamu Bbaibbele. Nokwakainda myaka iili kkumi kakamu ka Bakamboni ba Venda kakali kubunganina muŋanda yamuntu mudolopo ya Sibasa.
Kutegwa bantu bafwambaane kuvwula, imutabi wa Watch Tower Society waku South Africa wakatuma bakambausi baciindi coonse mumuunda oyu mubotu. Kwakaindi buyo kasyoonto kakamu kakali mudolopo ya Sibasa kakakomena akuba mbungano mpati. Iciindi eco bakali kuswaanganina mukkilasi miswaangano yabunakristo. Ŋanda ya Bwami yakayakwa mudolopo lilaafwiifwi lya Thohoyandou kwiinda mulugwasyo lwa Bakamboni ba Jehova bamudolopo lya Pietersburg ilyeendwa musinzo wamakkilomita aali 160 kuya kumusanza.
Imweelwe wabantu bakanana ci Venda mu South Africa nkoili kunyika, ulainda ku 500,000. Tiikwakali Bakamboni ba Venda ciindi mulimo wabwami wakukambauka nowakatalika muma 1950. Kwalino balainda kumweelwe wa 150. Pesi kucili masena manji atanasikilwa alimwi amulimo mupati uyandika kucitwa. Mumwaka wa 1989 twakatalika kuswaya munzi waba Venda utegwa Hamutsha. Mumunzi omo mwakali buyo Kamboni omwe aciindi eco. Kwaciindi cino mumunzi omo muli bakambausi ba Bwami bainda ku 40. Tujisi bubi kuyaka Ŋanda ya Bwami, tupa kulumba alimwi kuli Bakamboni bambungano zyaku Pietersburg akaambo kalugwasyo lwabo alimwi amali akasangwa abakwesu kuzwa kumasi aasumpukide.
Tukkala muŋanda yaŋola, iikwelwa amootokala, ampulazi. Kwiinda mukupona buumi buubauba tulaa ciindi cipati cakusikila bantu bamumunzi amakani mabotu. (Marko 13:10) Aboobo twakalelekwa kapati kubaa coolwe cakugwasya bantu banji kulyaaba kuli Jehova Leza. Umwi wakagwasigwa mmwaalumi utegwa Michael wakajana ibbuku litegwa Mulakonzya Kupona Kukabe Kutamani mu-Paradaiso Anyika kuŋanda yamweenzinyina.a Wakatalika kulibala akujana kasimpe ndilyona elyo. Aboobo wakalembela ku Watch Tower Society kutegwa bamutumine mabbuku ambi. Mulugwalo lwakwe, Michael wakaamba kuti wakabbapatizigwa caino-ino mucikombelo ca Apostolic. Wakaindilizya kwaamba kuti “ndajana kuti ndili munzila ilubide iitola Kubwami bwa Leza. Ndasala kuba umwi wandinywe, ono tandizyi ncondeelede kucita.” Wakapa ikkeyala yakwe akulomba kuti umwi wa Bakamboni ba Jehova kaunka kumugwasilizya. Ndakamujana Michael akutalisya ciiyo ca Bbaibbele caaŋanda anguwe. Kwalino ngu Kamboni uubbapatizidwe alimwi ubelekela Jehova cakusyomeka.
Mumwaka wa December 1997 twakali kumuswaangano wacooko wa Bakamboni ba Jehova wamutwe waamba kuti “Lusyomo Mujwi lya Leza” wakabeda mubbuwa lyazisobano mudolopo lya Thohoyandou. Imweelwe wabantu usika ku 634 bakajanika amuswaangano alimwi ibali 12 bapya bakabbapatizigwa. Ndakali acoolwe cakupa nkani zyobile mumulaka waci Venda. Oku kwakali kuyaambele kapati mumyaka iili kkumi ikondelezya njitwakakkala munyika eyi mbotu!—Akalembwa amukwesu.
Bupanduluzi buyungizidwe
a Lyakamwaigwa aba Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.