Jehova Ulapa Luumuno Alusinizyo Lunji
“Njoobaponya akubayubunwida ziyobwedo zyaluumuno azyalusinizyo.”—JEREMIYA 33:6.
1, 2. (a) Kumakani aaluumuno, zijisi mpuwo nzi zisi? (b) Mu 607 B.C.E., nciiyo nzi Jehova ncaakayiisya Israyeli kujatikizya luumuno?
LUUMUNO! lulayandika akaka, pele talujaniki-janiki kuzwa kaindi! Kapati mwaanda wamyaka wa 20 taakwe nowajisi luumuno pe. Pele mulinguwo kwacitika nkondo zyobile ziyoosya kwiinda nkondo zyoonse zyakacitikide mazuba aainda. Noyakamana nkondo yakusaanguna, kwakabambwa League of Nations yakuleta luumuno munyika. Mbunga eyo yakaalilwa. Noyakamana nkondo yanyika yabili, kwakaboola mbunga ya United Nations yakajisi makanze ngoonya aayo. Kuti katuli bantu babala mapepa aabuzuba abuzuba tulakonzya kubona kuti ayalo yaalilwa kapati.
2 Sena tweelede kugambwa akaambo kakuti mbunga zyabantu zyaalilwa kuleta luumuno? Peepe. Myaka iinda ku 2,500 yainda, bantu ba Leza basale, bana Israyeli bakaiya ciiyo. Mumwaanda waciloba B.C.E., luumuno lwa Israyeli lwakali kulangilwa kunyonyoonwa acisi ca Babuloni icakajisi nguzu zyabweendelezi bwanyika yoonse. Israyeli yakasyoma muli Egepita kuti ilagwasya kuleta luumuno. Egepita yakaalilwa. (Jeremiya 37:5-8; Ezekiele 17:11-15) Mu 607 B.C.E., Basikalumamba ba Babuloni bakakolomona bwaanda bwa Jerusalemu akuumpa tempele lya Jehova. Aboobo Israyeli yakaiya kwiinda mumapenzi kuti tacigwasyi kusyoma mumbunga zyabantu. Muciindi cakubaa luumuno, cisi eci cakatolwa buzike ku Babuloni.—2 Makani 36:17-21.
3. Kuzuzikizya majwi aa Jehova kwiinda muli Jeremiya, zintu nzi zyakacitika kaindi zyakayiisya Israyeli ciiyo cipati cabili?
3 Nokuba boobo kautanawa munzi wa Jerusalemu, Jehova wakatondezya kuti walo nguuyakuleta luumuno lwini mu Israyeli kutali Egepita pe. Kwiinda muli Jeremiya wakasyomezya kuti: “Njooobaponya akubayubunwida ziyobwedo zyaluumuno azyalusinizyo. Njoolobya buzike bwa-Juda abuzike bwa-Israyeli. Njoobayakulula mbubonya mbubakabede kukutaanguna.” (Jeremiya 33:6, 7) Eci cisyomezyo ca Jehova cakatalika kuzuzikizigwa mu 539 B.C.E. ciindi cisi ca Babuloni nocakazundwa alimwi bana Israyeli ibakali bazike nobakapegwa lwaanguluko. (2 Makani 36:22, 23) Kumamanino aamwaka wa 537 B.C.E., nkamu yabana Israyeli yakasekelela pobwe lyazilao munyika ya Israyeli ilwakusaanguna mumyaka iili 70! Nobakamana kusekelela pobwe elyo, bakatalika kuyakulula tempele lya Jehova. Mbuti mbobakalimvwa? Kulembedwe kuti: “Bantu boonse bakoonzomoka loonzomoko lupati lwakutembaula Jehova, nkaambo kakuti intalisyo yaŋanda ya-Jehova yakabikwa.”—Ezara 3:11.
4. Mbuti Jehova mbwaakakulwaizya bana Israyeli kuti bacite mulimo wakuyaka tempele, alimwi wakasyomezya nzi kujatikizya luumuno?
4 Nokuba boobo nocakainda ciindi eci cantalisyo mbotu, bana Israyeli bakatyompezegwa abantu bakali kubakazya, elyo bakawiimika mulimo wakuyaka tempele. Nokwakainda myaka, Jehova wakatuma basinsimi ba Hagai a Zekariya kuti bakulwaizye bana Israyeli kuti baumanizye mulimo wakuyakulula. Ceelede kuti cakabakondelezya kumvwa Hagai naakaamba kujatikizya tempele kuti: “Bulemu busyaalizi bwaŋanda eyi buyooba bupati kwiinda bwakutaanguna, mbwaamba Jehova wamakamu, alimwi kubusena obuno njoopa luumuno, mbwaamba Jehova wamakamu”!—Hagai 2:9.
Jehova Wazuzikizya Zisyomezyo Zyakwe
5. Ncinzi cilibonya loko mucibalo calusele cabbuku lya Zekariya?
5 Mu Bbaibbele kubbuku lya Zekariya, tulakonzya kujana zilengaano zinji zyakalembwa kwiinda mumuuya uusalala alimwi abusinsimi bunji ibwakayumya bantu ba Leza kaindi mumwaanda wacisambomwi B.C.E. Obu businsimi mbweena bucitusyomezya kuti Jehova ulatugwasya. Bulatupa kaambo kazwide kakusyoma kuti Jehova ulabapa bantu bakwe luumuno asunu. Mucikozyanyo, mucibalo calusele cabbuku liitwaa zina lyakwe, musinsimi Zekariya waamba majwi aaya ziindi zili kkumi: “Mbuboobu mbwaamba Jehova.” Acimwi ciindi naa ambwa majwi aaya, atalisya amajwi aa Leza aajatikizya luumuno lwabantu bakwe. Akati kazeezi zisyomezyo, kuli zimwi zyakazuzikizigwa muciindi ca Zekariya. Zyoonse zyakazuzikizigwa antela zilimukuzuzikizigwa sunu.
“Ndasungwaalila Zioni”
6, 7. Muunzila nzi Jehova ‘njaakasungwaalila Zioni cakukalala loko’?
6 Aya majwi alajanika cakusaanguna ku Zekariya 8:2, nkotubala kuti: “Mbuboobu mbwaamba Jehova wamakamu. Ndasungwaalila Zioni busungu bupati. Ndamusungwaalila cakukalala loko.” Kusyomezya kwakwe Jehova kuti uyoosungwaalila bantu bakwe, kapati kwali kupandulula kuti uyakusinizya kupilusya luumuno. Kupilusyigwa kwabana Israyeli kunyika yabo akuyakulula tempele cakali cisinizyo cabusungu obo.
7 Ino mbuti kuli baabo balikukazya bantu ba Jehova? Busungu bwakwe kubantu bakwe buleelana “akukalala loko” kwakwe kuli baaba basinkondonyina aabantu bakwe. Bama Juda basyomeka nobakali kukomba mu tempele lyakayakululwa, bakali kukonzya kuyeeya penzi lipati lyakawida cisi canguzu ca Babuloni icakawide ciindi eco. Alimwi bakali kukonzya kuyeeya basinkondonyina mbobakaalilwa aabo bakasolede kusinkila kuyakululwa kwatempele. (Ezara 4:1-6; 6:3) Elyo bakali kukonzya kulumba Jehova akaambo kakuzuzikizya cisyomezyo cakwe. Busungu bwakwe bwakabapa kuti bazunde!
“Munzi Wabuswini”
8. Mumazubaa Zekariya, mbuti Jerusalemu mbuwakali kunga waba munzi wakasimpe kwiinda mbuwakabede kaindi?
8 Acabili ciindi Zekariya ulembede kuti: “Mbuboobu mbwaamba Jehova.” Ujisi majwi nzi ciindi eci Jehova? “Njooboola ku-Zioni akukala mukati ka-Jerusalemu, nkabela Jerusalemu uyooambwa kuti munzi wabuswini, cilundu ca-Jehova wamakamu, cilundu cisalala.” (Zekariya 8:3) Kautana sika mwaka wa 607 B.C.E., Jerusalemu taakwe pe nowakali munzi wabuswini [wakasimpe]. Bapaizi abasinsimi bamumo bakali bampelenge, alimwi abantu bamumo teebakali kusyomeka pe. (Jeremiya 6:13; 7:29-34; 13:23-27) Kutondezya kuti bakalisinizizye mukukomba kusalala, eco ciindi bantu ba Leza bakali kuyakulula tempele. Munzila yakumuuya Jehova wakatalika kukkala alimwi mu Jerusalemu. Kasimpe kakukomba kusalala kakatalika alimwi kukananwa, elyo Jerusalemu wakali kukonzya kwiitwa kuti “munzi wabuswini [wakasimpe].” Kusumpuka kwayo kwakali kukonzya kwiitwa kuti “cilundu ca-Jehova.”
9. Nkusanduka nzi kupati kwakacitika ku “ba-Israyeli ba-Leza” mu 1919?
9 Nokuba kuti milumbe eyi yobile yakali kubajatikizya bana Israyeli kaindi, andiswe ilatujatikizya kapati kumamanino aamwaanda wa 20. Ciindi cankondo yakusaanguna yakacitika myaka itandila ku 80 yainda, bananike basyoonto eco ciindi ibakali kwiiminina “ba-Israyeli ba-Leza,” bakaba bazike munzila yakumuuya, mbweena mbuli bana Israyeli kaindi mbubakali bazike ku Babuloni. (Ba-Galatiya 6:16) Mubusinsimi bakaambwa kuti mitunta iilede munzila. Nokuba boobo bakali kuyanda camoyo omwe kukomba Jehova “mumuuya amubwini.” (Johane 4:24) Aboobo mu 1919, Jehova wakabaangulula kuzwa mubuzike, wakababusya kuzwa kulufu lwakumuuya. (Ciyubunuzyo 11:7-13) Munzila eyi Jehova waingula cakusinizya kuti Ee kumubuzyo wa Isaya wabusinsimi wakuti: “Sa cisi cilazyalwa mubuzuba bomwe? Sa musyobo woonse ulazyalwa ciindi comwe?” (Isaya 66:8) Mu 1919, bantu ba Jehova bakatalika alimwi kuba musyobo wakumuuya “mucisi” cabo, naa mucilawo cabo caansi.
10. Kuzwa mu 1919, nzileleko nzi nzibajisi Banakristo bananike “mucisi” cabo?
10 Kabaliibide mucisi eco, Banakristo bananike bakabeleka mutempele lya Jehova lyakumuuya lipati. Bakasalwa kuba “muzike musyomesi uucenjede,” bakautambula mukuli wakulanga mbono zya Jesu zyaansi, mulimo mupati ngobacijisi kumamanino aamwaanda wamyaka wa 20. (Matayo 24:45-47) Bakaiya kabotu ciiyo cakuti Jehova ngu “Leza siluumuno.”—1 Ba-Tesalonika 5:23.
11. Mbuti basololi bazikombelo zya Kristendomu mbobalitondezya kuti mbaasinkondonyina aabantu ba Leza?
11 Mbuti zyabaabo basinkondonyina aabana Israyeli ba-Leza? Busungu bwa Jehova kubantu bakwe buleelene abukali bwakwe kuli basikubakazya. Ciindi cankondo yakusaanguna yanyika, basololi bazikombelo zya Kristendomu bakasoleka canguzu pele bakaalilwa kujaya kabunga aka ka Banakristo bakanana kasimpe. Ciindi cankondo yabili yanyika, basicikombelo ca Kristendomu bakakamantana mucintu comwe buyo: Mumbazu zyoonse zilwana, bakasungilizya mfwulumende kudyaaminina Bakamboni ba Jehova. Noliba sunu, basololi bazikombelo muzisi zinji boongelezya mfwulumende kukasya naa kujalila mulimo wa Bunakristo wa Bakamboni ba Jehova.
12, 13. Mbuti bukali bwa Jehova mbubwatondezegwa kuli Kristendomu?
12 Jehova ulibwene cicitika. Kuzwa ciindi noyakamana nkondo yakusaanguna, Kristendomu antoomwe azibeela zimbi zyoonse zya Babuloni Mupati zyakatalika kuwa. (Ciyubunuzyo 14:8) Kuwa kwa Kristendomu kwakabonwa kubuleya kutalikila mu 1922 ciindi zipenzyo zyacikozyanyo zitobelene nozyakatilwa, ezyo zyalo zyakayubununa caantangalala kuti Kristendomu ilifwide munzila yakumuuya alimwi akucenjezya kuboola kwalunyonyooko lwayo. (Ciyubunuzyo 8:7–9:21) Kusinizya kuti zipenzyo ezi zicitilwa, mu April 23, 1995, kwakapegwa makani nyika yoonse mbwiizulwa aakuti “Kumana kwa Bukombi Bwakubeja Kulaafwi” aakatobelwaa kumwaigwa kwamyaanda yamamilioni atupepa twakumwaya kwaalubazu twa Makani aa Bwami.
13 Sunu Kristendomu ili mumapenzi. Mumwaanda wamyaka woonse wa 20, bantu bayo bajayana munkondo ziyoosya izyalelekwa abapaizi bayo alimwi abakombi bayo. Muzisi zimwi taicijisi nguzu pe. Iyakunyonyoonwa antoomwe azibeela zimbi zyoonse zya Babuloni Mupati.—Ciyubunuzyo 18:21.
Luumuno Kubantu ba Jehova
14. Ncifwanikiso nzi camajwi aabusinsimi cipedwe ikwaamba bantu bali muluumuno?
14 Pele balo bantu ba Jehova mumwaka uno wa 1996 bali muluumuno mucisi cabo cakapilusigwa mbweena mbuli bwakaamba Jehova mumulumbe wakwe watatu wakuti: “Mbuboobu mbwaamba Jehova wamakamu. Kuyooba limbi banene abacembele bakala mumigwagwa ya-Jerusalemu, umwi aumwi uyoojata mufunko mujanza lyakwe nkaambo kakucembaala. Alimwi migwagwa yamunzi iyoozula balombe abasimbi basobana mulinjiyo.”—Zekariya 8:4, 5.
15. Nokuba kuti kwali nkondo akati kazisi, nduumuno nzi ndobajisi babelesi ba Jehova?
15 Eeci cifwanikiso camajwi ciiminina cintu cimwi cipati munyika eyi iizwide nkondo—ibantu bali muluumuno. Kuzwa mu 1919, majwi aa Isaya aabusinsimi azuzikizigwa aakuti: “Boonse bayoojana luumuno, nibaba bali kule nibaba bali kufwaafwi, mbwaamba Jehova. Njoomuponya. Pele . . . basizibi tabakwe luumuno abuniini, mbwaamba Leza wangu.” (Isaya 57:19-21) Nokuba kuti tabali banyika, cakutadooneka bantu ba Jehova tabakonzyi kutantamuka manyongwe aakati kamisyobo. (Johane 17:15, 16) Muzisi zimwi balainda mumapenzi aakatazya, bamwi mane bajaigwa. Nokuba boobo Banakristo bakasimpe balijisi luumuno munzila zipati zyobile. Yakusaanguna, bajisi “luumuno a-Leza muli-Jesu Kristo Mwami [wabo].” (Ba-Roma 5:1) Yabili, balijisi luumuno akati kabo. Babelekela “busongo buzwa kujulu,” bwalo buli ‘mbobutaanzi busalala, alimwi bwaluumuno.’ (Jakobo 3:17; Ba-Galatiya 5:22-24) Kunze lyaboobo balangila kujana luumuno luzwide ciindi “babombemyoyo [no]bayoovuba nyika, [no]bayookondwa muluumuno lunji.”—Intembauzyo 37:11.
16, 17. (a) Mbuti “banene abacembele” kubikkilizya “balombe abasimbi” mbobayumya mbunga ya Jehova? (b) Ino ncinzi citondezya luumuno lwabantu ba Jehova?
16 “Banene abacembele” nkobacili akati kabantu ba Jehova, aabo ibananike bayeeya kuzwidilila kwamatalikilo kwambunga ya Jehova. Balayandika kapati akaambo kakusyomeka kwabo alimwi akukakatila kwabo. Bananike bacili bana bakasolola ciindi camapenzi camuma 1930, icakazikutobelwa Ankondo Yanyika ya II amyaka ikondelezya iyalusumpuko. Mukuyungizya, “nkamu mpati” yakatalika kulibonya, kapati kuzwa mu 1935. (Ciyubunuzyo 7:9; Johane 10:16) Banakristo bananike mbobayaabucembaala akuceya mumweelwe, ibambelele zimwi babweza mulimo wakukambauka, bausisya munyika yoonse mbwiizulwa. Myaka yainda bambelele zimwi banji balikuyoboloka kuya mucisi cabantu ba Leza. Atwaambe mwakali ibali 338,491 bakabbapatisigwa kutondezya kulyaaba kwabo kuli Jehova! Aaba bantu bapya inga kwaambwa munzila yakumuuya kuti bacili bana ncobeni. Bwana bwabo alimwi abusungu bulayandika kapati mbobayabuvwuzya mweelwe wabaabo baimba ntembauzyo zyakulumba “kuli Leza wesu uukede acuuno cabwami aku-Mwanambelele.”—Ciyubunuzyo 7:10.
17 Sunu, ‘migwagwa yamunzi izwide balombe abasimbi,’ aabo Bakamboni basungu alimwi babeleka mbuli bakubusi. Mumwaka wamulimo wa 1995 wainda, kwakatambulwa milumbe kuzwa kuzisi zili 232 kubikkilizya atusuwa twamulwaanje. Pele kunyina kuzwangana akati kazisi, kwakanyina lusulano akati kamisyobo, kwakanyina bbivwe litayandiki akati kabananike abambelele zimwi. Boonse bakomenenaamwi munzila yakumuuya, kabakamantene muluyando. Bunyina bwa Bakamboni ba Jehova bulilibedelede, tabukonzyi pe kukozyanisigwa abumbi munyika yoonse.—Ba-Kolose 3:14; 1 Petro 2:17.
Sena Nciyumu Kuli Jehova?
18, 19. Mumyaka yainda kuzwa mu 1919, mbuti Jehova mbwaacita cintu cali kulibonya kuyuma kumeso aabantu?
18 Kuti twalanga musule mu 1918 ciindi bananike kabacibalilwa muzyuulu zisyoonto buyo zyamaumi aakatyompedwe, kabali mubuzike munzila yakumuuya, taakwe muntu wakali kunga wasinsima zintu mbozyakali kulangilwa kuba. Nokuba boobo Jehova wakalizi—eci cilatondezegwa mumulumbe wakwe wabusinsimi iwane naakati: “Mbuboobu mbwaamba Jehova wamakamu. Na eci cilagambya mumeso aabantu basyeede kumazuba ano, sa nkukwaamba kuti cilagambya mumeso aangu? mbwaamba Jehova wamakamu.”—Zekariya 8:6.
19 Mu 1919, muuya wa Jehova wakabapa nguzu bantu bakwe zyakucita mulimo wakumbele aamazuba. Nokuba boobo kwakali kuyandika lusyomo kuti bakonzye kukakatila kukabunga kabakombi ba Jehova. Bakali basyoonto kapati, alimwi taakwe nobalinateelelesya zintu zinji. Pele buce-buce Jehova wakali kubayumya imbunga yoonse alimwi akubagwasya kucita mulimo wa Bunakristo wakukambauka makani mabotu alimwi akugwasya bantu kuba basiciiya. (Isaya 60:17, 19; Matayo 24:14; 28:19, 20) Buce-buce wakabagwasya kuteelelesya twaambo tupati mbuli kutatola lubazu muzyanyika alimwi abulelo bwazintu zyoonse. Sena cali ciyumu kuli Jehova kucita makanze aakwe kwiinda mukabunga aka ka Bakamboni? Cakutadooneka, inga kwaingulwa kuti peepe! Eci cilatondezegwa kutalikila apeeji 12 yamagazini eyi kusika ku 15 omo mutondezegwa mulimo wa Bakamboni ba Jehova mumwaka wamulimo wa 1995.
“Njooba Leza Wabo”
20. Kubunganizigwa kwabantu ba Leza kwakasinsimwa kuti kuyakutana kuli?
20 Mulumbe wasanu ulatondezya alimwi kukondwa kwa Bakamboni ba Jehova sunu: “Mbuboobu mbwaamba Jehova wamakamu. Nzoofutula bantu bangu bamunyika yakujwe abamunyika yakumbo. Lino njoobaleta kuti bakale mu-Jerusalemu, nkabela bayooba bantu bangu, ambebo njooba Leza wabo, mubuswini amubululami.”—Zekariya 8:7, 8.
21. Muunzila nzi luumuno lunji lwabantu ba Jehova molwasitikila akutolwa ambele?
21 Mu 1996 tulakonzya kwaamba cakuteenkeenka kuti makani mabotu akambaukwa munyika yoonse mbwiizulwa, kuzwa “munyika yakujwe” kusikila “munyika yakumbo.” Bantu bazwa mumisyobo yoonse bagwasyigwa kuba basiciiya alimwi babona kuzuzikizigwa kwacisyomezyo ca Jehova caamba kuti: “Bana bako boonse bayooiyisigwa Jehova. Ncobeni bana bako bayooba [aluumuno lunji. NW].” (Isaya 54:13) Tulijisi luumuno nkaambo twaiyisigwa a Jehova. Akaambo kaceeci mabbuku alamwaigwa mumilaka inda ku 300. Ndyeena mwakali milaka isika ku 21 yakayungizigwa. Magazini ya Ngazi Yamulindizi lino ilamwaigwa caantoomwe mumilaka isika ku 111, alimwi a Galamukani! mumilaka isika ku 54. Miswaangano yacooko iyacisi ayazisi nzitondezyo kubuleya kuti bantu ba Leza balaa luumuno. Miswaangano yansondo-ansondo ilatukamantanya antoomwe akutukulwaizya kuti tuyume. (Ba-Hebrayo 10:23-25) Ee Jehova ulabaiyiisya bantu bakwe “mubuswini amubululami.” Ulabapa bantu bakwe luumuno. Ino ncileleko akaka kubaa lubazu muluumuno lunji olo!
Sena Mulakonzya Kupandulula?
◻ Mbuti Jehova ‘mbwaasungwaalila bantu bakwe cakukalala loko’ sunu?
◻ Mbuti bantu ba Jehova mbobajana luumuno nomuba muzisi muzwide nkondo?
◻ Muunzila nzi ‘migwagwa yamunzi mwiizwide balombe abasimbi’?
◻ Ino ncinzi cacitwa kutegwa bantu ba Jehova baiyisigwe anguwe?
[Ccaati iili apeeji 6-9]
LIPOOTI YAMWAKA WAMULIMO WA 1995 YA BAKAMBONI BA JEHOVA NYIKA YOONSE MBWIIZULWA
Amubone Bbaundi Volyumu
[Cifwanikiso icili apeeji 5, 6]
Mumwaanda wacisambomwi B.C.E., ba Juda basyomeka ibakayakulula tempele bakaiya kuti Jehova njeyakali nentalisyo yaluumuno ilikke