Kuboola kwa Jesu naa Kubako kwa Jesu—Ncili Ciluzi?
“Ncinzi cizooba citondezyo cakub[ako, NW] kwako acamamanino aaciindi?”—MATAYO 24:3.
1. Ino mibuzyo yakajisi lubazu nzi mukukambauka kwa Jesu?
INZILA yabunkutwe Jesu njaakali kubuzya mibuzyo yakali kupa kuti basikumuswiilila kabazinzibala kuyeeya akusika nkobalanga zintu munzila imbi. (Marko 12:35-37; Luka 6:9; 9:20; 20:3, 4) Tuleelede kulumba nkaambo kunze lyaboobo wakali kwiingula mibuzyo. Ikwiingula kwakwe kutuzibya makani aakasimpe ngotwatali kunooziba naa kuteelela.—Marko 7:17-23; 9:11-13; 10:10-12; 12:18-27.
2. Mmibuzyo nzi njotweelede kulanga-langa lino?
2 Ku Matayo 24:3 tujana umwi wamibuzyo mipati njaakaingula Jesu. Kacili caswena afwaafwi ciindi cakufwa kwakwe ansi, Jesu wakacenjezya kuti tempele lya Jerusalemu liyakunyonyoonwa kutondezya kuti mamanino aabweende bwama Juda asika. Cibalo ca Matayo ciyungizya kuti: “Nkabela naakakede acilundu ca-Elaioni basikwiiya bakamuzida kumbali, bakati, Utwaambile, ino makani aya azooba lili? alimwi ncinzi cizooba citondezyo cakuboola [naa “kubako,” NW] kwako acamamanino aaciindi?”—Matayo 24:3.
3, 4. Nkwaandaana nzi kuliko munzila ma Bbaibbele njaasandulula bbala lipati lili ku Matayo 24:3?
3 Mamiliyoni aabasikubala Bbaibbele balabuzya kuti, ‘Ino nkaambo nzi ncobakabuzya mubuzyo oyo basiciiya, alimwi kwiingula kwa Jesu kweelede kundijatikizya buti?’ Mukwiingula kwakwe Jesu wakaamba kuti ikusyuuka kwamatu kutondezya kuti mainza “ali afwiifwi.” (Matayo 24:32, 33) Aboobo zikombelo zinji ziyiisya kuti bamaapostolo bakali kubuzya citondezyo “cakuboola” kwa Jesu, icitondezyo cisinizya kuti ulaafwi kupiluka. Basyoma kuti ciindi “cakuboola” cinooli ciindi cakutola Banakristo kujulu mpoona kuzwa waawo mamanino aanyika ayakusika. Sena mulacisyoma eco?
4 Muciindi cakubelesya bbala “[lya]kuboola” amwi ma Bbaibbele ikubikkilizya alya New World Translation of the Holy Scriptures, abelesya “kubako.” Sena caamba kuti cintu ncobakali kubuzya basiciiya alimwi ancaakaamba Jesu mukwiingula kwakwe ziliindene azyobayiisya muzikombelo? Ino ncinzi cini-cini cakali kubuzigwa? Alimwi wakaingula buti Jesu?
Ncinzi Ncobakali Kubuzya?
5, 6. Ino ncinzi ncotweelede kuyeeya kujatikizya muzeezo bamaapostolo ngobakajisi nobakabuzya mubuzyo uujanika ku Matayo 24:3?
5 Ikulanga ncaakaamba Jesu kujatikizya tempele, basiciiya balakonzya bakali kuyeeya bubambe bwama Juda ciindi nobakabuzya ‘zyacitondezyo cakubako [naa “kuboola”] kwakwe alimwi acamamanino aabweende bwazintu [ibbala lini, “ciindi”].’—Amukozyanisye “[a]nyika” ku 1 Ba-Korinto 10:11 alimwi a Ba-Galatiya 1:4, KJ.
6 Kuciindi eci bamaapostolo teebakaninga ziteelela kabotu njiisyo zya Jesu. Ikusaanguna bakali kuyeeya kuti “Bwami bwa-Leza bwaandosika ndilyonya” eelyo. (Luka 19:11; Matayo 16:21-23; Marko 10:35-40) Nociba ciindi bamane kubandika a Mulundu wa Elaioni, kabatana nanikwa amuuya uusalala, bakabuzya Jesu kuti abaambile naa ulabweedezya Bwami ku Israyeli kuciindi eco.—Incito 1:6.
7. Nkaambo nzi bamaapostolo ncobakali kukonzya kubuzya Jesu izyamulimo wakwe wakumbele aamazuba?
7 Pele bakalizi kuti ulaunka, nkaambo wakazwide akwaamba kuti: “Mumuni ucikede anywebo kaindi kaniini buyo. Kamweenda nomucili amumuni.” (Johane 12:35; Luka 19:12-27) Aboobo balakonzya bakali kuyeeya kuti, ‘Kuti naa Jesu ulaunka, ino tuyakuziba buti kuti wabweeda?’ Ciindi naakasika mubu Mesiya ibanji teebakamuziba pe. Kakuli kwainda mwaka kasikide, mibuzyo yakazumanana yakuyanda kuziba naa uyakuzuzikizya zyoonse nzyaakali kweelede kucita Mesiya. (Matayo 11:2, 3) Aboobo bamaapostolo bakalijisi kaambo kakubuzya kuti bazibe ziyakucitika kumbele. Pele sena bakali kulomba citondezyo cakuti uyakufwambaana kuboola naa cimbi buyo?
8. Bamaapostolo balangilwa kuti bakali kukanana mulaka nzi a Jesu?
8 Atwaambe nywebo nomwakali muyuni kamuswiilila izili mukubandikwa a Mulundu wa Elaioni. (Amukozyanisye a Mukambausi 10:20.) Ambweni nomwakamumvwa Jesu abamaapostolo bakwe kabakanana mu Cihebrayo. (Marko 14:70; Johane 5:2; 19:17, 20; Incito 21:40) Pele kulangilwa kuti acisyobo ca Cigiliki bakalicizi.
Matayo Ncaakalemba—mu Cigiliki
9. Bunji bwamagwalo aasunu aa Matayo akasandululwa kuzwa kuli?
9 Malembe aamumwaanda wabili wamyaka C.E. atondezya kuti Matayo wakalemba Makani Mabotu aakwe aakusaanguna mu Cihebrayo. Kulibonya kuti kuzwa waawo wakaalemba mu Cigiliki. Malembe manji aamu Cigiliki acijanika asunu, elyo ngaagwasya mubusanduluzi bwa Makani Mabotu aakwe ikwaatola mumilaka yasunu. Ino ncinzi ncaakalemba Matayo mu Cigiliki ikujatikizya zyakali kubandikwa a Mulundu wa Elaioni? Ncinzi ncaakalemba icijatikizya “kuboola” naa “kubako” ncobakamubuzya Jesu basikwiiya icakapa kuti aingule boobo?
10. (a) Ndibbala nzi lya Cigiliki ilyaamba “kuboola” ndyaakabelesya kanjikanji Matayo, alimwi lipandulula nzi? (b) Ndibbala nzi limbi lya Cigiliki lyeelede kulanga-langa?
10 Ibbala lya Cigiliki litegwa erʹkho·mai nkolyakasandululwa iciti “lyakuboola” lilajanika ziindi zili 80 muzyaandaano zya Matayo zili 23 zyakusaanguna. Kanjikanji lyaamba kuswena munsi mbuli bwaamba Johane 1:47 kuti: “Jesu wakabona Natanayeli uza bweenda.” Eli citi lya erʹkho·mai kweelana ambolyabelesegwa inga lyaamba “kusika,” “kuunka,” naa “kubweza lweendo.” (Matayo 2:8, 11; 8:28; Johane 4:25, 27, 45; 20:4, 8; Incito 8:40; 13:51) Pele ku Matayo 24:3, 27, 37, a 39, Matayo wakabelesya bbala limbi, ilitegwa: pa·rou·siʹa litajaniki kuli koonse mu Makani Mabotu. Mbwaanga Leza nguwakamunikila basikulemba Bbaibbele, nkaambo nzi ncaakacita kuti Matayo asale kubelesya bbala eli lya Cigiliki mutupango ootu naakali kulemba bbuku lya Makani aakwe Mabotu mu Cigiliki? Ino lyaamba nzi, alimwi nkaambo nzi ncotweelede kuyanda kuziba ncolyaamba?
11. (a) Ino bbala lya pa·rou·siʹa lyaamba nzi? (b) Ino zikonzyanyo nzyapa Josifasi mumalembe aakwe zitondezya nzi mukuteelela pa·rou·siʹa? (amulange kapango kagwasyilizya naa footnote.)
11 Ikutainda ambali kwaamba, inga kwategwa ibbala lya pa·rou·siʹa lyaamba “kubako.” Expository Dictionary of New Testament Words ilyakalembwa a Vine lyaamba kuti: “Ibbala lya PAROUSIA, . . . ilyaamba kubako, para, caamba kuti antoomwe a, mpoona ousia, caamba kuba (kuzwa ku eimi, caamba kuba), caamba kuti muntu wasika alimwi nkwali. Mucikozyanyo mulugwalo ilwaa matete, umwi mukaintu waamba kuti ulayandika kuti akabeko naa parousia kubusena bumwi kutegwa akabambe makani aajatikizya lubono lwakwe.” Amwi mabbuku apandulula kuti eli bbala lya pa·rou·siʹa lyaamba ‘kuswaya kwamuleli.’ Aboobo takuli kusika kwalo pe, nkubako kuzwa ciindi icasikwa. Oobo mbombubo awalo haabupampu mulwiiyo lwazyakaindi mu Juda Josifasi iwakali kupona ciindi cabamaapostolo mbwaakalibelesya bbala lya pa·rou·siʹa.a
12. Ino Bbaibbele lyalo litugwasya buti kusinizya bupanduluzi bwa pa·rou·siʹa?
12 Ibupanduluzi bwa bbala lya “kubako” bulalibonya kabotu-kabotu mumabbuku aakaindi, pele ncobayanda kapati Banakristo nkuziba Jwi lya Leza mbolibelesya ibbala lya pa·rou·siʹa. Inga kwaingulwa kuti libelesegwa mbweena buyo—ikubako. Eci tulacibona mumagwalo aa Paulo. Mucikozyanyo, ba Filipi wakabalembela kuti: “Mbuli mbumuswiilila lyoonse, teensi kwaamba kuciindi ncendiwo luzutu pele cakwiinda loko kuciindi ecino ncensiwo, ndakumbila kuti musungwaale kukulibelekela lufutuko lwanu.” Alimwi wakaamba kuti unoozoocikkala ambabo kutegwa bazookondwe “[natizoo]bweede kuba [ambabo] [pa·rou·siʹa].” (Ba-Filipi 1:25, 26; 2:12) Mumwi muma Bbaibbele aya majwi abalwa kuti “ndaakuba andinywe alimwi” (Weymouth; New International Version); “nendiya kuba andinywe alimwi” (Jerusalem Bible; New English Bible); alimwi “kuti alimwi nkabe akati kanu.” (Twentieth Century New Testament) Ku 2 Ba-Korinto 10:10, 11, Paulo wakaandaanya ‘kubako kwakwe walo lwakwe’ ‘akutabako.’ Muzikozyanyo ezi tanaakali kwaamba kuti uzabuza naa wasika; wakali kwaamba kubako naakabelesya ibbala lya pa·rou·siʹa.b (Amukozyanisye a 1 Ba-Korinto 16:17.) Ino ibbala lya pa·rou·siʹa nolibelesegwa kuli Jesu ma? Sena mumasena oomo molijanika lyaamba “kuboola” kwakwe naa kubako kwaciindi cilamfwu?
13, 14. (a) Nkaambo nzi ncotweelede kwaamba kuti pa·rou·siʹa ijatikizya ciindi cilamfwu? (b) Ncinzi cinga caambwa kujatikizya bulamfwu bwa pa·rou·siʹa ya Jesu?
13 Ibanakristo bananike muciindi ca Paulo bakali kuyanda kuziba pa·rou·siʹa naa kubako kwa Jesu. Pele Paulo wakabacenjezya kuti kutabi nobeenwa.’ Kusaanguna kweelede kubbunuke “muntu mubi” ooyo iwabonwa kuba basololi bazikombelo zya Kristendomu. Paulo wakalemba kuti “oyu sikusotoka milao [naa muntu mubi] uyooza akubeleka kwa-Saatani, anguzu zyamisyobo misyobo azitondezyo aziyoosyo zyakubeja.” (2 Ba-Tesalonika 2:2, 3, 9) Cakutadooneka, pa·rou·siʹa naa kubako “[kwa]muntu mubi” kwalo ikwaambwa kuti uyooza, takwaambi kusika buyo kwakaindi kasyoonto, kwakali kuzootola ciindi cilamfwu, eco ciindi kakunoocitwa maleele aalucengo. Ino nkaambo nzi eci ncocili cipati?
14 Amulange kapango katobelwa akapango aka ikaamba kuti: “Elyo nayooyubununwa sikusotoka milao, ngwayoonyonyoona Mwami Jesu a-Muuya wamulomo wakwe, akumulobya akulibonya kwakuboola [parousia] kwakwe.” Mbweena mbuli kubako “[kwa]muntu mubi” mbokuyakutola ciindi cilamfwu, akwalo kubako kwa Jesu kuyakutola ciindi cili mbocibede alimwi ciindi eco ciyakumana aakunyonyoonwa kwamuntu oyo mubi “mwana walunyonyooko.”—2 Ba-Tesalonika 2:8.
Mabala aa Cihebrayo Aakabelesegwa
15, 16. (a) Ndibbala nzi ilyakabelesegwa mu Magwalo manji aa Matayo aakasandululwa mu Cihebrayo? (b) Ino bbala lya bohʼ libelesegwa buti mu Magwalo?
15 Mbuli mbokwaambwa kale, kulibonya kuti Makani aakwe Mabotu Matayo wakasaanguna kwaalemba mumulaka wa Cihebrayo. Elyo ino ndibbala nzi lya Cihebrayo ndyaakabelesya ku Matayo 24:3, 27, 37, 39? Malembe aa Matayo aakasandululwa mu Cihebrayo camazubaano ajisi bbala litegwa bohʼ mumubuzyo wabamaapostolo alimwi amukwiingula kwa Jesu. Elyo zibalo inga zyabalwa kuti: “Ncinzi cizooba citondezyo caku[bohʼ] kwako acamamanino aaciindi?” alimwi “ku[bohʼ] kwa-Mwana a-Muntu kuyooba mbuli kumazuba aa-Nowa.” Ino bbala lya bohʼ lyaamba nzi?
16 Nokuba kuti lipandulula zintu zinji, ibbala lya Cihebrayo litegwa bohʼ lyaamba “kuboola.” The Theological Dictionary of the Old Testament yaamba kuti: ‘Eli bbala ilijanika ziindi zili 2,532 ilitegwa bohʼ, ndimwi lyamaciti aabelesegwa kanjikanji mu Magwalo aa Cihebrayo alimwi ndeciti liinda kubelesegwa ikupandulula kweenda.’ (Matalikilo 7:1, 13; Kulonga 12:25; 28:35; 2 Samuele 19:30; 2 Bami 10:21; Intembauzyo 65:2; Isaya 1:23; Ezekiele 11:16; Daniele 9:13; Amosi 8:11) Ikuti Jesu abamaapostolo nobakabelesya bbala ilijisi bupanduluzi bwiindene-indene buli boobu, naanga cakatazya ikubona bwini ncolyaamba. Pele sena ndyobakabelesya?
17. (a) Nkaambo nzi magwalo manji aa Matayo aa Cihebrayo aamazubaano ncaatasinizyi cini-cini ncobakaamba bamaapostolo alimwi a Jesu? (b) Nkuukuli kumbi nkotunga twajana lugwasyo lwakuteelela bbala Jesu abamaapostolo ndyobalangilwa kuti bakabelesya alimwi nkaambo nzi ncotweelede kulanga kooko? (Amulange kapango kagwasyilizya.)
17 Kamuyeeya kuti Malembe aa Cihebrayo aamazubaano akasandululwa buya elyo majwi alakonzya kaatakozyanyi bwini-bwini amajwi mataanzi aa Cihebrayo ngaakalemba Matayo. Masimpe ngakuti Jesu ulakonzya wakabelesya bbala limbi kunze lya bohʼ, eelyo lyalo ilyakajisi muzeezo wa pa·rou·siʹa. Eci tulakonzya kucibona mubbuku lyamu 1995 litegwa Hebrew Gospel of Matthew ilyakalembwa a Professor George Howard. Eli bbuku lyakali kwaamba kukazya nkwaakakazya Bunakristo musilisi mu Juda uutegwa Shem-Tob ben Isaac Ibn Shaprut mumwaanda wa 14 wamyaka. Aayo malembe akajisi cibalo ca Matayo ca Makani Mabotu mu Cihebrayo. Kuli citondezyo cakuti eci cibalo ca Matayo cakali cakaindi kapati alimwi cakalembwa mu Cihebrayo kusaanguna muciindi cakusandululwa kuzwa mu Cilatini naa Cigiliki caciindi ca Shem-Tob.c Elyo majwi acibalo eci alakonzya kaataindene kapati amajwi aakaambwa a Mulundu wa Elaioni.
18. Ndibbala nzi lya Cihebrayo ndyabelesya Shem-Tob, alimwi lyaamba nzi?
18 Ku Matayo 24:3, 27, 39 ibbuku lya Matayo ilya Shem-Tob talibelesyi iciti lya bohʼ. Pele libelesya izina likozyenye litegwa bi·ʼahʹ. Eeli zina lijanika buyo ku Ezekiele 8:5 mu Magwalo aa Cihebrayo, aawo mpolyaamba “mulyango.” Muciindi cakwaamba kuboola, ibbala lya bi·ʼahʹ aawa lyaamba manjililo aaŋanda; noli amulyango naa amanjililo, uli muŋanda. Alimwi magwalo aabukombi aatajatikizyi Bbaibbele aakajanika akati kama Dead Sea Scrolls kanjikanji abelesya bi·ʼahʹ naabandika zyakusika naa kutalika milimo yabupaizi. (Amubone ku 1 Makani 24:3-19; Luka 1:5, 8, 23.) Ibusanduluzi bwamu Cihebrayo ibwakacitwa kuzwa mu Cisiriaki (naa Cialamu) ibwa Peshitta bwalo ibwakacitwa mu 1986 bubelesya bi·ʼahʹ ku Matayo 24:3, 27, 37, 39. Aboobo oobu mbukamboni bwakuti ibupanduluzi bwa zina lya bi·ʼah bwansiku bulakonzya bwakaliindene abwaciti lya bohʼ ilibelesegwa mu Bbaibbele. Ino nkaambo nzi eci ncociyandika kulangisya?
19. Kuti naa Jesu abamaapostolo bakabelesya bi·ʼah,ʹ ncinzi ncotunga twaamba?
19 Mumubuzyo wabo bamaapostolo balakonzya bakabelesya izina lyakuti bi·ʼahʹ alimwi amukwiingula kwakwe Jesu ulakonzya wakalibelesya awalo. Nokuba kuti bamaapostolo balakonzya bakali kwaamba buyo kusika kwa Jesu kumbele aamazuba, Kristo ulakonzya wakabelesya bi·ʼahʹ mubupanduluzi bwakwe ikubikkilizya azintu zimbi nzyobatakali kuyeeya. Jesu ulakonzya wakali kwaamba kusika kwakwe kuti azootalike mulimo umbi; ikusika kwakwe kuyakutalisya mulimo wakwe mupya. Obu bupanduluzi buleendelana abwabbala lya pa·rou·siʹa, ndyaakazoobelesya Matayo. Oku kubelesya nkolyakabelesegwa ibbala lya bi·ʼahʹ kulapa bukamboni kuli nzyobalikuyiisya Bakamboni ba Jehova kuzwa kaindi ikuti “citondezyo” icijatikizya zintu zinji ncaakapa Jesu cakali cakutondezya kuti nkwali.
Ikulindila Mamanino Aakubako Kwakwe
20, 21. Ncinzi ncotunga twaiya kumakani aa Jesu aajatikizya mazuba aa Nowa?
20 Ikwiiya nkotwiiya kubako kwa Jesu kweelede kujatikizya buumi bwesu alimwi abulangizi bwesu. Jesu wakaambila basikumutobela kuti lyoonse kabacenjede. Wakapa citondezyo ikutegwa kusika kwakwe kukazibwe nokuba kuti banji tabakaboni pe, wakati: “Nkabela kuboola kwa-Mwana a-Muntu kuyooba mbuli kumazuba aa-Nowa. Nkaambo kumazuba ayo maanzi naatakalina kupaya bakali kulya akunywa, bakali kukwata akukwatizigwa, kusikila kubuzuba obo mbwaakanjila mubwaato Nowa, nkabela teebakezi mane kupaya kwamaanzi kwakasika akubatola. Mbubonya obo mbukuzooba kuboola kwa-Mwana a-Muntu.”—Matayo 24:37-39.
21 Mumazubaa Nowa, ibunji bwabantu bazyalani eelyo bakali kwiide kuzumanana buyo abuumi bwabo bwabuzuba abuzuba. Jesu wakasinsima kuti mbociyooba ‘akukuboola kubako kwa-Mwana a-Muntu.’ Ibantu bakali limwi a Nowa ambweni bakali kuyeeya kuti taakwe cakali kunga cilacitika. Inywebo mulicizi cakacitika. Imamanino aamazuba aayo aakatola ciindi cilamfwu akasika, elyo “kupaya kwamaanzi kwakasika akubatola.” Luka awalo ulaamba makani aakozyenye amajwi aa Jesu naakakozyanisya “mazuba aa-Nowa” “[a]mazuba aa-Mwana a-Muntu.” Jesu ulalailila kuti: “Kuyooba mbubonya obo kubuzuba mbwati kalibonye Mwana a-Muntu.”—Luka 17:26-30.
22. Nkaambo nzi ncotweelede kubulangisya businsimi bwa Jesu ibuli ku Matayo caandaano 24?
22 Eeci ncintu ncotweelede kucenjelela kapati nkaambo tukkala muciindi notubona kucitika kwazintu nzyaakasinsima Jesu—nkondo, mizuzumo yanyika, malwazi, inzala, alimwi akupenzegwa kwabasiciiya bakwe. (Matayo 24:7-9; Luka 21:10-12) Eezi zintu zyalibonya kuzwa ciindi lyakacitika nkondo yakacinca bukkale bwamuntu iitegwa Nkondo Yanyika ya I nokuba kuti bunji bwabantu baibona kuti ncimwi buyo cazintu zyakacitika mubuumi. Nokuba boobo Ibanakristo beni-beni balibwene ncozyaamba zintu ezi zipati, mbweena mbuli bantu bacenjede mbobabona kuti mainza ali afwaafwi kwiinda mukusyuuka kwamusamu wamukuyu. Jesu wakalailila kuti: “Mbubonya obo mwabona ezi zintu kuti zilacitika, amuzibe kuti Bwami bwa-Leza buli afwaafwi.”—Luka 21:31.
23. Ino majwi aa Jesu ku Matayo caandaano 24 ajatikizya bani kapati alimwi nkaambo nzi?
23 Izintu zinji nzyaakaamba mukwiingula kwakwe Jesu kali a Mulundu wa Elaioni zyali kujatikizya basikumutobela. Mbembabo bakeelede kutola lubazu mumulimo wakufwutula buumi wakukambauka makani mabotu munyika yoonse mamanino naataninga sika. Mbembabo banga bakonzya kuteelela “cisesemyo cabusaale . . . ciimvwi mubusena busalala.” Mbembabo bazoobweza ntaamu ‘yakuloboka’ mapenzi mapati naatana boola. Alimwi mbembabo ibayakujatikizigwa kapati amajwi aya aakayungizigwa kuti: “Mazuba ayo naatakafwiinsigwa nikwatazooba muntu naba umwi wali kunoozoofutulwa, pele mazuba ayoofwiinsigwa nkaambo kabasale.” (Matayo 24:9, 14-22) Ino ayo majwi aamause aamba nzi, alimwi nkaambo nzi ncokunga kwaambwa kuti alapa kaambo ncotweelede kukkomana kwiindilila, kubaa lusyomo alimwi akusungwaala lino? Iciiyo citobela ica Matayo 24:22 cilaingula.
Bupanduluzi buyungizidwe
a Izikozyanyo izizwa kuli Josifasi: Lulabo amuzuzumo zyakali kumvugwa aa Mulundu wa Sinai “zyakali kwaambilizya kuti Leza wakaliko [pa·rou·siʹa] abusena awo.” Maleele aakacitika mutente “akali kutondezya kuti Leza mpali [pa·rou·siʹa] awo.” Alimwi kwiinda mukutondezya mubelesi wa Elisha nkalaki zyakazingulukide, Leza wakali kumubonesya nguzu zyakwe akubako [pa·rou·siʹa] kwakwe. Mweendelezi mu Roma Petronius naakasola kukkomanisya bama Juda, Josifasi wakaamba kuti ‘Leza wakatondezya kuti nkwali [pa·rou·siʹa] ulaa Petronius kwiinda mukutumina mvula. Eli bbala lya pa·rou·siʹa’ Josifasi tanaakalibelesya kwaamba buyo kuzabuza naa kusika. Lyakali kwaamba kubako kwaciindi cilamfu nokuba kubako cakutalibonya. (Kulonga 20:18-21; 25:22; Levitiko 16:2; 2 Bami 6:15-17)—Amukozyanisye a Antiquities of the Jews, Bbuku 3, caandaano 5, paragilafu naa muncali 2 [80]; caandaano 8, muncali 5 [202]; Bbuku 9, caandaano 4, muncali 3 [55]; Bbuku 18, caandaano 8, muncali 6 [284].
b Ibbuku litegwa A Critical Lexicon and Concordance to the English and Greek New Testament, ilyakalembwa a E. W. Bullinger lyaamba kuti ibbala lya pa·rou·siʹa lyaamba ‘kuba naa kubako, aboobo kubako, kusika; kuboola ikujatikizya muzeezo wakukkalilila kuzwa ciindi muntu naaboola.’
c Cimwi citondezyo ncakuti eci cibalo cijisi ibbala lya Cihebrayo lyakuti “Izina,” ililembedwe mubufwaafwi iziindi zili 19. Professor Howard wakalemba kuti: “Ikujanika kwa Zina lya Leza mumalembe aa Bunakristo aakazubululwa asikukazya mu Juda kulagambya. Kuti oobu nobwali busanduluzi bwa Cihebrayo kuzwa mumalembe aa Bunakristo aa Cigiliki naa Cilatini, naanga kujanika buyo adonai [Mwami] mucibalo, imabala aakatazya kubala aaiminina zina lya Leza aa YHWH naatako pe. . . . Kalakatazya kuteelela kaambo ncaakabikkilizya azina lya Leza ilitakonzyi kubalwa. Eci citondezya kuti Shem-Tob wakatambula bbuku lyakwe lya Matayo kalijisi kale Zina lya Leza muzibalo zyalyo alimwi kulangilwa kuti wakayeeya kuti atalinyonganyi, alileke buyo kutegwa atabi amulandu wakuligwisya.” Ibbaibbele lya New World Translation of the Holy Scriptures—With References libelesya bumboni bwabbuku lya Matayo (J2) ilya Shemu-Tob kutondezya ncolibelesya izina lya Leza mu Magwalo aa Bunakristo aa Cigiliki.”
Mulaingula Buti?
◻ Nkaambo nzi ncocili cipati kubona kwaandaana munzila ma Bbaibbele njaasandulula Matayo 24:3?
◻ Ino bbala lya pa·rou·siʹa lyaamba nzi alimwi nkaambo nzi ncocili cipati eco?
◻ Ncinzi ciliko ku Matayo 24:3 icikozyanya mu Cigiliki amu Cihebrayo?
◻ Ino ncinzi cijatikizya ciindi ncotweelede kuziba kutegwa tuteelele Matayo caandaano 24?
[Cifwanikiso icili apeeji 4]
Mulundu wa Elaioni uubambene aa Jerusalemu