Ibbuku lya Bantu Boonse
“Leza talangi ciimo camuntu, pele mumasi oonse uumuyoowa akucita bululami ulatambulwa kulinguwe.”—INCITO 10:34, 35.
1. Ino haabupampu umwi wakaingula buti naakabuzigwa mbwaakali kuyeeya kujatikizya Bbaibbele, alimwi ncinzi ncaakasala kucita?
BUMWI buzuba mu Nsondo kumazuba umwi haabupampu mulwiiyo lwaambele wakali amunzi, katalangili kuswaigwa pe. Pele nokwakasika umwi mucizi wesu Munakristo kuzooswaya, wakaswiilila. Imweenzu wakaambaula kujatikizya busofwaazi bwanyika alimwi ambwiiyooba kumbele—itwaambo twalo ntwaakayanda kumvwa simeenzaakwe. Pele mweenzu naakanjizya Bbaibbele mumubandi, simeenzaakwe wakatalika kubaanga waadooneka makani. Aboobo mweenzu wakamubuzya mbwaliyeeyela Bbaibbele.
Walo wakaingula ategwa: “Ndibbuku libotu, ilyakalembwa abantu basongo, pele Bbaibbele talili lyakusyoma cakusinizya pe.”
Mweenzu wakabuzya wati: “Sena kuli nomwakalibalide Bbaibbele?”
Oyo haabupampu taakali kuulangila mubuzyo oyu, elyo wakazumina kuti takwe naakalibalide pe.
Mpoona walo mweenzu wakabuzya ati: “Ino inga mwayuma buti boobo ikubandika bbuku ndyomutana akubala?”
Ooyu mucizi wesu wakaliluzi. Oyo haabupampu wakasala kuti alilingaule Bbaibbele abone naa inga ulaliyeeyela buti.
2, 3. Nkaambo nzi Bbaibbele ncolitali bbuku lyakubala kubantu banji, alimwi eci cileta buyumuyumu nzi kulindiswe?
2 Ooyu haabupampu tali alikke pe. Ibantu banji inga nkobuli bwini-bwini mbobaliyeeyela Bbaibbele nokuba kuti tabanalibalide lwabo beni. Alo balakonzya kabalijisi buya Bbaibbele. Mane balakonzya kabazumina kuti zintu zilembedwe mukati zilagwasya. Pele kubanji talili bbuku lyakubala pe. Bamwi balaamba, ‘Tandijisi ciindi cakubala Bbaibbele.’ Bamwi baleezeezya balati, ‘Mbuti bbuku lyakaindi mbolinga lyabujatikizya buumi bwangu?’ Imizeezo eeyi ituletela buyumuyumu ncobeni. Bakamboni ba Jehova balasyoma kuti Bbaibbele ‘lyakazwa kuli-Leza, lilikondede kukufundisya.’ (2 Timoteo 3:16, 17) Ino ono bantu inga twabasinizizya buti kuti baleelede kulilingaula Bbaibbele, nobaba bamubala nzi, ibacisi nzi, naa babukkale buli buti?
3 Atubandike twaambo tumwi Ibbaibbele ncolyeelede ikuti lilangwe-langwe. Imubandi uli boobu ulakonzya kutugwasya kupandulwida baabo mbotujana mumulimo wesu, ambweni kubasinizizya kuti beelede kulanga-langa ncolyaamba Bbaibbele. Pele muzeezo oyu weelede kuluyumya kapati lusyomo lwesu lwakuti Ibbaibbele masimpe lili mbubwenya mbuli mbolilyaamba—“ijwi lya-Leza.”—Ba-Hebrayo 4:12.
Ibbuku Liinda Kumwaigwa Nyika Yoonse Mbwiizulwa
4. Nkaambo nzi ncokunga kwaambilwa kuti Ibbaibbele ndebbuku liinda kumwaigwa munyika yoonse?
4 Ikusaanguna, Ibbaibbele lileelede kulangwa-langwa nkaambo ndeliinda kule-kule kukumwaigwa akukusandululwa mubukkale bwabantu boonse. Imyaka yiinda ku 500 eeyi yainda, Ibbaibbele lyakusaanguna ikusimbwaa muncini lyakasimbwaa muncini wa Johannes Gutenberg. Ikuzwa leelyo, ayeeyelwa kusika kuzyuulu zyatuulunzuma zyone ma Bbaibbele aasimbidwe aazulide naa aali muzibeela-beela. Kusikila mu 1996, Ibbaibbele mubuumbulu naa izibeela zyalyo zyakalisandulwidwe kale mumyaambo iili 2,167.a Eci caamba kuti kwiinda a 90 pasenti yamweelwe wabantu boonse balakonzya kulibala Ibbaibbele nociba cibeela buyo candilyo mumwaambo wabo beni. Taakwe limbi bbuku—lyabukombi noliba lyanyika—ilitandila awo pe!
5. Nkaambo nzi ncotunga twalangila kuti Bbaibbele lijanike kubantu nyika yoonse mbwiizulwa?
5 Taili myeelwe yalo iikonzya kusinizya kuti Ibbaibbele ndi Jwi lya Leza. Nokuba boobo, tulakonzya kulangila makani aalembedwe alo aakazwa kuli Leza kuti ajanike kubantu boonse nyika yoonse mbwiizulwa. Kayi Ibbaibbele ndilyonya lilatwaambila kuti “Leza talangi ciimo camuntu, pele mumasi oonse uumuyoowa akucita bululami ulatambulwa kulinguwe.” (Incito 10:34, 35) Ikwiinda bbuku limbi lyoonse, Ibbaibbele lyapola mumisyobo yoonse alimwi amibala yabantu. Mmasimpe Ibbaibbele ndibbuku lya bantu boonse!
Inzila Ilibedelede Yakuyobolwa
6, 7. Ino nkaambo nzi ncocitagambyi kuti kunyina malembe aa Bbaibbele mataanzi aazizilwe kuti nkwaacili, alimwi eci cileta mubuzyo nzi?
6 Nkokali akambi kaambo ncolyeelede kulangwa-langwa Bbaibbele. Taakwe cintu cili coonse cakonzya kulisinkilila naba muntu. Impuwo iijatikizya mbolyakakwabililwa kusikila sunu tiikonzyi kweelanisigwaa yamalembe aambi aansiku.
7 Kulibonya kuti basikulemba Bbaibbele bakalemba majwi abo kubelesya yinki kabalembela amalala (aazwa kucisamu caku Egepita camalala) alimwi aazikutu.b (Jobu 8:11) Nokuba boobo, izyakulembela izili boobu zilijisi basinkondonyina bacilengwaleza. Sikwiiya Oscar Paret upandulula kuti: “Izyakulembela zyoonse zyobile zili muntenda yakunjililwa mudumu akuvwunda alimwi akuligwaa mvwunyu zyaandeene-andeene. Tulabona mbwaanyongana kufwaambana mapepa alimwi azikutu ikuti naa kazili buyo aatuba naa muŋanda iilaa mudumu.” Aboobo tacikankamanisyi pe kuti taakwe malembe mataanzi aazizilwe kuti nkwaacili; alalangilwa kuti akamana kaindi kubola. Lino kuti naa mataanzi akazundwa abasinkondonyina aaba, mbubuti Bbaibbele mbolyakazwidilila?
8. Kwamyaanda yamyaka, malembe aa Bbaibbele akayobolwa buti?
8 Mbwaakamanina buyo kulembwa mataanzi, malembe akatalikwa kulembululwaa maanza. Atwaambe kuti, ikulembulula kwa Mulawo alimwi azibeela zimwi zya Magwalo Aasalala wakazooba mulimo wabahaabupampu buya mu Israyeli yansiku. Mucikozyanyo Ezara mupaizi upandululwa kuti “mulembi uucenjede wa-Mulao wa-Musa.” (Ezara 7:6, 11; amweezyanisye Intembauzyo 45:1.) Pele aalo ayo malembe aakalembululwa teeakali kukkala pe; muciindi kwakali kuyandika kulembululwa ambi amaanza. Eeci cilengwa cakulembulula cakazumanana kwamyaanda yamyaka. Mbokunga bantunsi tabalondokede, sena kulubizya kwabalembuluzi aaba kwakaacinca kapati malembe aa Bbaibbele? Bwavwulisya ibumboni bwaamba kuti peepe!
9. Ino cikozyanyo caba Masorete citondezya buti kubikkila maanu alimwi akululama kwabalembuluzi ba Bbaibbele?
9 Aabo balembuluzi teebakacenjede buyo, pele bakali kwaalemeka cini-cini mabala ngobakali kulemba. Ibbala lya Cihebrayo elyo lyaamba “mulembi” lilaa bupanduluzi bwakubala akulemba. Ikubikkila maanu kapati alimwi akululama kwabalembuluzi aaba inga kwakozyanisigwa abalembuluzi ba Magwalo aa Cihebrayo bategwa ba Masorete balo bakali kupona akati kamwaanda wamyaka wacisambomwi awakkumi C.E. Kweelana abwaamba haabupampu mulwiiyo lwa Bbaibbele uutegwa Thomas Hartwell Horne, bakali kubala ikubona kuti naa “kabeela kamabala kamwi akamwi kaindululwa ziindi zyongaye mu Magwalo aa Cihebrayo oonse.” Amuyeeye ncocaamba eeco! Ikutegwa batasotoki nokaba kabeela kabbala komwe buyo, aaba balembuluzi basinizide, kunze lyakubala mabala, bakali kubala tubeela twamabala atwalo. Mane kweelana ahaabupampu umwi, baluulwa kuti bakautobelezya mweelwe watubeela-beela twamabala ituli 815,140 mu Magwalo aa Cihebrayo! Ikubeleka cabusungu buli boobu cakali cisinizyo cipati cakululama.
10. Mbuboni nzi butakazyiki ibuliko bwakuti magwalo aa Cihebrayo alimwi aa Cigiliki kwalo kujanwa busanduluzi bwasunu alaaiminina kabotu-kabotu majwi aabalembi bataanzi?
10 Atwaambe, kuli bumboni bwini-bwini bwakuti magwalo aa Cihebrayo alimwi aa Cigiliki mwalo mujanwa busanduluzi bwasunu alaaiminina majwi aali aabalembi bataanzi cakusyomeka. Obu bumboni bujisi zyuulu zyamalembe aa Bbaibbele aakalembululwaa maanza—aali 6,000 ayeeyelwa kuti alizwide naa zibeela zya Magwalo aa Cihebrayo alimwi aa Magwalo aa Cigiliki alimwi aatandila ku 5,000 aa Bunakristo—alo aazwidilila kusika kuciindi cesu cino. Ikulanga-langa kwakweelanya ikuli kabotu kwamalembe aaliko manji kwapa kuti bahaabupampu bamagwalo bakonzye kubona kulubizya koonse kwakacitwaa balembuluzi akubona mbwaakali kubalwa kumatalikilo. Kaamba kujatikizya Magwalo aa Cihebrayo, haabupampu William H. Green wakali kukonzya kwaamba kuti: “Cilakonzya kwaambwa kuti kunyina mulimo umbi waamba zyakaindi iwakalembwa munzila iiluzi boobu.” Ilusyomo lukozyenye lulakonzya kwaambwa aku Magwalo aa Cigiliki aa Bunakristo.
11. Ikweelana abbuku lya 1 Petro 1:24, 25, nkaambo nzi Bbaibbele ncolyazwidilila kusika sunu?
11 Nolyatakakatazya kaka kuligwisila limwi Bbaibbele kuti nokwatakali malembe aakalembululwaa maanza aakaliko alo aakabweza busena bwamataanzi alo aala mulumbe mubotu! Kuli buyo kaambo komwe ncolyazwidilila—Jehova ngo Mubambilizi alimwi Mukwabilizi wa Jwi lyakwe. Mbubwenya Bbaibbele lini mbolyaamba kubbuku lya 1 Petro 1:24, 25: “Nyama yoonse ilikozyene amani. Bulemu bwayo boonse bulikozyene amalangalanga aamusokwe. Mani alayuminina, aalo malangalanga alakunkumuka, pele makani aa-Jehova alakalilila lyoonse.”
Ikusandululwa Mumilaka Yabantu Iibelesyegwa Sunu
12. Kunze lyamyaanda yamyaka yakulembulula, ncisinkilizyo nzi acimbi cakajisi Bbaibbele?
12 Cakali ciyumu kale ikuti lisyaale kaliluzi kwamyaanda yamyaka yoonse eyo yakulembululwa, pele Bbaibbele lyakalaa cisinkilizyo cimbi—ikusandululwa mumisyobo imbi iibelesyegwa. Ibbaibbele lileelede kalilembedwe mumyaambo yabantu kutegwa libanjile mumoyo. Pele ikusandulula Bbaibbele—azyaandaano zyalyo zyoonse ziinda ku 1,100 alimwi atupango tuli 31,000—tauli mulimo muuba pe. Pesi kwamyaanda yamyaka, ibasanduluzi basungu bali kulisungula kuuyumuna mukuli ooyu, zimwi ziindi kabajisi zisinkilizyo zilibonya mbuli kuti tazikonzyeki.
13, 14. (a) Mbuyumuyumu nzi musanduluzi wa Bbaibbele Robert Moffat mbwaakajana mu Afulika kumatalikilo aa mwaanda wamyaka wa 19? (b) Ino ba Tswana bakalimvwa buti ciindi Makani Mabotu aa Luka naakabasikila mumulaka wabo?
13 Mucikozyanyo, amuyeeye mbuli Bbaibbele mbolyakazoosandululwa mumyaambo yamu Afulika. Mumwaka wa 1800, kwakali buyo ambweni myaambo iili kkumi aibili iilembwa Afulika yoonse mbwiizulwa. Kwakali myaanda yamyaambo yaambaulwa yakanyina bubambe bwakulembwa. Ooyu ngomukuli ngwaakaswaana musanduluzi wa Bbaibbele Robert Moffat. Mu 1821, kalaa myaka yakuzyalwa iili 25, Moffat wakayaka mishini mubu Tswana, Afulika nkwiili kumusanza. Kutegwa aiye mwaambo wabo uutalembedwe, wakasangana mubantu abo. Moffat wakazumanana mane katajisi amabbuku aamugwasilizya limwi wauziba mwaambo oyu, akuucitila bubambe bwakulemba, elyo wakayiisya ba Tswana bamwi kubala akulemba. Mu 1829, naakabeleka akati kaba Tswana kwamyaka iili lusele wakamanizya kusandulula Makani Mabotu aa Luka. Kumbele wakazooti: “Ndizi bantu bamwi ibakeenda myaanda yamakkilomita ikuzoojana malembe aa Luka Musaante. . . . Ndali kubabona kabatambula zibeela zya Luka Musaante, kabalila, akuzifwukatila acamba, akuzwa misozi yakulumba, limwi bamwi ndali kunga ndabaambila ndati, ‘Mulaatesya misozi mabbuku anu.’” Moffat wakaamba amakani aamwaalumi umwi muna Afulika walo wakabona bantu banji kababala Makani Mabotu aa Luka elyo wakababuzya ncobakajisi. Bakaingula kuti, “Ndijwi lya Leza.” Mwaalumi wakabuzya ategwa, “Sena lilaambaula?” Bakaingula ategwa, “Inzya, lilaambaula kumoyo.”
14 Ibasanduluzi basungu ibali mbuli Moffat bakapa bana Afulika bubambe bwakuti batalike kuzibisyanya kwiinda mukulemba. Pesi cipego ciyandisi kapati ncobakabapa bana Afulika calo cilainda awa—Ibbaibbele mumulaka wabo beni. Kunze lyaboobo, Moffat wakabazibya zina lyabuleza iba Tswana, alimwi wakalibelesya mubusanduluzi bwakwe boonse.c Aboobo, iba Tswana Ibbaibbele baliita kuti “mmulomo wa Jehova.”—Intembauzyo 83:18.
15. Nkaambo nzi Bbaibbele ncolili abuumi kapati sunu?
15 Abambi basanduluzi mumasena-masena aanyika bakaswaana buyumuyumu bukozyenye aboobu. Bamwi mane bakaabikka muntenda buya maumi abo kutegwa basandulule Bbaibbele. Amuyeeye kaambo aka: Ikuti Bbaibbele nolyakali buyo mu Cihebrayo alimwi amu Cigiliki, ‘nolyalifwide’ kale nkaambo misyobo eyo muciindi yakalubwa abunji bwabantu alimwi kunyina noyakazibwa pe mumasena manji aanyika. Pele Bbaibbele lilaa buumi nkaambo mukwiindana amabbuku aambi, lilakonzya “kwaambaula” kubantu boonse nyika yoonse mbwiizulwa mumilaka yabo. Aboobo, imulumbe walyo ulazumanana ‘kubeleka-beleka mumyoyo yabasyoomi.’ (1 Ba-Tesalonika 2:13) The Jerusalem Bible aya majwi lyaamba kuti: “Licili abuumi akati kandinywe nomulisyoma.”
Lileelede Kusyomwa
16, 17. (a) Ikutegwa Bbaibbele lisyomwe, mbumboni nzi buyandika kuti kabuliko? (b) Amupe cikozyanyo comwe citondezya lusinizyo lwamulembi wa Bbaibbele Musa.
16 Pele bamwi inga beezeezya kuti, ‘sena alo Bbaibbele lilasyomeka?’ ‘Sena lyaamba bantu bakali kupona ncobeni, amasena aakaliwo ncobeni, azintu zyakacitika ncobeni?’ Ikutegwa tulisyome, kweelede kuba bumboni bwakuti lyakalembwaa balembi bakabikkila maanu alimwi basyomeka. Eyi mibuzyo itusisya akaambo kambi ncotweelede kulanga-langa Bbaibbele: Kuli bumboni bwini-bwini bwakuti lililuzi alimwi lilasyomeka.
17 Balembi basyomeka bakalemba ikwaalilwa kwabo ikutali kuzwidilila kwalo, ikukompama kwabo ikutali buyo mubali bayumu. Ibalembi ba Bbaibbele bakatondezya lusinizyo lukatalusya. Mucikozyanyo, amulange kutasisa kwa Musa. Akati kazintu nzyaakaluula caatangalala wakaamba mbuli mbwaatakali kupasula kwaambaula calo ncaakali kubona kuti cakamupa kuti atayeleli pe kuba musololi wa Israyeli (Kulonga 4:10); ikulubizya kupati nkwaakacita kwalo kwakapa kuti atanjili mu Cisi Cakasyomezyegwa (Myeelwe 20:9-12; 27:12-14); ikupambuka kwamunyina Aroni, walo wakabelekelaamwi abana Israyeli bazangi ikubamba moombe wangolida (Kulonga 32:1-6); ikuzanga kwa mucizyaakwe, Miriamu acisubulo camasampu ncaakapegwa (Myeelwe 12:1-3, 10); ikusampaula kwabajwa bakwe ba Nadabu a Abihu (Levitiko 10:1, 2); alimwi akutongauka akuŋuŋuna kwabantu ba Leza mwini. (Kulonga 14:11, 12; Myeelwe 14:1-10) Sena kuluula calusinizyo kuli boobu kwakutasisa cintu takutondezyi kuti balakalanganya bwini-bwini kasimpe? Mbokunga balembi ba Bbaibbele bakalilisungwide kuluula tumpenda twabayandwa babo, twamukowa wabo, anotuba twabo beni, sena takali kaambo kabotu kakwaasyomena malembe abo?
18. Ncinzi cipa kuti malembe aabasikulemba Bbaibbele asyomwe?
18 Ikusitikila kwabalembi ba Bbaibbele aba akwalo kusinizya malembe aabo kuti alasyomeka. Cilagambya kuti bamaalumi bali 40 balizuminene mukulemba kwabo kutanteene mumyaka iitandila ku 1,600, nomuba mubupango-pango busyoonto. Nokuba boobo, oku kuzuminana takubambidwe munzila yakuti kulete kulibilika kwakuti kuli zintu zicitwa mukusisikizya. Pele, tiibakali kukanza buya pe kuti beendelane mutwaambo tunji; kanjikanji ikuzuminana kulalibonya kabotu-kabotu kuti takucitwaa caali.
19. Ino zibalo zya Makani Mabotu izijatikizya kwaangwa kwa Jesu ziyubulula buti ikuzuminana kwalo kulibonya kuti tacili caali?
19 Mucikozyanyo, amulange cakacitika mubusiku Jesu naakajatwa. Boonse basikulemba Makani Mabotu bone bakalemba kuti umwi wabasikwiiya wakakwela ceba akwaanda muzike wamupaizi mupati akukosola kutwi kwamuntu oyu. Nokuba boobo, alikke Luka nguutwaambila kuti Jesu “wakajata kutwi kwakwe, wamuponya.” (Luka 22:51) Pele sena ayo taali ngamakani ngotulangila kuzwa kumulembi wakazibidwe kuti “musiliki uuyandika”? (Ba-Kolose 4:14) Icibalo ca Johane citwaambila kuti akati kabasikwiiya boonse bakaliko, iwakakwela ceba wakali Petro—ikaambo katagambyi pe ikapati kuti twalanga mbuli cilengwa cakwe cakubindaana alimwi akusungwaala. (Johane 18:10; amweezyanisye Matayo 16:22, 23 alimwi a Johane 21:7, 8.) Alimwi Johane waamba kambi kaambo kaboneka kuti takayandiki kapati kakuti: “Izina lyamuzike oyo wakali Malko.” Nkaambo nzi ncaaba Johane alikke iwalyaamba zina lyamwaalumi oyu? Ibupanduluzi bulapegwa mukaambo kasyoonto ikaambidwe mutwaambo twakuzuzikizya buyo makani mucibalo ca Johane calo—Johane “wali kuzizilwe kumupaizi mupati.” Wakalizibidwe kuli basiŋanda bamupaizi mupati; babelesi bakali muzibide alimwi awalo wakali bazibide.d (Johane 18:10, 15, 16) Elyo tacigambyi kuti Johane wakonzya kwaamba zina lyamuntu wakacisigwa kakuli balembi ba Makani Mabotu bamwi balo batakamuzyi pe muntu oyu teebakamulemba. Ikuzuminana kwabupango-pango obu kulakankamanisya, pele kulalibonya kuti takuli kwacaali pe. Kuli zikonzyanyo zinji-zinji zikozyenye aceeci mukati mu Bbaibbele.
20. Ino bantu balaa myoyo mibombe beelede kuziba nzi kujatikizya Bbaibbele?
20 Aboobo sena inga twalisyoma Bbaibbele? Kasimpe inga twalisyoma! Ilusinizyo lwabalembi ba Bbaibbele, akusitikila kwaamba twaambo cakutacincauzya kulipa ciwa cakasimpe. Ibantu babombe myoyo bayandika kuti bazibe kuti inga balisyoma Bbaibbele nkaambo ndi Jwi lizwa kuli “Jehova, Leza walusyomo.” (Intembauzyo 31:5) Nkotuli atumbi twaambo Ibbaibbele ncolili bbuku lyabantu boonse mbubwenya mbokuyoobandikwa mucibalo citobela.
Bupanduluzi buyungizidwe
a Eyi myeelwe izwa kuli yeeyo yakamwaigwaa ba United Bible Societies.
b Paulo naakaangwa lwabili ku Roma, wakaambila Timoteo kuti alete “mabbuku, kapati aalya aazikutu.” (2 Timoti 4:13, BT) Kuboneka kuti Paulo wakali kuyanda zibeela zya Malembe aa Cihebrayo kutegwa aabale naakacili muntolongo. Ikaambo kakuti “kapati aalya aazikutu” kalakonzya kakaamba kuti mabbuku aamalala antoomwe aazikutu akali sanganizidwe.
c Mumwaka wa 1838, Moffat wakamanizya busanduluzi bwakwe bwa Magwalo aa Cigiliki aa Bunakristo. Ikwiinda mukugwasigwaa mweenzinyina, wakamanizya kusandulula Magwalo aa Cihebrayo mumwaka wa 1857.
d Ikuzibilana kwa Johane amupaizi mupati antoomwe abasiŋanda kulatondezyegwa kumbele mucibalo. Imuzike umbi wamupaizi mupati naakaamba kuti Petro wakali akati kabasikwiiya ba Jesu, Johane wakapandulula kuti oyu muzike “wakali wamukowa wayooyo ngwaakakosola kutwi Petro.”—Johane 18:26.
Mulaingula Buti?
◻ Nkaambo nzi ncotweelede kulangila kuti Bbaibbele kalili ndebbuku liinda kujanika kubantu nyika yoonse?
◻ Mbumboni nzi buliko bwakuti Bbaibbele lyakabambililwa kabotu-kabotu?
◻ Mbuyumuyumu nzi mbobakajana abo ibakasandulula Bbaibbele?
◻ Ncinzi cipa kuti malembe aa Bbaibbele asyomwe?