Jerusalemu—Sena ‘Taindi Kukondezya Kwanu Kupati’?
“Lulimi lwangu lunamatile kucilakwila cangu, . . . na nsiyandi Jerusalemu kwiinda kukondezya kwangu kupati.”—INTEMBAUZYO 137:6.
1. Ino ba Juda banji bazike bakali kuulanga buti munzi wa Leza?
MYAKA iitandila kumakumi aali ciloba yakaliindide kuzwa ciindi ba Juda bakusaanguna nobakapilukila ku Jerusalemu kuzwa kubuzike mu 537 B.C.E. Itempele lya Leza lyakali yakulwidwe, pele munzi wakacilinyonyookede. Eeci ciindi nciconya, izyalani lipya lyakali komenede mubuzike. Ibanji cakutadooneka bakali kulimvwa mbuli sintembauzyo wakaimba kuti: “Na ndakuluba, O Jerusalemu, ijanza lyangu lyalulyo lilube maanu aalyo.” (Intembauzyo 137:5) Bamwi teebakayeeya buyo Jerusalemu; bakasinizya kwiinda mukubweza ntaamu kuti munzi oyu ‘wakainda kukondezya kwabo kupati.’—Intembauzyo 137:6.
2. Ino Ezara wakali, ni alimwi wakalongezegwa buti?
2 Mucikozyanyo, amuyeeye mupaizi Ezara. Nociba ciindi katanabweeda kumunzi wakwe, wakali kubeleka cabusungu kugwasyilizya bukombi busalala mu Jerusalemu. (Ezara 7:6, 10) Ezara wakalongezegwa kapati akaambo kaceeco. Jehova Leza wakapa kuti mwami waku Persia ape Ezara coolwe cakusololela nkamu yabili yabazike yakali kujokela ku Jerusalemu. Kunze lyaboobo, mwami wakabapa cipego cangolida aca nsiliva nji kapati kuti “abotye iŋanda ya-Jehova iili mu-Jerusalemu.”—Ezara 7:21-27.
3. Ino Nehemiya wakatondezya buti kuti Jerusalemu ncecintu ncaakali kubikkila maanu kapati?
3 Myaka itandila ku 12 yakatobela, kuli umbi mu Juda wakabweza ntaamu—Nehemiya. Wakali kubelekela muŋanda yabwami yaku Persia ku Susani. Wakajisi cuuno cabulemu cakukutaukila Mwami Aritasasta, pele eco tacili ncencico cakali “kwiinda kukondezya” Nehemiya. Pele ncaakali kuyandisisya nkuunka kuyooyakulula Jerusalemu. Kwamyezi minji Nehemiya wakali kucipailila eci, elyo Jehova Leza wakamulongezya akaambo kakucita boobo. Mwami waku Persia naakamvwa cakali kumukatazya mumoyo Nehemiya, wakamupa nkamu yabasilumamba amagwalo aakumuzumizya kuyakulula Jerusalemu.—Nehemiya 1:1–2:9.
4. Ino inga twatondezya buti kuti kukomba Jehova ncintu cipati kwiinda cintu cili coonse citukondezya?
4 Icakutadooneka, ba Ezara, Nehemiya alimwi abamwi ba Juda banji ibakali kubelekelaamwi ambabo bakabona kuti ibukombi bwa Jehova ibwakali ku Jerusalemu cakali cintu cipati kwiinda zintu zyoonse—ikuti cakali ‘kwiinda kukondezya kwabo kupati,’ nkokuti iciinda zintu zyoonse nzyobakali kunga bakkomanina. Aaba bantu balakulwaizya kaka kuli baabo boonse sunu ibalanga Jehova, ibukombi bwakwe alimwi ambunga yakwe iisololelwaa muuya munzila njiyonya! Sena ayebo mbolimvwa obo? Sena ulatondezya mukukakatila kwako mumilimo yabunaleza kuti cintu ncokkomanina kwiinda zyoonse ncoolwe cakukomba Jehova antoomwe abantu bakwe balyaabide? (2 Petro 3:11) Ikutegwa tuzumanane kuyumizigwa munzila eyi, atubone zintu zibotu zyakazwa mulweendo lwa Ezara lwakuya ku Jerusalemu.
Izilongezyo Alimwi Amikuli
5. Ino nzilongezyo nzi zipati nzyobakabaazyo bantu bamu Juda mumazubaa Ezara?
5 Ibantu ibatandila ku 6,000 basikubweeda antoomwe a Ezara kuzwa mubuzike, bakaleta zipego zyangolida azyansiliva zyatempele lya Jehova. Ikweezyanisya amyuulo yasunu, ezi zintu inga zyaulwa mali aamadola aasika kutuulunzuma tuli 35 (K70,000,000,000). Eeyi ngolida ansiliva yakali nji cakuti njobakaletede basikubweeda bakusaanguna kuzwa mubuzike ilanjila aziindi zili ciloba mulinjiyo. Ibantu bamu Jerusalemu a Juda bakamulumba Jehova akaambo kalugwasyo ndobakatambula loonse olu lwabantu alimwi azintu! Pele izilongezyo zya Leza zilaletelezya amikuli.—Luka 12:48.
6. Ncinzi Ezara ncaakabona mucisi cakwe, alimwi wakalimvwa buti?
6 Ezara wakabona kuti ibunji bwaba Juda, ikubikkilizya abamwi bapaizi abaalu bakatyola Mulawo wa Leza mukukwata bamakaintu bamasi. (Deuteronomo 7:3, 4) Mbuli mboceelede, wakakatazigwa kapati akutyola nkobakatyola cizuminano ca Mulawo wa Leza munzila eyi. “Lino nindakamvwa aya makani, ndakadeluula zyakusama zyangu acikobela cangu, . . . ndakala cakugamba.” (Ezara 9:3) Mpoonya Ezara wakapaila kuli Jehova camoyo woonse kumbele lyaba Israyeli bakalibilikide. Mumatwi aaboonse, Ezara wakabandauka mbuli ba Israyeli mbobakazangide kaindi akucenjezya nkwaakacenjezya Leza kujatikizya cinga cacitika kuti naa bakwata bantu bamasi. Wakamanizya amajwi aakuti: “O Jehova Leza wa–Israyeli, nduwe uululeme, nkaambo twasyaala tulivunidwe mbutubede sunu. Kotulangila mbutubede amilandu yesu okuno kubusyu bwako, nkaambo tatukonzyi kwiima nji kumeso aako nkaambo kamakani aya.”—Ezara 9:14, 15.
7. (a) Ncikozyanyo nzi cibotu ncaakasiya Ezara cakweendelezya cinyonyoono? (b) Ino basikubisya bakacita nzi mumazubaa Ezara?
7 Ezara wakabelesya ijwi lyakuti “twasyaala.” Inzya wakalibikkilizya, nokuba kuti walo taakajisi mulandu. Kupenga nkwaakapenga kapati Ezara kubikkilizya amajwi aamupailo wakwe wakulibombya cakabanjila bantu akucita kuti bacite milimo yakutondezya kweempwa. Bakasala kubweza ntaamu njumu—boonse ibakatyolede Mulawo wa Leza bakali kunootanda bamakaintu babo beenzu kuti bajokele kwabo kubikkilizya abana mbobakazyala kulimbabo. Ezara wakaizumina ntaamu eyi, elyo wakakulwaizya bakajisi mulandu oyu kubweza ntaamu eyi. Ikweelana anguzu zyakamupede mwami waku Persia, Ezara wakali kukonzya kusubula boonse basikutyola mulawo naa kubatanda mu Jerusalemu amu Juda. (Ezara 7:12, 26) Pele kuboneka kuti taakwe anokwakali kuyandika kubweza ntaamu eyi. “Elyo bantu boonse ibakabungene” bakati: “Tulacita mbubonya mboamba.” Kunze lyaboobo, bakalyaamba zibi zyabo, bati: “Tuli banji nitwabisya mumakani aya.” (Ezara 10:11-13) Mucaandaano 10 cabbuku lya Ezara kubandaukwa mazina aabaalumi basika ku 111 ibakabweza ntaamu kumalailile aakutanda bamakaintu beenzu abana bakazyalwa kulimbabo.
8. Nkaambo nzi intaamu mpati yakutanda bamakaintu beenzu ncoigwasya bantu boonse?
8 Eeyi ntaamu yakabwezegwa teeyakali kugwasya buyo bana Israyeli, yakali kugwasya bantu boonse. Ikuti kakutakwe cakacitwa kululamika zintu bana Israyeli nobakanjilana-njilana amisyobo yakabazingulukide. Elyo mulongo wazyalani lya Lunyungu Lwakasyomezegwa kuti bantu boonse bayoolongezegwa mulindulo nowakanyongana. (Matalikilo 3:15; 22:18) Nocakayuma kuziba kuti Lunyungu Lwakasyomezegwa lwazwa muzyalani lya Mwami Davida wamusyobo wa Juda. Myaka iitandila ku 12 yakatobela, aaka kaambo kapati kakalangwa-langwa ciindi ‘bana ba-Israyeli nobakalyaandaanya abana babeenzu boonse.’—Nehemiya 9:1, 2; 10:29, 30.
9. Ino ndulayo nzi lubotu ilupegwaa Bbaibbele ku Banakristo ibakwete naa bakwetwe kubantu batasyomi?
9 Ino ncinzi babelesi ba Jehova basunu ncobanga baiya kumakani aya? Ibanakristo tabali mucizuminano ca Mulawo. (2 Ba-Korinto 3:14) Pele batobela “mulao wa-Kristo.” (Ba-Galatiya 6:2) Aboobo Munakristo uukwetene amuntu uutasyomi utobela lulayo lwa Paulo lwakuti: “Akuli umwi sibunyina uujisi mukaakwe uutali muzumini, lino moyo wakwe wanooyanda kukala kulinguwe, atamuleki.” (1 Ba-Korinto 7:12) Kunze lyaboobo, Ibanakristo ibakwetene aabantu batasyomi balalaililwa a Magwalo kubelekela lukwatano lwabo kuti luzwidilile. (1 Petro 3:1, 2) Ikutobela lulayo olu lubotu kanjikanji kwagwasya kuti aaba bantu batasyomi bacince moyo wabo kujatikizya bukombi bwakasimpe. Bamwi basika nkobaba Banakristo basyomeka ibabbapatizidwe.—1 Ba-Korinto 7:16.
10. Nciiyo nzi Banakristo ncobanga bayiya kubaalumi bana Israyeli basika ku 111 ibakatanda bamakaintu babo beenzu?
10 Nokuba boobo imakani aabana Israyeli ibakatanda bamakaintu babo beenzu ayiisya ciiyo cibotu ku Banakristo batakwete naa batakwetwe. Tabeelede kweebana amuntu uutasyomi. Ikutalinjizya muciimo eci tacili citete pe, alimwi cilacisa, pele ncintu cibotu kumuntu uuyanda kuzumanana kulongezegwaa Leza. Ibanakristo balaililwa kuti: “Mutabi nimusungwa mujoko antoomwe abaabo batali bazumini mbumupambukene abo.” (2 Ba-Korinto 6:14) Imunakristo woonse uuyanda lukwatano weelede kuyeeya kukwata naa kukwatwa buyo kumusyominyina wini-wini.—1 Ba-Korinto 7:39.
11. Mbuti mbotunga twasunkwa kujatikizya cintu citukondezya mbuli baalumi bana Israyeli?
11 Amuzintu zimbi zinji, Ibanakristo bacinca nobazibisigwa kuti balimukusoleka kucita cintu citeendelani amagwalo. (Ba-Galatiya 6:1) Ciindi aciindi magazini eeyi yatondezya bukkale buteendelani acaamba magwalo ibunga bwapa kuti muntu ateeleli kuba mumbunga ya Leza. Mucikozyanyo, mu 1973, ibantu ba Jehova bakazikuteelela kabotu kuti ikutabelesya kabotu misamu alimwi akufweba tombwe nzinyonyoono zipati. Ikutegwa tutobele nzila yabunaleza, tweelede “tulisonzole busofwaazi boonse nibuba bwamubili nibuba bwamoyo.” (2 Ba-Korinto 7:1) Ibanji bakalutobela lulayo oolu lwamu Bbaibbele; bakaliyandide kupenga acilakalaka kwaciindi cisyoonto kutegwa bacaale mumbunga yabantu ba Leza. Alimwi kwapegwa malailile aasalala aamu Magwalo kujatikizya makani aakoonana, kusama, kulibamba, alimwi akusala cabusongo kumakani aamilimo, misobano alimwi anyimbo. Naaba buti malailile aamu Magwalo ngotuzibisigwa, lyoonse katuyandide ‘kululamika buumi bwesu’ mbuli mbubakacita baalumi bali 111 bana Israyeli. (2 Ba-Korinto 13:11) Eeci cilatondezya kuti coolwe cakukomba Jehova antoomwe abantu bakwe basalala ‘cilainda kukondezya kwesu kupati.’
12. Ncinzi cakacitika mu 455 B.C.E.?
12 Nolyamana kuluula makani aajatikizya bamakaintu beenzu, Ibbaibbele talitwaambili icakacitika mu Jerusalemu mumyaka iili 12 yakatobela. Cakutadooneka, basimukobonyinaa bana Israyeli bakakalala kapati akaambo kamakwatano manji aakamana. Mu 455 B.C.E., Nehemiya wakasika mu Jerusalemu kasindikidwe aabasilumamba. Wakabikkwa kuti abe mweendelezi wa Juda alimwi wakaliletelezezye amagwalo kuzwa kumwami waku Persia aamuzumizya kuyakulula munzi.—Nehemiya 2:9, 10; 5:14.
Bakazigwaa Basimukobonyina Ibabanyonokela
13. Muuya nzi ngobakatondezya basimukobonyina aba Juda ibabukombi bwakubeja, elyo Nehemiya wakacita buti?
13 Basimukobonyina babukombi bwakubeja teebakakkomene akaambo ncaakali kuboolela Nehemiya. Ibasololi babo bakamukonga Nehemiya amubuzyo wakuti: “Sa mulayanda kupapila mwami?” Akaambo kalusyomo muli Jehova, Nehemiya wakaingula, wati: “Leza wakujulu uyootupa coolwe. Iswe tubalanda bakwe tulabuka, tukayake. Pele inywe tamujisi caabilo niiba imbono niciba ciibalusyo mu-Jerusalemu.” (Nehemiya 2:19, 20) Ibulambo nobwakatalika kubambululwa, basinkondonyina mbabonya bakabafwubaazya, ategwa: ‘Ino aaba ba-Juda bakompeme balacita nzi? Sa balabusya mabwe kuzwa kumilwi yalusuko nkwaapiide? Eco ncibayaka, naba mwaba uucijaana kulincico ulamwaya bulambo bwabo bwamabwe.’ Muciindi cakubaingula kumajwi aaya, Nehemiya wakapaila kuti: “Koswiilila, O Leza wesu, mbutwasampaulwa. Bweedezya kusampaula kwabo amitwe yabo beni.” (Nehemiya 4:2-4) Nehemiya wakazumanana kutondezya cikozyanyo eci cibotu cakusyoma muli Jehova!—Nehemiya 6:14; 13:14.
14, 15. (a) Ino Nehemiya wakacita buti naakakongwa kulwanwa abasinkondonyina? (b) Ino Bakamboni ba Jehova bazumanana buti mumulimo wabo wakuyaka wakumuuya nobakazigwa?
14 Abalo Bakamboni ba Jehova sunu basyoma muli Leza kutegwa bazuzikizye mulimo wabo mupati wakukambauka. Basikukazya balasola kukasya mulimo oyu cakusampaula. Cimwi ciindi ibantu bayanda kumvwa makani aa Bwami balatyompwa akaambo kakuti balaalilwa kuliyumya-yumya nobasampaulwa. Basikukazya balakalala akutalika kukonga kuleta nkondo kuti naa babona kuti kusampaula takubeleki. Aaya ngamapenzi ngobakajisi basikuyaka bulambo bwa Jerusalemu. Pele Nehemiya taakakongwa. Muciindi cakuyoowa, wakabapa zilwanyo basikuyaka zyakulikwabilila kuli basinkondonyina akuyumya lusyomo lwabo mumajwi aakuti: “Mutabayoowi. Amwiingasile Mwami mupati uuyoosya. Amulwide bakwanu abana banu balombe abana banu basimbi abanakazi banu amaanda aanu.”—Nehemiya 4:13, 14.
15 Bakamboni ba Jehova balijisi zyoonse ziyandika kuzumanana mumulimo wakuyaka kwakumuuya nobakazigwa buti mbweena mbuli mbukwakabede mumazubaa Nehemiya. “Muzike musyomesi uucenjede” walikugwasya kuli cakulya cakumuuya iciyumya, icigwasya bantu ba Leza kuti bakonzye kuzwidilila nomuba mumasena mulimo mowalesegwa. (Matayo 24:45) Eeci capa kuti Jehova azumanane kulongezya bantu bakwe akuvwula munyika yoonse mbwiizulwa.—Isaya 60:22.
Mapenzi Aamukati
16. Mapenzi nzi aamukati aakatyompya basikuyaka bulambo bwa Jerusalemu?
16 Ikuyakulula bulambo bwa Jerusalemu nokwakali kuyabuyaambele abulambo nobwakalampa-lampa, mulimo wakayuma kapati. Eeci nceciindi ipenzi nolyakalibonya ilyakali kutyompya basikuyaka. Akaambo kanzala, ba Juda bamwi cakali kubayumina kusanina mikwasyi yabo alimwi akubbadela mitelo yabo kumfwulumende yaku Persia. Ba Juda ibakali bavwubi bakali kubakolotesya cakulya amali. Nokuba kuti teecakali kweendelana a Mulawo wa Leza, bana Israyeli bakali kwaaba nyika zyabo abana kuti cibe cisyomezyo cakuti bayooabbadela mali kubikkilizya aambi aalundalunda. (Kulonga 22:25; Levitiko 25:35-37; Nehemiya 4:6, 10; 5:1-5) Lino basikubakolotesya bakali kubakonga kuti balabanyanzya nyika zyabo akubasinikizya kuuzya bana babo mubuzike. Nehemiya teewakamukonda muuya oyu wakubula luyando akuyandisya lubono. Wakabweza ntaamu kufwambaana kucita kuti cilongezyo ca Jehova cizumanane amulimo wakuyakulula bulambo bwa Jerusalemu.
17. Ncinzi Nehemiya ncaakacita kutegwa Jehova aulongezye mulimo wakuyaka, elyo ncinzi cakacitika?
17 Kwakaitwa “imbungano impati,” elyo Nehemiya wakabapandulwida kabotu-kabotu bana Israyeli bavwubi kuti ncobakali kucita teecakali kumukonda Jehova. Mpoonya wakaambila aabo bakabisizye, ikubikkilizya abapaizi kubweedezya oonse mali aatala ngobakabwezede akubweedezya nyika nzyobakabanyanzya aabo batakali kukonzya kubbadela mali aatala. Icintu cikondelezya ncakuti basikubisya bakati: “Tulabweedezya. Tatukooyooyandaula cintu limbi kulimbabo. Tuyoocita mbubonya mboamba.” Aaya taakali majwi aabuyo pe nkaambo Bbaibbele liluula kuti “bantu bakacita mbubonya obo [mbwaakaamba Nehemiya].” Imbungano yoonse yakatembaula Jehova.—Nehemiya 5:7-13.
18. Ino Bakamboni ba Jehova bazizilwe kuti mbantu bali buti?
18 Ino mbuti sunu? Muciindi cakubalida masuku amutwe beenzinyina, Bakamboni ba Jehova balizizilwe kuti mbantu baabi kubasyominyina akuli bamwi ibanjila mupenzi. Eeci capa kuti bantu banji batembaule Jehova mbubonya mbuli mbocakabede muciindi ca Nehemiya. Nokuba boobo “muzike musyomesi uucenjede” wabona kuti kulayandika kupa lulayo lwamu Magwalo mumakani aajatikizya makwebo alimwi akulida bamwi masuku aamutwe. Mumasi amwi ncilengwa kubbadelesya lubono lwaciko lunji kapati, pele Bbaibbele lyaamba kuti bantu balyatu tabakakoni Bwami bwa Leza. (1 Ba-Korinto 6:9, 10) Kululayo olu Banakristo banji beelede kulimvwa mbuli ba Juda baya ibakabona bubi bwakubalida masuku amutwe babunyina ibakali bacete.
Ibulambo bwa Jerusalemu Bwamana Kuyakwa
19, 20. (a) Ino bakalimvwa buti basikukazya babukombi bwakubeja bulambo bwa Jerusalemu nobwakamana kuyakwa? (b) Ino bazunda buti Bakamboni ba Jehova mumasi manji?
19 Ibulambo bwa Jerusalemu bwakamana kuyakwa mumazuba aali 52 nokuba kuti kwakali kukazigwa koonse oku. Ino basikukazya bakalimvwa buti? Nehemiya wakati: “Lino basinkondoma besu boonse nibakamvwa, bamasi boonse beengelede bakayoowa; bakafwiinsigwa loko mumeso aabo beni, nkaambo bakaziba kuti makani aamilimo eyi akazwa kuli-Leza wesu.”—Nehemiya 6:16.
20 Sunu basinkondonyina Leza balaukazya mulimo wakwe munzila ziindene-indene alimwi amumasena aandeene-andeene. Nokuba boobo bantu basika kutuulunzuma tuli mbotubede babona kuti tacigwasyi kukazya Bakamboni ba Jehova. Mucikozyanyo, amubone mbokwakasolekwa kulesya mulimo wakukambauka mu Nazi Germany, Eastern Europe amuzisi zimbi zinji zyamu Afulika. Koonse kusoleka oku kwakaala, elyo bantu banji lino baziba kuti ‘makani aamilimo yesu akazwa kuli Leza.’ Ino balumbulwa kaka bakwesu ibalikusyomeka kuzwa kaindi ibacita kuti bukombi bwa Jehova bube cintu cipati ‘kwiinda kukondezya kwabo kupati’ mumasi aya!
21. Nzintu nzi zipati iziyoobandikwa mucibalo citobela?
21 Mucibalo citobela, tulabandika zintu zipati izyakacitika izyakasololela kukwaabwa kukondelezya kwabulambo bwa Jerusalemu ibwakayakululwa. Alimwi tulalanga-langa kumana kwakuyakwa kwamunzi mupati ikuyoogwasya bantu boonse mbokwaswena afwaafwi.
Sena Mulayeeya?
◻ Mbuti Ezara abamwi mbobakakkomanina Jerusalemu?
◻ Nzintu nzi nzyobakalubizya ba Juda nzyobakabagwasya ba Ezara a Nehemiya kuti bazilulamike?
◻ Nziiyo nzi nzyomunga mwayiya kumakani aajatikizya ba Ezara a Nehemiya?
[Cifwanikiso icili apeeji 9]
Icintu cakali cipati kuli Nehemiya ngu Jerusalemu kutali mulimo wakwe wabulemu ngwaakajisi ku Susani
[Cifwanikiso icili apeeji 10, 11]
Tweelede kupailila kusololelwaa Jehova alimwi akupegwa nguzu zyakuzumanana mumulimo wesu mupati wakukambauka mbubonya mbwaakacita Nehemiya