Ijwi lya Jehova Lili Abuumi
Twaambo Tupati-Pati Kuzwa Mubbuku lya Nehemiya
KWAINDA myaka iili kkumi aibili kuzwa ciindi nizyakacitika zyintu zyamamanino zyakalembwa mu Bbaibbele mubbuku lya Ezara. Caswena lino “ciindi camulazyo wakubusya awakuyakulula Jerusalemu,” iciindi cakatalisya kutalika kwansondo zyili 70 zyamyaka kusikila kuli Mesiya. (Daniele 9:24-27) Bbuku lya Nehemiya lijisi makani aabantu ba Leza kujatikizya kuyakulula bwaanda bwamunzi wa Jelusalemu. Lilijisi twaambo tupati-pati twakacitika mumyaka iili 12, kutalikila mu 456 B.C.E. kuzyi kwiinda-inda kuma 443 B.C.E.
Eeli bbuku ilyakalembwa Amusololi Nehemiya, lilijisi makani aakondelezya kujatikizya bukombi bwakasimpe mbobusumpulwa ikuti kupya kwamoyo kwakuyanda kukomba Leza kwabikkilizya akusyoma muli Jehova Leza cakumaniina. Cakutadooneka lilatondezya Jehova mbwazyeenzya zyintu kutegwa kuyanda kwakwe kucitwe. Alimwi ncibalo cijisi makani aamba musololi uuzyandamenyi alimwi sicamba. Mulumbe wabbuku lya Nehemiya ulijisi makani aayandika kapati sunu kubakombi boonse bakasimpe “nkaambo ijwi lya-Leza lili abuumi, lili anguzu.”—Ba-Hebrayo 4:1.
‘KUMAMANINO BWAANDA BWAKAMANA KUYAKULULWA’
Nehemiya uli ku Susani muŋanda yabwami kabelekela Mwami Aritasasta Longimano acuuno ciyanda muntu uusyomeka. Naakamvwa makani aakuti bantu bakwe ‘bali mumapenzi mapati, akuti balasampaulwa alimwi abwalo bwaanda bwamunzi wa Jelusalemu bulimwayidwe, amilyango yamunzi ilipide mulilo,’ Nehemiya wakakopana mumoyo. Kumane wakapaila kuli Leza camoyo omwe kulomba busolozi. (Nehemiya 1:3, 4) Nokwakainda ciindi, mwami wakabona kuti Nehemiya uluuside, kumane wakamuleka Nehemiya kuti aunke ku Jelusalemu.
Naakasika mu Jelusalemu, Nehemiya wakabulanga-langa bwaanda masiku, kumane wabaambila ba Juda muzeezo ngwajisi wakuyakulula bwaanda. Mulimo wakuyaka watalika. Aboobo kwaba basikukazya mulimo. Pele kwiinda mubulelo bwa Nehemiya sicamba, ‘kumamanino bwaanda bwakamana kuyakululwa.’—Nehemiya 6:15, BT.
Mibuzyo Yamu Magwalo Iingulwa:
1:1; 2:1—Hena “mumwaka wamakumi obile” iwaambidwe mutupango ootu tobilo uzwa kukaambo komwe? Inzya, imwaka wa 20, mwaka wakulela kwamwami Aritasasta. Nekuba boobo, inzila yakabelesyegwa kubala tupango ootu iliindenyi. Twaambo twansiku twaamba kuti 475 B.C.E ngomwaka Aritasasta naakakkala acuuno cabwami. Mbwaanga balembi bana Bbabbuloni bakali kubala myaka njobakali kulela bami ba Persia kuzwa mu Nisani (March/April) kusikila mu Nisani, mwaka ngwaakatalika kulela Aritasasta wakatalika mu Nisani 474 B.C.E. Aboobo mwaka wa 20 wabulelo iwaambidwe ku Nehemiya 2:1 wakatalika mu Nisani 455 B.C.E. Mwezi wa Kisilevi (November/December) waambidwe ku Nehemiya 1:1, mubwini wakali Kisilevi mwaka wamusyule wa 456 B.C.E. Nehemiya waamba mwezi ooyo kuti awalo wakali mumwaka wa 20 wabulelo bwa Aritasasta. Kulibonya kuti aawa wakali kubala myaka kuzwa mubuzuba mbwaakaba mwami. Alimwi inga kwaba kuti Nehemiya ciindi wakali kucibala eeco ba Juda sunu ncobaamba kuti mwaka uutajatikizyi zyabukombi uutalika mumwezi wa Tishri, nkokuti mwezi wa September naa October. Nokuba boobo, mulomo wakuyakulula Jelusalemu wakatumwa mumwaka wa 455 B.C.E.
4:17, 18—Mbuti muntu mbwaakali kukonzya kubeleka mulimo wakuyakulula ajanza lyomwe buyo? Kuli basikuyumuna mikuli eeli tiilyakali penzi. Kufwumbwa buyo kuti mukuli wabikkwa amutwe naa agwezyo, bakali kukonzya kujatilila ajanza lyomwe ‘kakuli janza limwi lyakali kujatilila cilwisyo.’ Basikuyaka aabo bakali kuyandika kubelesya maanza obilo kubeleka mulimo, “aumwi kajisi ipanga lyakwe kubbazu lyakwe [naakali kuyaka].” Bakali libambide kulwana kufwumbwa buyo kuti sinkondo wabo waibusya nkondo.
5:7—Muunzila nzi Nehemiya “[mbwaa]kakazyanya abapati abasilutwe”? Ibantu aaba bakali kuyanda cinyonamucila kuba Judanyina kwiinda mukutyola Mulawo wa Musa. (Levitiko 25:36; Deuteronomo 23:19) Kunze lyaboobo, cinyonamucila ncobakali kuyanda basikukweletesya, cakali cinji. Ikuti kaciyandika amwezi, ‘cipaanzi camwaanda’ cilakonzya kweelana a 12 pesenti amwaka. (Nehemiya 5:11) Bwakali bujayi kubikka mulawo uuli boobu kubantu bakajisi kale mukuli wakutela mutelo alimwi ibakanjidwe nzala. Nehemiya kwiinda mu Mulawo wa Leza, wakabajanina mulandu aaba bantu bavwubi, wakababwentela eelyo milimo yabo iitasalali wakaibikka atuba.
6:5—Mbwaanga magwalo aamaseseke ikanji akali kusinkwa, nkaambo nzi Sanibalati ncaakatumizya “lugwalo lutasinkidwe” kuli Nehemiya? Kulibonya kuti Sanibalati wakali kuyanda kuti aabikke aatuba makani aakubeja aakaambwa kwiinda mukwaatumina mulugwalo lutasinkidwe. Wakayeeya kuti eeci inga camukalazya Nehemiya cakuti inga wayeeya kuleka mulimo wakuyaka akuboola kuzyi kumvwa twaambo kutegwa aliiminine. Ambweni Sanibalati wakayeeya kuti majwi aali mulugwalo akali kukonzya kubanyonganya bama Juda cakuti amulimo inga bauleka. Nehemiya kunyina naakakongwa, wakazumanana amoyo kaukkede kubeleka mulimo Leza ngwaakamupa.
Zyiiyo Kuli Ndiswe:
1:4; 2:4; 4:4, 5. Ikuti twanjila mubukkale bukatazya naa kuli kusala kumwi kuyandika kapati nkotuyanda kucita, tweelede “kujatisya kukomba” akucita kweelana abusolozi bujanwa mujwi lya Leza.—Ba-Roma 12:12.
1:11–2:8; 4:4, 5, 15, 16; 6:16. Jehova ulaingula mipailo yababelesi bakwe iipailwa camoyo woonse.—Intembauzyo 86:6, 7.
1:4; 4:19, 20; 6:3, 15. Nekuba kuti Nehemiya wakali muntu silweetelelo, wakasiya cikozyanyo cibotu cakuba muntu uutayoowi caboola kumakani aakucita bululami.
1:11–2:3. Ikukkomana kwa Nehemiya tiikwakali akaambo kacuuno caatala ncaakajisi cakuba syikupa waini wamwami, pele kwakali kuya ampela kwabukombi bwakasimpe. Hena bukombi bwa Jehova alimwi azyeezyo zyoonse zyipa kuti bukombi oobu buye ampela, tazyili nzyezyintu nzyotweelede kubikkila maano akuba kaambo katupa kukondwa?
2:4-8. Jehova wakapa kuti Aritasasta amuzumizye Nehemiya kuunka kwaakuyakulula bwaanda bwamunzi wa Jelusalemu. Bbuku lya Tusimpi 21:1 lyaamba kuti: “Moyo wamwami nkalonga kamaanzi mujanza lya-Jehova, ulakatola kufumbwa nkwayanda.”
3:5, 27. Tatweelede kubona kuti mulimo uubelekwa amaanza kutola ampela bukombi bwakasimpe mmulimo waansi mbuli bwakacita “bapati” ba bana Tekowa. Muciindi caboobo, tweelede kuba mbuli bana Tekowa bantu buyo bakabeleka cakuliyandila.
3:10, 23, 28-30. Mbwaanga bamwi balakonzya kulongela kubusena buyandika basyikwaambilizya Bwami, bunji bwesu tulasumpula bukombi bwakasimpe kufwiifwi ankotukkala. Tulakonzya kucita oobo kwiinda mukutola lubazu mumulimo wakuyaka Maanda aa Bwami akugwasyilizya nokuli mapenzi aacibukilambuta, pele kutola lubazu mumulimo wakukambauka Bwami nkokuyandika kapati.
4:14. Ikuti kwaba batukazya, andiswe tulakonzya kutaindilizya kuyoowa kwiinda mukuyeeya “Mwami mupati uuyoosya.”
5:14-19. Ku Balangizi Banakristo, Musololi Nehemiya ncikozyanyo cibotu camuntu mubombe, uutalisumpuli, alimwi uucenjede. Nekuba kuti wakali kuyandisya kubona kwaamba kuti Mulawo wa Leza waccililwa, taku naakabadyaaminina bantu kutegwa ajane mpindu imwi. Muciindi caboobo, wakababikkila maano bakali kudyaamininwa alimwi abacete. Nehemiya wakasiya cikozyanyo citaliboteli kubabelesi boonse ba Leza mukuba sibuuya.
“KONDIYEEYA O LEZA WANGU KONDICITILA BUBOTU”
Mbobwakamanina buyo kuyakululwa bwaanda bwamunzi wa Jelusalemu, Nehemiya wakabikka zyijazyo alimwi wakacita bubambe bwakubona kwaamba kuti munzi wacingililwa. Wakatalika kubalemba bantu abamwi muzyalani lyabo. Ibantu boonse nibakabungana “kumugwagwa uuli kunembo lyamulyango wamaanzi,” Ezara mupaizi wakabala bbuku lya Mulawo wa Musa, kumane Nehemiya aba Levi bakabapanduluda bantu Mulawo ncowakali kwaamba. (Nehemiya 8:1) Nibakazyiba Pobwe lya Zyilawo ncolyaamba, cakabapa kuti basekelele pobwe calutangalo.
Kwakaba akumwi kubungana kwalo “bana ba-Israyeli” nkobakalyaambilila zyibi zyabo, ba Levi bakalanga-langa Leza mbwaakali kubeenzya bana Isilayeli, eelyo bantu bakakonkezya ‘kweenda mumulawo wa Leza mwini-mwini.’ (Nehemiya 9:1, 2; 10:29) Mbwaanga mbaniini bantu bakkala mu Jelusalemu, nsolo iileendwa kutegwa omwe akati kabantu bali kkumi bakkede kunze aamunzi, alongele mukati. Kumane bwaanda bwaabwa kabajisi amuuya ooyo cakuti “kusekelela kwa-Jerusalemu kwakamvwigwa kule.” (Nehemiya 12:43) Naakakkala kwamyaka iili kkumi aaibili, Nehemiya wakazwa mu Jelusalemu akujokela kumulimo wakwe kuli Aritasasta. Mukaindi buyo kaniini, bukkale butali kabotu bwalibonya akati kaba Juda. Ajokele buyo ku Jelusalemu, Nehemiya cakutawayawaya wabweza ntaamu kubambulula zyintu. Cakulicesya walomba kuti: “Kondiyeeya O Leza wangu. Kondicitila bubotu.”—Nehemiya 13:31.
Mibuzyo Yamu Magwalo Iingulwa:
7:6-67—Nkaambo nzi mweelwe wabaceede Nehemiya ngwaakalemba wabaabo bakajokela ku Jelusalemu a Zerubbabbeli ncowiindenyi ayooyo ngwaakalemba Ezara muŋanda aimwi? (Ezara 2:1-65) Ikwiindana ooku kulakonzya kuti Ezara a Nehemiya aumwi wakabelesya makani aaindene. Mucikozyanyo, mweelwe wabaabo bakalilembya kujokela, kulakonzya kuti uliindenyi amweelwe wabaabo bakajokela. Kwiindana ooku akwalo kulakonzya kuba akaambo kakuti ba Juda batakali kukonzya kuzyiba zyalani lyabo aciindi eeco, bakazyi kwiizyiba nikwakainda ciindi. Nekuba boobo, zyoonse zyibalo zyobilo zyilazuminana akaambo komwe: Imweelwe wabaabo bakasoka kujokela wakali 42,360 kutabikkilizya bazike abaimbi.
10:34—Nkaambo nzi bantu ncobakeelede kutebba nkuni? Kupaizya nkuni tiiwakali mulawo mu Mulawo wa Musa. Ooyu mulawo wakatalika lelikke buyo nikwakayandika. Mileye yankuni yakali kuyandika yakuumpya zituuzyo acipaizyo. Kulibonya kuti tiibakali banji ba Netinimu bakali bazike baatempele batali ba Juda. Aboobo nsolo yakali kweendwa kusinizya kuti nkuni zyazumanana kutebbwa.
13:6—Nciindi cilamfwu buti Nehemiya ncaakalizwide mu Jelusalemu? Ibbaibbele lyaamba kuti “kabe kaindi,” Nehemiya wakalomba kumwami kuti anzina ataangune kwiityokezya milimo kutegwa ajokele ku Jelusalemu. Aboobo nciyumu kwaamba bulamfwu bwaciindi ncaakazwide. Aboobo naakajoka ku Jelusalemu, Nehemiya wakajana kuti bupaizi tiibwakali kucitwa nuuba mulawo wa Sabata tiiwakali kuccililwa. Banji bakali kwete bamakaintu bamuzwakule, alimwi bana babo tiibakali kwaambaula mulaka waba Juda. Ikusikila zyintu nkozyakanyongana boobu, kulibonya kuti Nehemiya wakaunkide kwaciindi cilamfwu.
13:25, 28—Nintaamu nzi yakubambulula zyintu Nehemiya njaakabweza kunze ‘lyakukazyanya’ aba Juda batasyomeki? Nehemiya ‘wakabatukila’ mukuti wakabaambila mbeta zyijanwa mu Mulawo wa Leza. ‘Bamwi wakabauma’ ambweni kwiinda mukubabeteka. Ikutegwa atondezye mbwaakakalade, ‘wakabanonkola masusu aabo.’ Alimwi wakamutanda muzukulu wa Eliyasibu Mupaizi Mupati, iwakakwete mwana wa Sanibalati mu Horoni.
Zyiiyo Kuli Ndiswe:
8:8. Mbotuli bamayi ba Jwi lya Leza ‘tulalipandulula ncolyaamba’ kwiinda mukwaamba kabotu mabala, kukankaizya, alimwi akwaapandulula Magwalo bweelede akusalazya cini ncaamba.
8:10. “Lukondo lwa-Jehova” lulaba ikuti muntu kabikkila maano alimwi akuti kakkutila zyakumuuya nzyapengede kwiinda mukuccilila bubambe bweendelezyegwa a Leza. Ncibotu ikuti katubala Bbaibbele cakusitikila, kujanika kumiswaangano lyoonse ya Bunakristo, alimwi akutola lubazu cabusungu mukukambauka Bwami akugwasya bantu kuba basiciiya.
11:2. Ikusiya lukono lwaba maswaabo akulongela ku Jelusalemu aumwi wakali mukuli wakwe, nkokuti kweelede kulizyibila kufwumbwa penzi likonzya kumusikila. Aabo bakalisungula kucita boobo, bakajisi muuya wakulyaaba. Andiswe tulakonzya kuba amuuya uuli boobo nikwaba mulimo uuyanda bagwasyi ikubelekela bamwi, lyamiswaangano yacooko alimwi amumilimo imwi.
12:31, 38, 40-42. Kwiimba ninzila imwi yakutembaulila Jehova akutondezya kulumba kuli nguwe. Tweelede kuti katwiimba camoyo omwe amiswaangano ya Bunakristo.
13:4-31. Tweelede kucenjela kuti kuyanda lubono, makulo, buzangi zyitabi nzyezyintu nzyotubikka ampela mubuumi bwesu.
13:22. Nehemiya wakalizyi kabotu-kabotu kuti wakalijisi mukuli kuli Leza. Andiswe tweelede kuzyiba kuti tulijisi mukuli kuli Jehova.
Ikuyandwa a Jehova Cilayandika
Sintembauzyo wakaimba kuti: “Naatali Jehova uuyaka iŋanda, milimo yabayaki njabuyo.” (Intembauzyo 127:1) Ibbuku lya Nehemiya lilaamba munzila mbotu mbwaali aakasimpe majwi aayo!
Iciiyo kuli ndiswe cilasalala. Ikuti katuyanda kuzwidilila muzyintu zyoonse nzyotuyanda kucita, tweelede kulelekwa a Jehova. Hena masimpe inga twalangila kuti Jehova atuleleke ikuti twatabikka bukombi bwakasimpe ampela mubuumi bwesu? Mbuli Nehemiya, atubikke ampela bukombi bwa Jehova akusumpuka kwambubo kube ncecintu ncotulombozya abuzuba.
[Cifwanikiso icili apeeji 28]
“Moyo wamwami nkalonga kamaanzi mujanza lya-Jehova”
[Cifwanikiso icili apeeji 29]
Nehemiya, imuntu similimo uujisi luzyalo, waboola ku Jelusalemu
[Cifwanikiso icili apeeji 30]
Hena mulicizyi ‘mbolipandululwa’ Jwi lya Leza?