CIBALO 1
Sena Kuli Nzila Iikonzya Kuleta Lukkomano Mumukwasyi?
1. Nkaambo nzi ncocili cipati kubaa mikwasyi iijiseni mumusyobo wabantu?
MUKWASYI ncilengwa cakatalika kaindi kapati munyika, alimwi ujisi mulimo mupati mumusyobo wabantu. Kuzwa kaindi, mikwasyi iijiseni yagwasya kubamba misyobo iijiseni. Mukwasyi mbobubambe bubotu kapati ibwakukomezya bana kuba bantu balaa maanu.
2-5. (a) Amupandulule kuliiba nkwanoojisi mwana mumukwasyi mobakkomana. (b) Mapenzi nzi aaluulwa mumikwasyi imwi?
2 Mumukwasyi imuli lukkomano muli lukwabililo alimwi aluumuno. Amweezeezye mukwasyi uukkala kabotu kwaciindi ciniini buyo. Bazyali babikkila maanu kubana babo balakkala ambabo ciindi nobalalila akubandika zyacitika buzuba obo. Bana balalabalika cakukkomana, kulwiida bawisi abanyina zyacitika kucikolo. Eco ciindi ncobalyookezya antoomwe cipa kuti boonse bakatalukwe kutegwa balibambile buzuba butobela nobayakumwaika alimwi.
3 Mumukwasyi uukkomana, mwana ulizi kuti bawisi abanyina balamubamba kabotu naa waciswa, ambweni balacincana kumulindilila masiku oonse. Kuti naa wabaa mapenzi mubuumi bwakwe bwakubwana, ulizi kuti ulakonzya kujana lulayo alugwasyo naa wabasikila banyina nobaba bawisi. Ee, mwana ulaliiba naavula buti mapenzi munyika.
4 Bana nobakomena, kanjikanji balakwata naa kukwatwa, alimwi balakonzya babaa mukwasyi wabo. “Muntu ulabona kuti weelede kubalumba kapati bazyali bakwe ciindi nabaa mwana wakwe mwini,” mbokaamba kasimpi Kakujwe. Akaambo kakulumba kapati alimwi aluyando ndobajisi kubazyali babo, bana bapati balasoleka kukkomanisya mikwasyi yabo, alimwi balababamba kabotu bazyali babo ibayabucembaala, aabo balo bakkomana kukkala aabazyukulu.
5 Ambweni lino mulayeeya kuti: ‘Mukwasyi wangu ndauyanda, pele nokuba boobo tauli mbuli yooyo wazwaa kwaambwa. Mebo amukaangu tubeleka ziindi zyaandeene, elyo tatubonani-bonani pe. Kanjikanji tubandika mapenzi aajatikizya mali.’ Naa sena mwaamba kuti ‘Bana bangu alimwi abazyukulu bakkala kumunzi umbi aboobo tandibaboni pe’? Ee, buumi bwamikwasyi minji tabukkomanisyi kapati akaambo kazintu zimwi zitakwe ambozicitwa kuli baabo bajatikizigwa. Pele bamwi nokuba boobo balakkomana mumikwasyi yabo. Munzila nzi? Sena kuli nzila njomunga mwajana lukkomano mumukwasyi? Inga kwaingulwa kuti ee. Pele katutana kubandika nzila eyi, atwiingule mubuzyo mupati.
INO MUKWASYI NINZI?
6. Ino mikwasyi yamusyobo nzi iitibandikwe mubbuku eli?
6 Muzisi Zyakumbo, mumikwasyi minji kuli buyo bawisi, banyina, abana. Bamakaapanyina balakonzya ambweni balijisi abalo maanda abo mobakkala kusikila mbuli mbobakonzya. Nokuba kuti balalembelana akutambikizyanya luwaile abasazinyina, tabauboni kuba wabo cini-cini mukuli iwakubagwasya. Oyu ngomukwasyi ngotutibandike kapati mubbuku eli. Pele mikwasyi imbi ayalo yavwula myaka yainda—mbuli mukwasyi uujisi buyo muzyali omwe, mukwasyi wamuzyali wakujana alimwi amukwasyi wabazyali balaa kaambo kamwi kabapa kuti kabatakkali antoomwe.
7. Ino mukwasyi wabusazinyina mukwasyi uli buti?
7 Mumisyobo imwi kuvulide mikwasyi yabusazinyina. Mububambe obu, kufwumbwa kuti kakukonzeka, bamakaapanyina balabambwa abana babo alimwi kuli lukamantano akugwasyanya amikwasyi imbi yabasazinyina. Mucikozyanyo, ibamukwasyi balakonzya kugwasya, kulela, nokuba kubbadelela lwiiyo lwabajwa babo naa bamwi basazinyina. Injiisyo zitibandikwe mubbuku eli zilabeleka akwalo kumikwasyi iibikkilizya abasazinyina.
MUKWASYI ULI MUMAPENZI
8, 9. Mapenzi nzi muzisi zimwi aatondezya kuti mukwasyi ulimukucinca?
8 Sunu mukwasyi ulimukucinca—pele mukubula coolwe tauli mukuba kabotu pe. Eci cilaboneka ku India oko kwalo mukaintu nkwakonzya kukkala abamukwasyi wamulumi akubeleka milimo yaamunzi mubweendelezi bwabamakwaakwe abalamwe bakwe. Pele ano mazuba tacili ceenzu kuli bamakaintu baku India kuyandaula mulimo muciindi cakubeleka amunzi. Nokuba boobo baciyandika kuti kabacita milimo yaamunzi mbuli cilengwa. Mubuzyo uubuzigwa muzisi zinji ngwakuti ino mukaintu uubeleka uyandika kucita mulimo munji buti aamunzi Kweelana abambi bamumukwasyi?
9 Mumisyobo Yakujwe, lukamantano akati kamukwasyi abasazinyina ncecilengwa. Nokuba boobo cilengwa eci camukwasyi wabusazinyina, ciyabumana akaambo kabuumi bwayuma alimwi kuyabunjila amuuya Wakumbo wakulibonena omwini. Aboobo kubamba bamukwasyi bacembaala, banji bacilanga mbuli kuti mukuli uuminya muciindi cakuba mulimo weelede alimwi mubotu. Bamwi bazyali bacembeede balapenzegwa. Cakutadooneka, bacembeede balapenzegwa akutabikkilwa maanu muzisi zinji sunu.
10, 11. Ino nzintu nzi zicitika izitondezya kuti mukwasyi ulimukucinca muzisi zyaku Europe?
10 Ibantu balekana bayabuvwula. Ku Spain kumamanino aamwaanda wa 20, makwatano aakali kumana akavwula alukwatano 1 akati kamakwatano aali 8 aacitika—oku kwali kusotoka kuzwa aalukwatano 1 lwakali kumana akati kamakwatano aali 100 aakali kucitika myaka 25 yakainda. Britain iiluulwa kuti ijisi mweelwe wabantu balekana mupati kapati mu Europe (akati kamakwatano aali 10, aali 4 alalangilwa kumana), mikwasyi yamuzyali omwe yavwula kapati.
11 Banji ku Germany kuboneka kuti balimukucileka cilengwa eci camukwasyi. Mu 1990, 35 pasenti yamaanda aaku Germany akajisi muntu omwe-omwe alimwi 31 pasenti akali abantu bobile-bobile. Abalo baku France tabacikwati-kwati pe, alimwi aabo bakwatana balalekana kanjikanji alimwi kufwambaana kwiinda kaindi. Bayabuvwula bayanda buyo kukkala antoomwe kakutakwe kuyumuna mukuli wakukwatana. Oyu muuya ulaboneka nyika yoonse mbwiizulwa.
12. Mbuti bana mbobapenga akaambo kakucinca kwamukwasyi sunu?
12 Mbuti bana balo? Mu United States alimwi amuzisi zimbi zinji, bayabuvwula bana bamusyokwe, bamwi bazyalwa kubana bacili baniini. Booye banji balaa bana bajisi mawisi baindene-indene. Munyika yoonse kuluulwa kuti kuli mamilioni aabana baingaila buyo mumigwagwa batajisi kwakukkala; banji batija kupenzegwa mumaanda, bamwi ambweni basiigwa amikwasyi iitacicikonzyi kubabamba.
13. Ino mapenzi nzi aajanika koonse-koonse aapa kuti mikwasyi kiitakkomani?
13 Masimpe, mukwasyi ulimumapenzi. Kuyungizya kuli zyaambwa kale, kuli kuzanga kwabana baniini, kupenzya bana, kulwana kwabanabukwetene, bukolwi, kubikkilizya amapenzi aambi aanyonganya aapa kuti kakutakwe kukkomana mumukwasyi. Kubana banji alimwi abapati, mukwasyi masimpe tabuli busena bwakuliiba pe.
14. (a) Ino bamwi baamba kuti ncinzi caleta mapenzi mumukwasyi? (b) Ino haazibwene mulwiiyo lwamilawo wakaipandulula buti nyika yasunu, alimwi azuzikizigwa buti majwi aakwe mubuumi bwamukwasyi?
14 Ino nkaambo nzi mukwasyi ncouli mumapenzi? Bamwi ipenzi eli lyasunu lyamukwasyi baamba kuti lyaboola akaambo kakuti bamakaintu batalika kuya kumilimo. Bamwi batamikizya bukkale bwasunu bwanyongana. Alimwi kuli azimbi zitamikizigwa. Myaka itandila kuzyuulu zyobile yainda, haabupampu uuzizilwe mulwiiyo lwamilawo wakasinsima kuti kuyakuba mapenzi manji mumukwasyi naakalemba kuti: “Pele koziba kuti kumazuba aakumamanino kuyooba ziindi zikataazya. Nkaambo bantu bayooba basikuliyanda, basimuyanda mali, basimantumbwaambwa, basikakomokomo, basikasankusanku, batamvwi bamawisi, batalumbi, batakombi, basikancimwa, basimfundiilili, abasiluvuya lwakutaminizya, batalyeendeleli, basitunyetunyetu, batayandi bubotu, basimusuzyanya, basikainya, basikulisumpula, bayandisya misalo yaansi kwiinda Leza.” (2 Timoteo 3:1-4) Nguni unga wadooneka kuti majwi aya alazuzikizigwa sunu? Munyika imuli bukkale buli boobu sena cilagambya kubona kuti mukwasyi uli mumapenzi?
INZILA IILETA LUKKOMANO MUMUKWASYI
15-17. Mubbuku eli, ndibbuku nzi litibelesegwe eelyo lisyomwa kuti ndelijisi nzila iileta lukkomano mumukwasyi?
15 Lulayo lwambokujanwa lukkomano mumukwasyi lulapegwa koonse-koonse. Kumbo, mabbuku manji amamagazini aapa lulayo aluujisi kumwaigwa. Ipenzi liliko ndyakuti basikulaya balakazyanya, alimwi lulayo lwasunu lulakonzya kubonwa kutabeleka kumbele aamazuba.
16 Ino nkuukuli nkotunga twayandaula malailile aasyomeka aambotukonzya kubaa lukkomano mumukwasyi? Sena mulasyoma mubbuku ilyakamanwa kulembwa myaka itandila ku 1,900 yainda? Ambweni inga mwayeeya kuti bbuku lili boobu talicikwe mulimo pe? Kwaamba masimpe, inzila iileta lukkomano ili mubbuku ndilyonya elyo.
17 Eelyo bbuku ndi Bbaibbele. Businizyo boonse butondezya kuti lyakalembwa kwiinda mumuuya wa Leza. Mu Bbaibbele tujana majwi aakuti: “Magwalo aya oonse akazwa kuli-Leza, alikondede kukufundisya akukulaya, akukuolola akukupandulula makani aabululami.” (2 Timoteo 3:16) Mubbuku eli tulamukulwaizya kulanga Bbaibbele mbolikonzya kumugwasya ‘kuolola zintu’ nomusola kumana mapenzi aamizeezo alimwi amapenzi aajanika mumikwasyi sunu.
18. Nkaambo nzi ncocili camaanu kuzumina kuti Bbaibbele lilakonzya kupa lulayo mulukwatano?
18 Kuti naa muyeeya kuti Bbaibbele talikonzyi kugwasya kuleta lukkomano mumukwasyi, mutalubi kuti: Oyo wakapa kuti Bbaibbele lilembwe nguwakatalisya lukwatano. (Matalikilo 2:18-25) Ibbaibbele lyaamba kuti izina Lyakwe ngu Jehova. (Intembauzyo 83:18) Mulengi alimwi ngu ‘Wisi, mulinguwe mociulikidwe ciinga coonse niciba cili mujulu niciba cili ansi.’ (Ba-Efeso 3:14, 15) Jehova waulangilila mukwasyi kuzwa kumatalikilo aamuntu. Ulizi mapenzi aakonzya kuboola, elyo walailila mbwaakonzya kumanwa. Kuzwa kaindi, aabo batobela njiisyo zyamu Bbaibbele mubuumi bwamukwasyi wabo bajana lukkomano lunji kapati.
19-21. Ino mazubaano ncinzi cacitika kuli bamwi icitondezya kuti Bbaibbele lilijisi nguzu zyakumana mapenzi aamulukwatano?
19 Mucikozyanyo, kuli mukaintu umwi waku Indonesia iwakazibide kujana mali kwiinda mukubbeja. Kwamyaka minji tanaakali kubikkila maanu kubana bakwe botatwe alimwi wakali kunga ulazwangana amwaalumi wakwe ciindi aciindi. Amane wakatalika kwiiya Bbaibbele. Buce-buce oyu mukaintu wakatalika kusyoma ncolyaamba Bbaibbele. Naakatalika kutobela lulayo lwalyo wakaba mukaintu mubotu. Akaambo kamilimo yakwe yakali kweendelana anjiisyo zya Bbaibbele, mukwasyi wakwe woonse wakajana lukkomano.
20 Mukaintu umwi waku Spain wakati: “Twakakwetene buyo kwamwaka omwe notwakatalika kubaa mapenzi aakatazya.” Oyu mukaintu amulumaakwe teebakali kweendelana, alimwi teebakali kwaambauzyanya kanjikanji ccita kabakazyanya. Nokuba kuti bakalijisi mwana musimbi, bakayeeya kuti baandaane camumulawo. Pele kacitana citika eco, bakakulwaizigwa kubala Bbaibbele. Bakatalika kwiiya akwaatobela malailile aalyo aajatikizya banabukwetene. Takanaba kaindi bakatalika kukanazyanya kabotu, elyo mukwasyi wabo muniini wakakamantana mulukkomano.
21 Ibbaibbele lilagwasya abacembeede. Atubone cakacitika kubanabukwetene bamwi ku Japan. Mulumi wakajisi moyo muniini alimwi cimwi ciindi wakali kulwana. Bana basimbi babanabukwetene aba mbobakataanguna kwiiya Bbaibbele, nokuba kuti bazyali babo bakali kubakasya. Amane mulumi wakabatobela, watalika awalo kwiiya, pele mukaintu wakwe wakazumanana kukazya. Nokuba boobo nokwakainda myaka, wakatalika kubona njiisyo zya Bbaibbele mbozyakagwasya mukwasyi wakwe. Bana bakwe basimbi bakali kumubamba kabotu, alimwi mulumaakwe wakatalika kubomba moyo. Oku kusanduka kwamukwasyi wakwe kwakapa kuti mukaintu oyu alibalile mwini Bbaibbele, elyo awalo lyakamugwasya. Oyu mucembele wakali kwaamba ciindi aciindi kuti: “Twakaba banabukwetene beni-beni.”
22, 23. Ino mbuti Bbaibbele mboligwasya bantu bamisyobo yoonse kujana lukkomano mubuumi bwamukwasyi wabo?
22 Aaba bantu bali akati kankamu mpati zyabantu baiya nzila iileta lukkomano mumukwasyi. Balutambula alimwi akulutobela lulayo lwa Bbaibbele. Abalo mbuli muntu woonse, bakkala munyika bukkale mobukatazya, alimwi imuli kulwana akutalilemeka. Kunze lyaboobo tabalondokede, pele balakkomana mukucita kuyanda kwayooyo Wakatalisya lukwatano. Ibbaibbele lyaamba kuti Jehova Leza “[ng]uukwiiyisya kuti ugwasigwe . . . uukweenzya munzila njoelede kutola.”—Isaya 48:17.
23 Nokuba kuti Bbaibbele lyakamanwa myaka itandila kuzyuulu zyobile yainda, lulayo lwalyo lulabeleka cini-cini sunu. Alimwi lyakalembelwa bantu boonse. Ibbaibbele talili bbuku lyaku America naa Lyakumbo pe. “Kuzwa kumuntu omwe ngwaakalenga [Jehova], nkukwakazwa misyobo yabantu,” alimwi Ulizi bupange bwabantu koonse-koonse. (Milimo 17:26 Ci) Njiisyo zya Bbaibbele zilabeleka kubantu boonse. Kuti naa mwazitobela mulaiziba andinywe nzila iileta lukkomano.