Wastaua INTENET LAIBRERI
Wastaua
INTENET LAIBRERI
Tok Pisin
  • BAIBEL
  • Ol PABLIKESEN
  • Ol MITING
  • g 1/06 p. 20-24
  • Ol Olpela Matmat i Skulim Yumi Long Ol Bilip Bilong Bipo

No gat vidio bilong dispela seksen.

Sori, popaia kamap long lodim vidio.

  • Ol Olpela Matmat i Skulim Yumi Long Ol Bilip Bilong Bipo
  • Kirap!—2006
  • Ol Liklik Het Tok
  • Wankain Infomesen
  • Ol i Sting Long Naispela Matmat
  • Dai na Kalap Long Bot o Hos
  • Bilip Bilong Ol Isip
  • Bilong Wanem Dai Em i Bikpela Samting Long Ol?
  • Jisas i Stap Laip
    Baibel Stori Buk Bilong Mi
  • Jisas i Stap Laip!
    Nambawan Man Tru i Winim Olgeta Narapela Man
  • God i Tingim Pikinini Bilong Em
    Kisim Skul Long Bikpela Tisa
  • Jisas i Kirap Bek!
    Jisas—Em i Rot, Tok i Tru, na Laip
Lukim Moa
Kirap!—2006
g 1/06 p. 20-24

Ol Olpela Matmat i Skulim Yumi Long Ol Bilip Bilong Bipo

TINGIM olsem yu bin stap sampela tausen yia i go pinis. Yu stap long Ur, wanpela siti bilong king long Sumeria, Babilon. Bikpela lain manmeri Sumeria i lusim siti na wokabaut i go long ples matmat, long dispela hap ol i go daun insait long wanpela haus matmat bilong wanpela king i no longtaim i go pinis em i dai. Ol mat i bilasim plua na banis bilong dispela haus matmat, na tu, i gat kain kain nambawan gutpela bilas bilong Sumeria i stap. Ol lain bilong wokim musik ol i go wantaim ol soldia, ol wokman, na ol meri taim ol i go insait long haus matmat. Olgeta i luk smat stret. Ol soldia i amamas long soim mak bilong bikpela namba ol i holim. I gat ol man i sindaun long ol karis em lain bulmakau o donki i pulim, na i gat ol man i wokabaut wantaim ol dispela animal. Olgeta i kam sanap long hap bilong ol, na ol i kirap mekim lotu na musik i krai.

Taim ol i mekim pinis lotu, olgeta insait long dispela lain, ol man i pilaim musik na ol wokboi tu, ol i kisim liklik kap ston, kap graun, o kap ain em ol i bringim i kam wantaim ol, na ol i yusim bilong kisim dring long wanpela dis kapa i gat sampela marasin long en. Bihain olgeta i go slip long ol mat na ol i dai. Kwiktaim narapela man i kilim i dai ol animal. Sampela wokman i pasim ai bilong matmat. Ol Sumeria i bilip olsem dispela king bilong ol em i wanpela god, na nau em sindaun long karis bilong em ol i bin planim long dispela matmat, na ol wokboi na soldia bilong em ol i bihainim em i go long narapela ples.

Taim saveman Sir Leonard Woolley i stap long hap saut bilong Irak na mekim wok bilong em long painim ol samting insait long graun, em i painim 16 haus matmat bilong ol king long taun Ur bilong bipo, na ol i wankain olsem dispela haus matmat yumi stori long en. Ol i narakain samting tru. Long buk bilong em (Tombs, Graves and Mummies), Paul Bahn i tok: “Mani kago i stap insait long ol dispela matmat i winim tru ol arapela samting ol saveman i bin painim long Mesopotemia, long nau sampela bilong ol dispela nambawan gutpela samting bilong Sumeria i stap long haus tumbuna long Briten na Yunivesiti Bilong Pennsylvania.”

Tasol maski ol i bin kilim i dai ol man na animal long ol dispela haus matmat bilong Ur, ol kain matmat olsem i stap long sampela narapela hap tu. Planti bikman na king bilong bipo i bin tromoi bikpela mani na mekim planti samting​—⁠ol samting nogut tu​—⁠bilong tingim dai bilong ol na laip ol bai kisim bihain long taim ol i dai. Ol haus matmat bilong ol i pulap long ol gutpela bilas na ol samting i dia tumas, planti taim ol dispela matmat i smat tru wankain olsem haus bilong king i stap laip yet. Tasol long taim bilong yumi ol dispela haus matmat na planti matmat nating i helpim yumi long save long ol samting bilong bipo tru, olsem bilip, pasin, na wok atis na ol save bilong ol lain bilong bipo tru.

Ol i Sting Long Naispela Matmat

Long 1974 ol plesman klostu long Xi’an, long Saina, i wok long digim graun bilong painim wara. Tasol ol i no painim wara, nogat, ol i painim lain man sampela i bin wokim long graun em ol i bruk bruk nabaut, wantaim sampela banara na het bilong spia. Ol yet i no save olsem ol i painim lain ami bilong Sin, em ol man i bin wokim long graun inap 2,100 yia i go pinis. Dispela ami i gat 7,000 traipela soldia graun na ol hos graun em ol i sanap olsem wanpela lain ami tru tru! Ol i stap long wanpela haus matmat bilong king em sais bilong en i winim ol arapela matmat olsem long Saina. Dispela ami graun i bilong Sin Si Huang Ti, wanpela king i bin kamapim pasin wanbel namel long ol provins bilong Saina em ol i insait long pait long 221 B.C.E.

Haus matmat bilong Sin i olsem wanpela haus king i stap aninit long graun. Tasol bilong wanem ami graun i stap? Long buk The Qin Terracotta Army, Zhang Wenli i kamapim olsem dispela matmat bilong Sin “i makim wok king bilong Kin [na] i bilong stretim rot na bai Kin Si Huangdi [Sin Si Huang Ti] i gat ol nambawan gutpela samting bihain long taim em i dai wankain olsem em i bin holim taim em i stap laip.” Dispela matmat em hap bilong wanpela traipela haus tumbuna we i gat 400 arapela matmat na ol hap ol i digim graun long en.

Zhang i tok olsem “ol i kisim 700,000 man i kam long olgeta hap bilong kantri” bilong wokim dispela matmat. Ol i wok yet bihain long dai bilong Sin long 210 B.C.E., na wok i stap inap 38 yia olgeta. Tasol i no olsem olgeta samting ol i bin planim wantaim Sin em ol samting ol i bin wokim long graun, nogat. Man i kisim wok king bihain long taim Sin i dai i tokaut olsem ol namba 2 lain meri bilong Sin husat i no karim pikinini, ol i mas planim ol wantaim Sin. Ol saveman i tok, namba bilong ol lain i dai em i “bikpela tru.” Kain pasin olsem i stap long ol arapela hap tu.

Long hap not-is bilong Meksiko Siti i gat ol samting bilong Teotihuacán i stap yet, em wanpela siti bilong bipo tru. I gat wanpela strit long dispela siti ol i kolim Strit Bilong Ol Daiman. Bahn i tok moa: “Long dispela strit, . . . i gat ol haus ston ol i wokim bilong litimapim nem bilong man i dai pinis, ol i winim planti ol arapela haus ston olsem long dispela graun.” Sampela em Piramid Bilong San na Piramid Bilong Mun, em ol i bin wokim tupela wantaim klostu 2,000 yia i go pinis, na olpela Tempel Bilong Ketsalkoatel tu i stap.

I luk olsem rum insait long Piramid Bilong San em i matmat bilong ol lain i gat namba, ating sampela pris ol i insait long dispela. Bun bilong ol man insait long ol matmat ol i painim klostu long dispela hap i kirapim yumi long ting olsem ol i bin kilim i dai ol soldia na bai ol i lukautim ol lain i stap insait long Piramid. Ol i bihainim wanpela kain pasin bilong planim ol man long matmat, na dispela i kirapim ol saveman long ting i gat 200 manmeri long dispela matmat na sampela pikinini tu. Yumi ken ting ol i kilim ol i dai olsem ofa bilong amamas long dispela piramid ol i wokim pinis.

Dai na Kalap Long Bot o Hos

Long 1,000 yia i go pinis, ol Vaiking em ol paitman bilong Skandinevia i save raun long sip, ol i pretim tru ol man bilong Yurop. Ol Vaiking tu i laik holim ol gutpela samting bihain long taim ol i dai. Ol i ting olsem taim wanpela bilong ol i dai, ol i kalap long hos o bot bilong ol na i go long narapela hap. Olsem na sampela taim ol matmat bilong ol Vaiking i gat ol bun bilong hos na ol bot i sting. Long buk A History of the Vikings, Gwyn Jones i tok: “Ol i givim ol samting long ol man o meri i dai na bai ol i gat gutpela sindaun na biknem long hap ol i go long en wankain olsem ol i bin i gat long taim ol i stap long graun . . . Sip [ol i planim] long Ladby long Denmak . . . i gat anka bilong en i stap, bai kepten i tromoi i go insait long wara taim em i kamap pinis long nupela hap.”

Ol Vaiking i lain bilong pait, olsem na ol i ting sapos ol i dai long taim bilong pait, bai ol i go long haus bilong ol god​—⁠em hap ol i kolim Asgad. Buk World Book Encyclopedia i tok: “Long dispela hap ol i ken pait de olgeta na kaikai long nait olgeta.” Taim ol i planim wanpela Vaiking, ol i kilim i dai sampela man olsem ofa. Buk The Vikings i tok: “Taim wanpela hetman i dai, ol i askim ol wokboi olsem husat i amamas long dai na stap wantaim em.”

Wanpela lain bilong bipo tru long noten Yurop, em ol Kelt, ol i bilip olsem i orait long man i bekim dinau bihain long taim em i dai​—⁠ating dispela i olsem eskius na man i no bekim dinau hariap! Long Mesopotemia ol i planim ol pikinini wantaim ol toi. Long sampela hap bilong Briten bilong bipo, ol i putim ol kaikai olsem lek bilong sipsip samting insait long matmat bilong ol soldia na bai ol i no ken hangre taim ol i kirapim nupela laip bilong ol. Long Sentral Amerika, ol i planim ol king bilong Maya wantaim samting ol i wokim long ston jed​—⁠em i grinpela ston i makim wara na win. Ating dispela i bilong helpim ol long i stap laip bihain long taim ol i dai.

Bihain long 1,000 B.C.E., lain Tres​—⁠wanpela lain ol man i pret long en, tasol ol i gat nem long wokim ol naispela samting long gol​—⁠ol i bin stap long wanpela hap i insait long kantri Balgeria, na hap not bilong Grik, na Teki long nau. Ol matmat bilong ol Tres i kamapim olsem ol i bin planim ol hetman bilong ol wantaim ol nambawan gutpela bilas, ol karis, hos, ol samting bilong pait ol i bin wokim gut tru, na ol meri bilong ol. Ol maritmeri bilong Tres i ting olsem em i gutpela samting long ol man i kilim ol i dai na planim ol wantaim man bilong ol!

Klostu long wankain taim na long hap i stap klostu​—⁠hap not bilong solwara Blaksi​—⁠lain Sitia i stap. Ol dispela paitman i bin dring long ol kap ol i wokim long het bilong ol man ol i bin kilim i dai, na ol i werim laplap ol i bin wokim long skin bilong het bilong ol dispela man. Long wanpela matmat bilong ol Sitia, ol i painim ol bun bilong wanpela meri wantaim spak brus. I gat tripela liklik hul long het bilong em, ating em bilong daunim solap bilong kru na pen bilong en. Ating ol i putim spak brus klostu long em na bai em i gat samting bilong daunim het pen bilong em long narapela hap em i go long en.

Bilip Bilong Ol Isip

Ol matmat bilong bipo i gat biknem tru em ol piramid bilong Isip klostu long Cairo na ol matmat long Ples Daun Bilong Ol King klostu long Luxor. Long ol Isip bilong pastaim tru, tok ol i kolim olsem per i makim “matmat” na “haus.” “Olsem na i gat wanpela haus taim man i stap laip, na wanpela haus bihain long taim em i dai,” em Christine El Mahdy i tok olsem long buk bilong em, Mummies, Myth and Magic in Ancient Egypt. Em i tok tu olsem “bilip [bilong ol Isip] i olsem, bodi i mas abrusim bagarap na bai ol arapela samting i ken i stap yet: olsem ka, na ba na akh.”

Ka em i kain olsem bodi spirit bilong dispela bodi bilong graun, na em i gat ol wankain laik, wetim ol samting, na i mas kisim ol samting wankain olsem dispela bodi bilong graun. Taim man i dai, ka i lusim bodi na stap long haus matmat. Ka i gat wok long ol wankain samting em dispela man i bin mekim wok long en long taim em i stap laip, olsem na El Mahdy i tok, “ol kago samting ol i putim long matmat i bilong helpim ka. Ba i makim pasin bilong man, na em i luk olsem pisin i gat het bilong man. Ba i go insait long bodi bilong bebi taim mama i karim em, na taim dispela bodi i dai, ba i lusim bodi. Namba tri hap em Akh, Akh “i lusim” bodi taim ol i kolim sampela tok marila long en.a Dispela Akh i stap long hap bilong ol god.

Ol Isip i tok man i gat tripela hap bilong en, ol Grik i tok ol man i gat tupela hap tasol​—⁠bodi na “spirit.” Planti man i bilip yet long dispela, tasol Baibel i no kamapim kain tok olsem. Baibel i tok: “Ol man i gat laip i winim ol man i dai pinis. Long wanem, ol i save wanpela samting bai i kamap long ol. Ol i save bai ol i dai. Tasol ol man i dai pinis, ol i no inap save long wanpela samting.”​—⁠Saveman 9:⁠5.

Bilong Wanem Dai Em i Bikpela Samting Long Ol?

Long buk bilong em Prehistoric Religion, E. O. James i tok: “Kain kain . . . samting i save painim ol man, tasol dai em i nambawan bikpela samting i bagarapim bel bilong ol . . . Olsem na yumi no kirap nogut olsem ol bilip bilong tingim daiman i bikpela samting, na i insait long planti samting ol man i bin mekim kirap long taim ol i bin kamap long graun.”

Baibel em i olpela buk tru i kamapim savetingting, na dispela buk i tok dai em i birua bilong ol man. (1 Korin 15:26) Dispela tok i stret ya! Olgeta lain manmeri i bin strong long sakim dispela tingting olsem dai i makim olsem man i pinis olgeta. Tasol long Stat 3:​19, Baibel i kamapim stretpela tok em olgeta matmat i kamapim klia: “Mi bin wokim yu long graun, na bai yu go bek gen long graun.” Tasol Baibel i soim olsem planti man em ol i sting pinis long matmat, ol i stap long tingting bilong God. Ol i wetim dispela taim bilong amamas we God bai kirapim ol bek na opim rot long ol i ken kisim laip oltaim long wanpela paradais long graun.​—⁠Luk 23:​43, NW; Jon 5:​28, 29.

Tasol i kam inap long nau, ol man i dai pinis ol i no save long wanpela samting. Jisas i tok i olsem ol i slip i stap. (Jon 11:​11-14) Ol dispela lain i no gat wok long kago samting o kisim helpim long sampela wokboi. Planti taim em ol stilman i kisim helpim long ol samting i stap long ol matmat, ol daiman, nogat! Olsem Baibel i tok: “Yumi save, taim mama i karim yumi na yumi kamap long graun, yumi no bin karim wanpela samting i kam. Na taim yumi lusim graun yumi bai i no inap karim wanpela samting i go.” (1 Timoti 6:⁠7) Ol Kristen i amamas tru long dispela tok tru ‘i mekim ol i kamap fri,’ na ol i no karim ol hevi long ol samting nogut tru ol lain bilong bipo​—⁠na sampela long nau tu​—⁠i mekim bilong tingim daiman!​—⁠Jon 8:⁠32.

Tasol i gat sampela samting ol haus matmat bilong bipo i helpim yumi long en. Sapos i no gat ol olpela samting tru na bun bilong ol daiman insait long ol dispela matmat, bai yumi no gat bikpela save long ol samting bilong bipo na ol lain man em ol i no stap moa.

[Futnot]

a Tok Arabik mummiya i makim “kolta.” Dispela tok i bin makim bodi bilong ol daiman em marasin i bin mekim ol i kamap blakpela. Tasol nau dispela tok i makim olgeta bodi i no sting​—⁠bilong man o animal​—⁠maski ol i putim marasin long en o sampela arapela samting i mekim na bodi i no sting.

[Blok/Ol Piksa long pes 24]

Helt Bilong Ol Man Bilong Bipo Tru

Long rot bilong skelim ol bun​—⁠na moa yet ol bodi em marasin i mekim na ol i no sting, na ol arapela bodi em graun malumalum, wesan, o ais i bin mekim na ol i no sting​—⁠ol saientis i kisim bikpela save long helt bilong ol lain i bin stap long bipo. Ol saientis long nau i gat bikpela save moa inap long ol i ken kisim save long kain kain samting​—⁠olsem husat i bin insait long lain tumbuna bilong ol king na kwin bilong Isip o ol meri Inka i gat wanem kain blut. Ol samting ol i skelim i kamapim olsem planti sik bilong ol lain bilong bipo i wankain long ol sik yumi gat long nau, olsem sik atraitis na ol sua samting.

Ol lain Isip bilong bipo i bin karim planti hevi, kain kain liklik snek i as bilong planti sik bilong ol, em ol i kisim long wara Nail na long ol baret wara. Dispela i kirapim yumi long tingim tok God i givim long lain Israel bihain long ol i lusim kalabus long Isip long 1513 B.C.E.: “Em i no ken salim ol dispela kain sik nogut yupela i bin lukim long Isip bai i kamap long yupela.”​—⁠Lo 7:⁠15.

[Kredit Lain]

© R Sheridan/ANCIENT ART & ARCHITECTURE COLLECTION LTD

[Piksa long pes 20]

Bilas bilong het na ol arapela bilas bilong meri i stap long wanpela matmat bilong king long Ur

[Kredit Lain]

© The British Museum

[Ol Piksa long pes 21]

Ami graun bilong Sin​—⁠pes bilong olgeta soldia i narapela narapela

[Kredit Lain]

Inset: Erich Lessing/Art Resource, NY; © Joe Carini / Index Stock Imagery

[Piksa long pes 23]

Piramid Bilong San na Strit Bilong Ol Daiman long Teotihuacán, Meksiko

[Kredit Lain]

Top: © Philip Baird www.anthroarcheart.org; painting: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Ol Piksa long pes 23]

Han kais: Giaman pes gol bilong King Tutankamen bilong Isip; daunbilo: Haus matmat i gat piksa bilong pisin i gat het bilong man na i makim ba

    Tok Pisin Pablikesen (1983-2025)
    Log Aut
    Log In
    • Tok Pisin
    • Serim
    • Preferens
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ol Lo Bilong Yusim
    • Privacy Policy
    • Ol Praivesi Seting
    • JW.ORG
    • Log In
    Serim