Baibel i Tok Wanem?
Olsem Wanem? Save Bilong Graun i Daunim Tok Bilong Baibel?
OL SAVEMAN i bin kisim bikpela save long ol samting bilong ples antap na bilong graun, olsem na yumi laik save, dispela i daunim Baibel na i mekim olsem ol tok bilong en i stori nating tasol? Planti man long nau ol i ting olsem. Orait olsem wanem long yu? Yu ting olsem?
Ating sampela man i bin givim dispela kain tingting long yu taim yu yangpela yet, na yu no bin skelim dispela tingting, i stret o nogat. Tasol nau mipela laik bai yu skelim. Orait tingim wanpela tok bilong Baibel i stori long ples antap na graun. Dispela tok i narapela kain tru long tok bilong ol saveman bilong bipo em ol i bin i stap long taim ol man i bin raitim dispela tok long Baibel na ol saveman i bin kamap sampela tausen yia bihain long en.
Wanem Samting i Holim Ol i Stap?
Dispela graun i slip antap long wanem samting? Na wanem samting i holim mun na san na ol sta na ol i no pundaun? Inap planti tausen yia ol man i bin tingting planti long dispela samting. Tasol Baibel i mekim wanpela tok long dispela graun na dispela tok i klia tru. Em i tok: “God i mekim dispela graun i hangamap nating.” (Jop 26:7) Ol saveman bilong nau ol i kirap nogut long dispela tok Baibel i mekim long bipo yet, long wanem, dispela tok i stret wantaim save ol i kisim long nau.a
Planti man bilong dispela taim bipo ol i no ting dispela graun na ol samting bilong antap i hangamap nating olsem. Sampela ol i bin ting i gat wanpela traipela trausel i stap na sampela elefan i sanap long en na graun i sindaun antap long ol dispela elefan.
Wanpela saveman bilong ol Grik long bipo, nem bilong em Aristotal, em i bin i stap olsem 300 yia samting paslain long Jisas, em i skulim ol man olsem dispela graun i no inap hangamap nating. Em i tok, olgeta samting antap, olsem ol sta na mun samting, ol i pas long skin bilong sampela raunpela samting olsem bal. Ol dispela raunpela samting, narapela i stap insait long narapela, na graun i stap insait tru. Long skin bilong en i gat ol sta i stap. Taim narapela bal i tantanim insait long narapela bal, ol samting i stap long ol, olsem san na mun na ol sta, ol i wokabaut long skai. Em dispela man Aristotal i bin bilip olsem.
Dispela tok bilong Baibel long graun i hangamap nating, em i bin kamap olsem 1,100 yia paslain long taim bilong Aristotal. Tasol ol man i bin ting Aristotal em i wanpela saveman tru, na 2,000 yia samting bihain long taim em i dai, ol i skulim yet ol sumatin long ol tok bilong em! Wanpela bikpela buk (Encyclopædia Britannica) i tok, long yia 1600 na 1700, misin i bin litimapim tok bilong Aristotal i go antap tru.
Tasol wanpela saveman i bin i stap olsem 400 yia bipo, nem bilong em Giordano Bruno, em i no wanbel long tok bilong Aristotal olsem ol sta i stap insait long wanpela traipela bal samting. Em i tok, ‘dispela kain tok em i longlong na ol pikinini tasol inap kamapim ol kain tok olsem; ating ol pikinini bai ting, sapos [ol sta] i no gat wanpela strongpela glu olsem simen long en bilong pasim gut long skai, o ol i no bin nilim gut long ol strongpela nil, ol dispela [sta] bai pundaun antap long yumi olsem ren ais.’ Tasol misin i belhat long dispela tok Bruno i kamapim, long wanem em i narapela kain tru long tok bilong Aristotal, olsem na ol i pasim Bruno long wanpela pos na kukim em long paia na em i dai.
Sampela Tingting Moa Bilong Ol
Taim ol man i kisim save long wokim ol bikpela kompas bilong lukluk long ol sta samting, planti saveman i kirap long skelim ol tok bilong Aristotal, i stret o nogat. Sapos san na mun na ol sta i no pas long sampela bal samting i save tantanim na i raunim graun, orait wanem samting i holim ol i stap antap na i subim ol i go i kam? Wanpela saveman i bin i stap olsem 300 yia bipo (nem bilong em René Descartes) em i ting em i kisim save long dispela samting. Em i wanbel wantaim tok bilong Aristotal olsem i mas i gat sampela samting namel long graun bilong yumi na ol samting i stap antap; olsem na em i kisim tingting olsem i gat wanpela kain wara i stap na dispela graun na olgeta sta na san na mun samting ol i trip insait long dispela wara.
I olsem dispela tingting i stretim tupela tok olsem: san na mun na ol sta samting ol i no hangamap nating—ol i hangamap insait long dispela wara! Na narapela samting tu, dispela man (Descartes) i tok, dispela bikpela wara i gat tait na em i kisim ol sta samting na ol i raun raun wantaim dispela tait bilong wara. Yumi ol man bilong nau i ting dispela em i stori nating tasol i kamap long tingting bilong man. Tasol bipo ol saveman bilong sampela kantri em ol i save skelim ol sta samting, ol i bilip tru long dispela tok inap long wan handet yia samting.
Planti saveman i amamas long dispela tok, tasol ol i no laikim tumas wanpela nupela tok i kamap, em tok bilong wanpela saveman nem bilong em Aisak Niuton. Long 1687 em i raitim wanpela buk i tok, i gat wanpela strong i save holimpas ol sta samting na ol i no inap lusim rot ol i save wokabaut long en. Ol i hangamap nating tasol. Planti wanwok bilong Aisak Niuton ol i lap long dispela tok bilong em. Na em tu i kirap nogut long ples antap i olsem win tasol na i no gat wanpela samting tru i stap bilong holim ol dispela sta samting.
Tasol Niuton i strong na bihain ol man i bilip long tok bilong em na nau long taim bilong yumi ol i holim yet dispela tok. Tasol bipo dispela tok long graun i hangamap long wanem samting, em i bin kirapim bikpela tok pait namel long ol saveman, maski 3 tausen yia samting paslain long ol em Baibel yet i bin tokaut klia olsem graun i “hangamap nating.” Tasol olsem wanem Jop inap save long dispela samting? Na olsem wanem em inap raitim stret dispela tok, tasol ol “saveman” bilong graun i wok inap 3,000 yia samting bilong kisim save olsem graun i hangamap nating na i no sindaun antap long wanpela samting?
Olsem Wanem Baibel Inap Tokaut Olsem, Maski em i Kamap long Bipo Yet?
Baibel yet i bekim dispela askim. Long 2 Timoti 3:16 Baibel i tok: “Spirit bilong God yet i bin kamapim olgeta tok i stap long buk bilong God.” Olsem na Baibel i no kamap long save bilong ol man. Nogat. Em tok bilong God yet. Long rot bilong Baibel dispela Man bilong wokim olgeta samting em i kamapim ol tingting bilong em long yumi.
Olsem na yu mas glasim gut tok bilong Baibel na bai yu ken save, tok bilong en i stret. (1 Tesalonaika 2:13) Olsem bai yu inap kisim tingting bilong dispela Bikpela Man i bin wokim yumi. Em yet inap tokim yumi stret long samting bai kamap bihain, na olsem wanem yumi ken i stap amamas na mekim gutpela wok long i stap bilong yumi nau long dispela taim bilong planti hevi.
[Ol Futnot]
a Wanpela buk i stori long Olpela Testamen (Theological Wordbook of the Old Testament) i tok, ‘Jop 26:7 i stori klia olsem graun i hangamap nating; i olsem em i save, bihain bihain bai ol saveman i kisim dispela save.’
[Piksa Kredit Lain long pes 10]
By permission of the British Library