Skelim Wok Bilong Ol Gavman
Namba 8 Hap: Kain Kain Wok Politik Olsem Ain na Graun i Bung Wantaim
Gavman Nesenel: Lain bilong dispela kain gavman ol i save litimapim lain na kantri bilong ol i antap long ol narapela, na ol i mekim olsem tu long pasin na laik bilong ol; dispela kain gavman i kamap paslain liklik long yia 1800, na i kamap strong long yia 1900 na i kam inap long nau.
NARAPELA narapela hevi i painim ol gavman na ol i no inap stretim ol samting na bai ol man i ken sindaun gut. Wanpela man, nem bilong em Zbigniew Brzezinski, em helpim bilong Jimmy Carter, em presiden bilong Amerika long bipo, em i tok, ol dispela hevi i no inap pinis hariap.
Wanpela meri bilong raitim ol stori, em Georgie Anne Geyer, taim em i redim wanpela stori (Our Disintegrating World) i bin kamap long 1985, em i toktok wantaim Brzezinski na sampela bikman moa na em i tok, Brzezinski i bin mekim wanpela tok olsem: “Ol samting bilong putim hevi long ol gavman, ol dispela samting i wok long i go bikpela, winim ol samting bilong helpim ol gavman bambai ol i ken wok gut wantaim. Olsem na ating yumi mas tok, ol hevi, olsem ol man i no sindaun gut wantaim, na ol lain politik i no wok gut wantaim, na ol hevi bilong mani, na kros i stap namel long ol lain man, ol dispela hevi bai kamap bikpela moa paslain long yia 2000.”
Em i no gutpela tok tumas, a? Tasol ol man i bin stadi long Baibel ol i no kirap nogut long dispela tok, long wanem, Baibel i tok pinis, ol dispela hevi bai kamap. Yumi laik save em bai kamap long wanem taim, na wanem hap bilong Baibel i stori long dispela samting?
Em i Tingting Planti long Wanpela Driman
Long yia 624 i go inap long yia 582 paslain long Krais, Nebukatnesar i bin stap king bilong Babilon, na wanpela taim em i bin driman na em i kirap nogut long samting em i lukim long driman. Em i lukim wanpela traipela piksa bilong man, em het bilong en i gol, na bros na tupela han bilong en i silva, na namel bilong en i bras, na tupela lek bilong en i ain, na tupela lek daunbilo em ain wantaim graun. Daniel em profet bilong God, na em i tokim Nebukatnesar long insait bilong dispela driman; em i tok: “King, . . . Yu olsem dispela het ol i wokim long gol. Narapela king bai i kamap bihain long yu, tasol em bai i no gat strong olsem yu. Na bihain namba 3 king bai i kamap na bosim olgeta hap graun. Dispela king i olsem bras.” Olsem na dispela piksa i makim ol gavman bilong ol man.—Daniel 2:37-39.
Paslain long taim bilong Daniel, ol Isip na Asiria i bin putim hevi long lain bilong Man em i As bilong ol tok bilong Baibel. (Kisim Bek 19:5) Baibel i stori long Isip na Asiria em tupela bikpela gavman, na 5-pela moa i kamap bihain, em 7-pela olgeta. (Kamapim Tok Hait 17:10) Long taim bilong Daniel ol Babilon i daunim taun Jerusalem na kalabusim ol Israel, na Babilon i kamap namba 3 bikpela gavman, “olsem dispela het ol i wokim long gol.” Na Baibel na ol stori bilong bipo i tok, 4-pela gavman moa bilong kamap bihain long Babilon em i olsem: Midia wantaim Persia, na Grik, na Rom, na las em Inglan wantaim Amerika.a
Baibel i kolim ol dispela gavman olsem ol bikpela gavman bilong ol man, o bikpela gavman bilong graun, long wanem, ol i bin mekim sampela samting long lain bilong God na ol i bin bikhet long lo bilong God em lain bilong em i bihainim. Olsem na dispela piksa Nebukatnesar i lukim, em i makim olsem ol bikpela gavman bilong graun ol bai kamap bihain long gavman bilong Nebukatnesar, ol bai mekim yet pasin bikhet na sakim wok king bilong God. Pastaim i gat 2-pela bikpela gavman i bin kamap i go pinis, na nau Nebukatnesar i kamap i stap, na het gol bilong piksa i makim em, na bihain long em i mas i gat 4-pela moa i go inap long 2-pela lek daunbilo, na dispela gavman em 2-pela lek daunbilo i makim, em i mas kamap “i stap inap klostu long taim bilong las de” olsem Daniel i tok. Orait, olsem wanem long bihain?—Daniel 2:41, 42; 12:4.
Tenpela “Pinga Bilong Lek”
Long bipo, lain bilong God i bin stap long wanpela hap tasol, na wanpela gavman tasol i bin putim hevi long ol, tasol long nau i no olsem. (Aposel 1:8; 10:34, 35) Long nau ol i stap long olgeta hap, na i gat sampela sampela i stap aninit long olgeta gavman, na ol i givim bel long tokaut olsem nau em taim bilong pinis, na liklik taim bai ol man i no ken bosim moa graun, nogat—God bai bosim.b Olsem na tok ol i autim em i sutim olgeta wok politik. Namba “ten” long Baibel i makim samting bilong graun em inap tru, olsem na 10-pela “pinga bilong lek” i makim olgeta gavman wantaim ol i no laikim wok king bilong God “nau long taim bilong las de.”
Olsem wanem long wok politik long kirap bilong dispela taim bilong las de, em Baibel i tok profet long en? Long yia 1800 ol gavman long Yurop i bosim 35 pesen bilong graun, tasol long yia 1914 ol i bosim bikpela hap tru, olsem 84 pesen! Wanpela buk (The Collins Atlas of World History) i tok, “taim pait bilong 1914 i laik kirap, i olsem ol bikpela gavman tasol i bosim olgeta hap bilong graun.” Wanpela tisa long Yunivesiti bilong Esiks long Inglan, em Hugh Brogan, em i tok, i olsem “liklik taim bai sampela gavman tasol i bosim olgeta hap bilong graun.”
Orait, olsem wanem 10-pela “pinga bilong lek” i makim olgeta gavman wantaim na ‘sampela tasol?’ Bilong dispela samting i ken kamap na inapim dispela tok profet bilong Baibel, orait senis i mas kamap na ol gavman i no ken i stap olsem ol i bin stap long 1914.
Long yia 1900 samting, Inglan i bosim planti milion man moa yet, na ol narapela gavman bilong Yurop tu i bosim planti milion man, tasol taim Namba Wan Pait i pinis, ol gavman nesenel i wok long kamap. Paul Kennedy, em wanpela profesa long Yunivesiti bilong Yeil, em i tok, ‘Bikpela senis i bin kamap long Yurop: Pastaim ol kantri olsem Polan, Sekoslovakia, Ostria, Hangari, Yugoslavia, Finlan, Estonia, Latvia, Lityuenia, ol i bin stap aninit long 3-pela gavman tasol, em Hapsbek na Romanov na Hohensolen.’
Bihain long Namba 2 Pait dispela pasin i go bikpela na planti kantri moa i laikim gavman nesenel, olsem gavman bilong dispela kantri yet, na bihain long 1955 ol bikpela gavman i no inap pasim dispela samting. Inap 500 yia sampela gavman long Yurop i bin kamap bikpela, tasol nau ol i bagarap, na sampela ol lain ol i kamapim gavman nesenel bilong ol yet, olsem long Afrika, na Esia, na Midel Is.
Wanpela buk (The New Encyclopædia Britannica) i tok, ‘dispela pasin i narapela kain long ol wok politik i bin stap inap 2,000 yia. Bipo ol man i ting ol i mas i stap wankain.’ Tasol nau ol wan wan lain i laik kisim gavman bilong ol yet, olsem na ol i bruk long ol narapela lain.
Ain na Graun
Baibel i tok, lek daunbilo bilong dispela piksa bilong man, na ol pinga tu, em “ain na graun wantaim,” na nau Baibel i tok, “ol manmeri dispela king i bosim bai i bruk lain. Tasol . . . narapela hap bilong dispela kantri bai i strong olsem ain, tasol narapela hap bai i no gat strong, olsem graun. . . . Tasol ol bai i no inap pas gut wantaim.” (Daniel 2:33, 41-43) Yumi bin lukim dispela samting i kamap taim ol bikpela gavman i bin bruk na ol wan wan lain i kisim gavman nesenel bilong ol yet. Kwiktaim ol wok politik bilong graun i bruk bruk.
Tupela lek daunbilo na ol pinga bilong en, em i ain na graun wantaim, tasol dispela tupela samting i no pas gut; na ol gavman tu i wankain—sampela i hatpela gavman na i bosim ol man long strongpela pasin, olsem strongpela ain, na sampela i malumalum olsem graun na i no mekim hatpela pasin tumas, olsem gavman dimokrasi. Olsem na ol gavman i no inap pas gut wantaim na stap wanbel. Wanpela buk bilong Jemani (Unsere Welt—Gestern, Heute, Morgen; 1800-2000 [Our World—Yesterday, Today, Tomorrow; 1800-2000]), i tok: ‘Bihain long yia 1800 gavman dimokrasi i stap long planti kantri, na taim Namba Wan Pait i pinis, pasin bilong i stap fri i kamap strong. Tasol long 1917 ol Rasia i pait, na hatpela gavman dikteta i kamap bek, na bihain long dispela i gat gavman dikteta na gavman dimokrasi wantaim i stap, na sampela taim tupela i pait.’
Ol Man Yet i Laik Stap Bos
Tenpela pinga i makim ol man nating i no gat namba, na tok profet i tok, ol bai kamap strong long kisim wok bilong bosim gavman. Olsem wanem? Truim bilong dispela samting i kamap, o nogat?—Daniel 2:43.
Bihain long Namba Wan Pait ol man i kirap long laikim gavman dimokrasi, tasol long 1920 samting na inap 1940 samting gavman dimokrasi i pinis long sampela kantri na gavman dikteta i kamap. Bihain long Namba 2 Pait sampela bikpela gavman i bruk na ol nupela gavman dimokrasi i kamap, tasol long 1960 samting na i go inap 1980 samting planti kantri i laikim gavman otoriterian, em gavman i gat liklik lain tasol i bosim, na ol i holim bikpela strong long bosim olgeta samting.
Tasol long nau planti kantri i no laikim moa gavman monaki, olsem gavman i gat king, o gavman otokrasi. Nau ol i laikim gavman dimokrasi, olsem gavman ol man yet i bosim. Wanpela nius (Time) i toktok long ol wok politik long Is Yurop i senis long 1989, na nius i kolim yia 1989 i olsem “Yia Bilong Ol Man.” Na taim ol i wok long rausim bikpela banis long taun Belin, wanpela nius bilong Jemani (Der Spiegel) i gat bikpela rait long namba wan pes olsem “Das Volk siegt,” em olsem “ol man i win!”
Planti Toktok, Tasol Ol i No Mekim Planti Samting
Long planti kantri long Is Yurop ol man i bin kirap long senisim gavman bilong ol—ol i laik bai i gat eleksen na ol i ken vot, na ol i laik bai i gat planti pati politik. Ol dispela kain pati i bin kirap long Yurop na Not Amerika namel long yia 1800 na 1900 samting, na bihain long 1950 ol i kamap long olgeta hap bilong graun, na long nau ol i strong moa, winim bilong bipo. I gat ol narapela narapela lain tu i kamap, olsem ol yunion na grup samting, na ol dispela lain na ol pati bilong politik ol i samting bilong ol man tasol long kamapim laik bilong ol.
Tasol sapos i gat planti man insait long ol pati na ol i gat narapela narapela tingting, ol i hatwok long pasim tok long mekim wanpela samting. Narapela narapela i tok resis long kamapim laik bilong em yet, na dispela samting i mekim na nau ol i bruk, na ol liklik hap lain o gavman i kamap.
Bihain long 1914 ol gavman o lain politik i olsem ol i tanim ain wantaim graun na ol i laik wokim wanpela samting long en, tasol em i no strong, long wanem, ol i no pas gut wantaim, olsem ain na graun i no save pas gut wantaim. Long nau ol man i no save beten moa long God i ken helpim ol long mekim gutpela wok gavman. Olsem na wanpela rait (The Columbia History of the World) i tok, ol man long hap bilong Wes ol i bin givim baksait long God, na nau ol yet i mas painim rot bilong bosim ol man, tasol ol i pilim olsem ol i sot.
Ol Inap Stretim Ol Samting?
‘Olsem wanem na ol dispela samting i kamap nau long taim bilong yumi? Long nau ol man i kisim bikpela save long planti samting, olsem ol samting bilong saiens, na ol narapela samting tu, orait olsem wanem na ol wok politik i laik bagarap na ol gavman i no wok gut na ol i bruk bruk?’ Em sampela askim dispela meri bilong raitim ol stori (nem bilong em Geyer) i bin mekim. Em sampela gutpela askim yumi ken tingim, a? Tasol olsem wanem? I gat sampela man ol i save long bekim bilong ol dispela askim?
Long 10-pela yia i go pinis, wanpela buk (The World Book Encyclopedia) i kolim wanpela samting ol i laik bai kamap, em i tok, ‘Bipo yumi hatwok long tingim sampela rot bilong stretim ol hevi, bilong dispela taim bilong yumi, tasol ating long nau yumi inap mekim na i no hatwok tumas olsem long bipo.’ Tasol nau yumi stap long yia 1991 na olsem wanem? Yumi inap ting ol hevi bai pinis nau? Sampela bai tok, ‘Yumi inap!’ Ol i tingim dispela kros i bin i stap namel long Amerika na Rasia nau em i pinis, na ol kantri long hap bilong Is nau ol i wok gut wantaim ol kantri long hap bilong Wes, na ol gavman i no redim o bungim tumas ol samting bilong pait.
Baibel i tok profet long ol bai mekim olsem. Baibel i makim olsem: Taim namba 7 bikpela gavman i stap, long dispela taim ol bai kirapim narapela gavman tu, em Baibel i kolim namba 8 gavman, na wok bilong dispela namba 8 gavman em bilong helpim olgeta narapela gavman bilong graun long kamap wanbel. (Kamapim Tok Hait 17:11) Orait, olsem wanem? Em bai mekim olsem o nogat? Namba 9 hap bilong dispela stori “Skelim Wok Bilong Ol Gavman” bai bekim dispela askim.
[Ol Futnot]
a Ol Wastaua bilong Septemba 1988 i go inap Ogas 1989 i bin stori gut long ol dispela wan wan bikpela gavman.
b Bilong save long tok bilong Baibel long dispela samting, lukim sapta 16 na 18 bilong buk Yu Inap i Stap Oltaim long Paradais long Graun, em Sosaiti Wastaua bilong Nu Yok i bin wokim long 1983.
[Rait long pes 10]
“Sapos ol man bilong wanpela kantri i bruk tupela lain na ol i pait, orait dispela kantri bai i bagarap.”—Matyu 12:25
[Rait long pes 10]
“Ol lain manmeri i kirap nogut na i pait wantaim. Na ol king wantaim ol manmeri bilong ol, ol i bagarap.”—Buk Song 46:6