Skelim Wok Bilong Ol Gavman
Namba 9 Hap: Laspela Wok Bilong Ol Man Long Bosim Graun!
Ol bikpela oganaisesen politik i bung wantaim: olsem ol empaia o sampela lain ol i kolim lik o konfederesen, em sampela ol gavman i pasim tok wantaim na bai narapela i helpim narapela inap sotpela taim o longpela taim, maski ol i bilong narapela narapela kantri.
LONG Oktoba 5 long yia 539 paslain long Krais ol man bilong taun Babilon i amamas na ol i bung. Wan tausen bikman bilong gavman i kam, em King Belsasar i bin singautim ol—long nait i gat pati bai kamap. Ol Midia na Persia i laik kam na pait wantaim ol, tasol Belsasar na ol wanwok man politik bilong em i no pret, long wanem, dispela taun bilong ol i gat strongpela banis.
Ol i kaikai na dring na amamas i stap, na wantu pinga bilong man em i wok long raitim sampela tok long banis bilong rum, em i wanpela strongpela tok bilong pret long en, olsem: KAUNIM, KAUNIM, SKELIM, BRUKIM. King i lukim na em i pret na i guria na pes bilong em i senis.—Daniel 5:5, 6, 25.
Daniel em wanpela Israel na em i save lotuim dispela God em Belsasar na lain bilong em i givim baksait long em. Ol i askim Daniel long kamapim insait bilong dispela tok, na Daniel i tok olsem: “As bilong dispela tok ‘Kaunim’ i olsem: God i kaunim pinis hamas de bai yu stap king. Nau em i las de bilong yu. Dispela tok ‘Skelim’ i olsem: God i skelim pinis pasin bilong yu, na skel bilong en i soim olsem yu no save mekim gutpela pasin. Na dispela tok ‘Brukim’ i olsem. God i brukim pinis kantri bilong yu na em i tilim hap i go long ol Midia na hap i go long ol Persia.” Dispela tok i no gutpela long Belsasar—tok i makim samting nogut bai painim em. “Orait long dispela nait tasol ol Midia i kam kilim i dai Belsasar, king bilong ol Babilon.”—Daniel 5:26-28, 30.
Long wanpela nait tasol wanpela gavman i lus na narapela i senisim em! Kain samting olsem i bin kamap long sampela gavman long Is Yurop, na yumi tingim dispela samting i bin painim Belsasar na yumi laik save, dispela i makim samting bai kamap long taim bilong yumi o nogat. Em i makim samting bai painim olgeta gavman bilong ol man? Yumi mas tingim gut dispela samting, long wanem, wanpela profesa bilong Yunivesiti Kolambia, em Jacques Barzun, em i tok, sampela taim sampela gavman i save bagarap na i pinis, olsem bilong ol Grik na Rom long bipo.
Ol man i bin traim kain kain gavman inap planti tausen yia, na wanem gutpela samting ol i bin kamapim? Ol inapim laik bilong ol man? Ol i bin stretim ol hevi?
Planti Tok Promis!
Bakul Rajni Patel, em bos bilong wanpela oganaisesen long Bombei long India, em i sutim tok long ol gavman na em i tok ol i man bilong tupela maus. Em i tok: “Long India na sampela kantri moa i no gat planti wok bisnis samting, ol bikman i save tokim ol man ol bai helpim ol na helpim kantri, tasol we stap ol gutpela samting ol i tok ol bai kamapim? I no gat! Ol i giaman! Long olgeta de sik i kilim i dai 40,000 pikinini long ol dispela kain kantri, na gavman inap wokim rot bilong oraitim ol dispela sik sapos gavman i laik.” Na em i tok, inap olsem 80 milion pikinini i sot long kaikai na ol i hangre i stap.
Tasol ating sampela man bai tok: ‘Sampela man bilong gavman i laik mekim gutpela wok. Yumi mas i gat gavman na bai em i ken stretim ol hevi.’ Em i stret, tasol yu ting ol man i mas bosim gavman, o God i mas bosim?
Yu no ken ting God i no gat wok long bosim gavman. Ating Pop John Paul Namba 2 i ting God i givim dispela wok long ol man, long wanem, taim Pop i bin go long Kenya inap 10-pela yia i go pinis em i tok, wok politik em bikpela wok bilong ol Kristen. Em i tok: ‘Ol Kristen i gat wok long ol samting bilong politik, na yumi no ken ting ol i mas i stap nating na ol i no mekim dispela wok.’
Inap longtaim pinis ol man i gat dispela tingting na ol i bin wok long painim rot bilong kamapim wanpela gutpela gavman, na planti taim lotu i kirapim ol long mekim olsem. Taim nupela gavman i kamap, ol i save tok promis long ol samting ol bai mekim. Tasol taim ol i no truim ol dispela tok ol man i pilim i no stret. (Lukim “Ol Tok Promis, na Ol Samting i Bin Kamap,” pes 22.) Ol man bilong graun i no bin kamapim wanpela gutpela gavman tru.
Bung Wantaim
Olsem wanem long tingting bilong wanpela saveman bilong wok nuklia, em Harold Urey? Em i tok: “I gat wanpela rot tasol bilong stretim ol hevi—i mas i gat wanpela gavman tasol bilong bosim olgeta hap bilong graun na olgeta man i mas bihainim lo bilong en.” Tasol sampela man i no save, dispela kain gavman inap wok gut o nogat. Long bipo sampela kantri i bin traim long bung wantaim aninit long wanpela gavman tasol, tasol ol i no inap. I gat wanpela oganaisesen olsem i bin kamap, na yumi ken stori long dispela.
Bihain long Namba Wan Pait ol i bin kamapim wanpela bikpela oganaisesen long Janueri 16, 1920, ol i kolim Lig ov Nesen, na 42 kantri i insait long en. Em i no wanpela gavman tru, tasol em i olsem wanpela palamen i gat ol memba bilong olgeta hap bilong graun, na wok bilong en long helpim ol kantri long i stap wanbel, na long stretim ol kros pait namel long ol na bai pait i no ken kamap. Long 1934 i gat ol memba bilong 58 gavman i insait long en.
Tasol as bilong dispela Lig o oganaisesen i no strong tumas. Wanpela buk (The Columbia History of the World) i tok: “Taim Namba Wan Pait i pinis ol man i ting gutaim bai kamap, tasol bihain liklik ol i save i no inap. Ol i bin ting Lig ov Nesen bai stretim ol samting, tasol nau ol i save em i no inap.”
Long Septemba 1, 1939, Namba 2 Pait i kirap, na Lig ov Nesen i olsem i dai pinis. Em i no bin winim 20 yia. Long Epril 18, 1946, ol i mekim dai olgeta samting bilong en. Tasol long Oktoba 24, 1945, ol i kirapim narapela bikpela oganaisesen, em Yunaitet Nesen, na em i gat 51 kantri insait long en. Olsem wanem? Dispela nupela oganaisesen bai mekim gutpela wok o nogat?
Ol i Traim Namba Tu Taim
Sampela man i tok, Lig ov Nesen i no wok gut long wanem, ol i no bin tingim gut pasin bilong en taim ol i bin kamapim. Na sampela i tok, em i no wok gut long wanem, ol gavman i no givim bel long en. Ating ol dispela tok i stret liklik. Taim ol man i laik kamapim Yunaitet Nesen ol i tingim ol samting nogut bilong Lig ov Nesen na ol i no laik bai kain samting olsem i ken painim Yunaitet Nesen.
Wanpela man bilong raitim ol stori, em R. Baldwin, em i tok, Yunaitet Nesen i winim olpela Lig ov Nesen long kamapim bel isi na helpim ol lain long wok gut wantaim na bihainim lo na helpim ol man long kisim ol samting i stret ol i kisim. Insait long Yunaitet Nesen i gat ol dipatmen, na ating sampela i bin mekim gutpela wok, olsem lain bilong helpim ol man long abrusim sik (WHO), na lain bilong helpim ol pikinini (UNICEF), na lain bilong helpim ol man long save gut long planim na kisim kaikai bilong gaden (FAO). Na Yunaitet Nesen i winim 45 yia pinis, tasol Lig ov Nesen i bin i stap sotpela taim tasol.
Wanpela bikpela samting Yunaitet Nesen i bin mekim, em i hariapim wok bilong sampela kantri long kisim independens, na wanpela man bilong raitim stori, em Richard Ivor, em i tok, Yunaitet Nesen i bin helpim dispela wok na i kamap gutpela liklik. Na em i tok, Yunaitet Nesen i pasim ol bikpela pait na ol i no pait tru—ol i pait long toktok tasol, na em i helpim ol kantri long toktok gut wantaim.
Tasol sampela man i tok, i no Yunaitet Nesen i pasim ol kantri na ol i no pait, nogat; ol i pret long bom nuklia na dispela tasol i pasim ol. Yunaitet Nesen i no bin helpim ol kantri long kamap wanbel, nogat. Em i stap olsem namelman tasol bilong pasim ol lain na bai ol i no ken pait. Tasol sampela taim em i no bin pasim pait tu. Baldwin i tok, em i olsem Lig ov Nesen—taim narapela lain i sutim tok long narapela lain, Yunaitet Nesen i no mekim wanpela samting bilong stretim ol, nogat.
Ol memba bilong Yunaitet Nesen i no givim bel tumas long Yunaitet Nesen; yumi lukim olsem long taim bilong givim mani long en bambai em i ken mekim wok bilong en—ol i no amamas long givim dispela mani long en. Amerika i save givim skel long Yunaitet Nesen, na wanpela taim Amerika i no givim mani long wanpela dipatmen (FAO) bilong Yunaitet Nesen, long wanem, ol i bin mekim wanpela tok long lain Israel na long ol lain i no laikim ol Palestain. Bihain Amerika i givim liklik hap tasol bilong dispela skel bilong en, nogut ol i katim nem bilong en na em i no inap vot.
Varindra Tarzie Vittachi, em wanpela bikman bilong wanpela dipatmen bilong Yunaitet Nesen long bipo, na long 1988 em i tok, em i no wanbel wantaim ol man i laik pinisim Yunaitet Nesen. Em i tok, em yet i save bilip long Yunaitet Nesen, maski wan wan taim em i gat tok long en, tasol em i tok, planti man i no laikim Yunaitet Nesen na ol i tok em i olsem wanpela lait i dai pinis, na em i no mekim ol samting em i mas mekim, na em i no mekim dai ol pait o helpim ol man long kisim gutpela sindaun, na em i bin mekim wan wan gutpela wok tasol, olsem na i no stret Yunaitet Nesen i ken i stap.
Wanpela man bilong raitim ol stori, em Ivor, em i tok: “Maski ol samting Yunaitet Nesen inap mekim, em i no inap pinisim sin. Em inap givim hatwok long ol kantri long mekim rong, na em i ken kamapim rong ol i mekim, tasol em i no bin senisim bel na tingting bilong ol man, olsem ol bikman na ol narapela tu.”
Olsem na Yunaitet Nesen i sot tru, wankain olsem olgeta narapela gavman bilong ol man bilong graun. I no gat wanpela gavman inap long kirapim ol man long givim bel long bihainim ol pasin i stret tasol na givim baksait long ol pasin i no stret na daun long ol lo bilong kantri, nogat. Sapos ol man i orait long bihainim stretpela pasin, planti hevi bilong ol bai pinis! Long Ostrelia wok bilong sampela man i save bagarapim win na wara na graun, na wanpela nius i tok, i no olsem ol i no save long dispela samting, nogat—ol i save, tasol ol i no tingim, na ol i ting em i samting nating. Na nius i kolim as bilong dispela rong, em i tok, ol i mangal long mani, na gavman i no mekim wanpela samting bilong pasim dispela rong, olsem na gavman tu i gat asua.
Ol man i no gutpela olgeta, olsem na ol i no inap kamapim wanpela gavman i gutpela olgeta. Long yia 1843 wanpela man bilong raitim ol stori, em Thomas Carlyle, em i tok: “Olgeta wan wan gavman i olsem piksa bilong ol man i stap aninit long ol—long savepasin bilong ol, na long krankipasin bilong ol.” Dispela tok i stret, na i no inap wanpela man i tok nogat.
“Strong Bilong Yupela Bai i Bruk!”
Long nau ol laspela gavman bilong graun i stap. Ol gavman ol man i bin kamapim ol i bung wantaim na biruaim gavman bilong God. (Lukim Aisaia 8:11-13.) Tupela taim ol i bin mekim olsem—pastaim ol i kamapim Lig ov Nesen, na bihain ol i kamapim Yunaitet Nesen. Kamapim Tok Hait 13:14, 15 i tok, dispela samting em i “piksa bilong wel animal.” Em i stret, long wanem, em i olsem piksa bilong olgeta wok politik o gavman long graun, bungim wantaim. Ol hap bilong dispela wok politik i olsem animal nogut i raunim ol man na mekim nogut long ol na givim planti hevi long ol.
Long 1939 Lig ov Nesen i bagarap na i pinis. Wankain samting bai painim Yunaitet Nesen, na dispela bai truim tok profet long Baibel, em i tok: “Yupela i ken i go het na bungim strong bilong yupela na redi long pait. Tasol strong bilong yupela bai i bruk, na yupela bai i kirap nogut na longlong nabaut. Yupela i ken i go het na pasim tok long mekim wanem samting yupela i ting long mekim. Tasol yupela i no inap mekim.”—Aisaia 8:9, 10.
Dispela “piksa bilong wel animal,” na ol wok politik em i piksa bilong en, wanem taim bai ol dispela samting i kisim bagarap? Wanem taim Jehova bai pinisim ol gavman i save pait wantaim kingdom bilong em? Baibel i no kolim wanem taim stret dispela samting bai kamap, tasol ol tok profet bilong en na ol samting nau i kamap long graun i olsem i tok: ‘Klostu tru.’—Luk 21:25-32.
Ol mak i stap ples klia na bai ol man i ken lukim sapos ol i laik. Gavman bilong Belsasar i sot long gutpela pasin, na i olsem tasol long olgeta gavman bilong ol man bilong graun—God i bin skelim wok bilong ol na em i lukim ol i sot—ol i no bin mekim gutpela wok, olsem na em i makim ol bilong kisim strafe. Ol dispela gavman i orait long ol bikman bilong politik i giaman na paulim mani, na ol i helpim o kirapim ol pait, na ol i gat tupela maus, na ol i tingim ol yet tasol, na ol i no helpim tumas ol man na bai ol i gat gutpela haus na kaikai na skul na marasin.
Taim ol wok gavman bilong ol man i pinis, ol bai pinis tru, olsem gavman bilong Belsasar i bin pinis hariap insait long wanpela nait tasol, na Kingdom bilong God bai senisim ol, em wanpela gutpela gavman tru!
[Blok long pes 22]
Ol Tok Promis, na Ol Samting i Bin Kamap
Ol lain i laik daunim ol gavman i tok, em bai larim ol man i bihainim olgeta laik bilong ol na i no gat gavman bilong pasim ol; tasol sapos i no gat gavman, bai i no gat ol lo bilong bosim ol man na helpim ol long wok gut wantaim; sapos i no gat gavman ol samting bai paul.
Gavman monaki i tok, sapos king tasol bilong ol i bosim ol man, ol bai stap wanbel na i stap strong; tasol save bilong ol king bilong graun i sot, na ol i no strong tumas, na sampela i gat tingting kranki, na ol i save dai tu, olsem na sapos ol i helpim ol man long kamap wanbel na i stap strong, dispela tu i save dai wantaim king i bin kamapim dispela gutpela samting.
Gavman aristokrasi i tok promis long ol bai putim ol gutpela man tasol long bosim kantri; tasol ol i mekim dispela wok, long wanem, ol i maniman o ol i bilong wanpela lain i gat bikpela namba, o ol i gat biknem na strong, na i no olsem ol i gat gutpela tingting na save o pasin sori o ol i tingim ol narapela man, nogat; gavman monaki i gat wanpela man tasol i stap bos, na em i sot long gutpela save, tasol long gavman monaki planti bikman i stap bos, na ol tu i sot long save.
Gavman dimokrasi i tok, olgeta man i ken kamapim tingting bilong ol long wanem samting gavman i mas mekim bilong helpim ol; tasol ol dispela man ol i sot long gutpela save tru, na planti samting ol i laikim em i no gutpela samting bilong helpim olgeta man wantaim, olsem na taim ol i pasim tok long mekim wanpela samting, ol i no kamapim gutpela wok tru.
Gavman otokrasi i tok, ol bai kamapim hariap ol samting bilong helpim ol man; tasol wanpela man bilong raitim stori, em Otto Friedrich, em i tok, ‘maski ol bikman i gat gutpela tingting, taim ol i holim stia bilong gavman ol i save subim ol man long bihainim laik bilong ol long mekim ol samting i no stret long ol dispela man, tasol ol i mekim olsem na bai ol i ken holim dispela wok bos bilong ol.’
Gavman fasis i tok, ol bai bosim na stiaim gut ol samting bilong mani na bai dispela i ken helpim gut ol man; tasol ol i no mekim olsem, na ol man ol i bosim ol i no stap fri; dispela kain gavman i litimapim pasin pait na kantri bilong ol, olsem na ol i kamapim gavman nogut olsem long Itali taim Mussolini i stap bos na olsem long Jemani taim Hitler i stap bos.
Gavman komyunis i tok, ol bai kamapim gutpela pasin olsem paradais na bai ol man i ken stap wankain—no gat sampela i stap antap na sampela i stap aninit olsem man nating; tasol long ples komyunis i gat ol bikman i gat nem na namba na ol i bosim strong ol man nating, na ol dispela bikman nogut bilong politik i pulim ol samting bilong ol dispela man nating, olsem na ol dispela man i bikhet na ol i laik rausim gavman komyunis na kamapim sampela ol narapela kain gavman.
[Blok long pes 22]
Ol Samting Bilong Yunaitet Nesen
▪ Yunaitet Nesen i gat 160 memba. Not Korea na Saut Korea na Swiselan tasol i no insait long en. Long Mas 1986 planti man bilong Swiselan i tok, ol i no laik bai Swiselan i gat memba long Yunaitet Nesen.
▪ Em i gat namba wan oganaisesen bilong en, na em i gat 55 ol narapela oganaisesen o dipatmen bilong en, olsem bilong was long ol gavman, nogut ol i mekim nogut long ol man, na bilong daunim pait.
▪ Taim ol i bung bilong vot long sampela lo, ol wan wan memba i ken putim wanpela vot tasol maski kantri bilong ol i gat planti man olsem Saina o i no planti olsem Sen Kits na Nevis.
▪ Yunaitet Nesen i bin makim 1986 em yia bilong olgeta lain i ken stap bel isi, tasol 37 bikpela pait i bin kamap long dispela yia, winim olgeta yia bihain long Namba 2 Pait.
▪ Ol kantri insait long Yunaitet Nesen, 37 pesen bilong ol i no gat planti man olsem bilong lain Witnes Bilong Jehova; na namba bilong ol man i bin kam long Memorial long 1990 bilong tingim i dai bilong Krais, i winim namba bilong ol man bilong 59 pesen bilong ol dispela kantri.
[Ol Piksa long pes 23]
Ol man bilong graun i no inap kamapim wanpela gavman i nambawan tru
Lig ov Nesen
Yunaitet Nesen