Ol Man na Animal Inap i Stap Gut Wantaim?
“Mi pilim olsem mi stap long arere bilong paradais; ol man na animal i stap gut wantaim na ol i no birua birua long narapela narapela.” Wanpela meri em Joy Adamson em i tok olsem, taim em i stori long ol samting i kamap long Wara Ura bilong Kenya. Em i lukluk long ol kain kain pisin na ol animal i kam bilong dring wara. Wanpela gutpela samting tru em dispela animal i sindaun gut tru klostu long em, em wanpela laion!
Nem bilong dispela laion meri em Elsa. Wanpela buk bilong Joy Adamson (Born Free), i stori long Elsa, olsem na planti milion man i save long em. Tasol olsem wanem? Elsa em i narapela kain long ol narapela laion? Nogat. Em i wankain tasol long ol narapela laion. Wanpela samting tasol em olsem: Em i bin lain long i stap gut wantaim ol man.
Bihain, taim ol i wokim piksa wokabaut bilong dispela buk (Born Free), ol i kisim ol narapela laion meri bilong makim Elsa. Nem bilong wanpela em Mara. Pastaim em i no laik i go klostu long ol dispela man i wokim piksa, tasol bihain, man! Em i no laik tru long ol nupela pren bilong em i lusim em—em i laik bai ol i stap wantaim em. Olsem na bilong mekim em i stap isi, man bilong Joy, em George Adamson i putim haus sel bilong em i go klostu long banis bilong Mara. Bihain em i putim i go insait olgeta long banis! Long buk bilong em (Bwana Game) em i tok: “Inap 3-pela mun samting Mara i slip insait [long haus sel bilong mi], em i save slip long plua klostu long bet bilong mi na sampela taim em i slip antap long bet. . . . Em i no mekim wanpela samting na bai mi pret long em.”
Adamson i tok, “Wanpela pilai mitupela i mekim oltaim em olsem: Mi slip i stap long graun insait long ol kunai. Mara bai i kam isi isi tru na bel bilong en i go daun tru long graun—em pasin tru bilong ol laion taim ol i laik painim abus, na bihain bai em i spit nogut tru i kam na i pundaun antap long mi. Tasol oltaim em i was gut, nogut ol strongpela kapa bilong pinga bilong em i sutim mi.”
I gat narapela laion meri em tu i makim Elsa long dispela piksa wokabaut, nem bilong em Gel. Taim ol i pinis long wokim dispela piksa wokabaut, ol i larim dispela laion i go bek long bus, na bihain em i painim poroman na em i kamapim tupela pikinini laion. Na tupela pren bilong George Adamson i bin painim dispela ples em dispela laion na tupela pikinini bilong em i sindaun na hait long en. Adamson em i stori olsem: “Gel em i stap isi tru na em i larim tupela man i kam klostu long ples em i karim tupela pikinini long en, inap olsem wanpela mita samting, tasol tupela i mas was gut, nogut em i bagarapim ol. Tasol nogat—em i stap isi tru . . . em i larim ol i kam klostu, maski [wanpela man] em i nupela long em.” Na Gel i larim Adamson i holim tupela pikinini bilong en, tasol em i save rausim ol narapela laion i go.
Lainim Wanpela Laion Nogut
Ol laion i gat narapela narapela pasin bilong ol. Taim Joy Adamson i mekim bikpela long Elsa, long wankain taim long hap saut long Not Rodisia (nau ol i kolim Sambia) wanpela man nem bilong em Norman Carr, i lukautim tupela pikinini laion. Nem bilong wanpela em Bikboi, na em i save laikim ol man. Nem bilong narapela em Liklik Boi, na em i save stap olsem bel nogut. Carr i stori long pasin bilong Liklik Boi long buk bilong em (Return to the Wild) olsem:
“Taim Liklik Boi em i stap bel nogut, mi brukim skru klostu long en, tasol mi stap longwe liklik na bai kapa bilong pinga bilong em i no ken sutim mi, na nek bilong em i pairap olsem em i kros. Mi mekim ol naispela toktok bilong grisim em na isi isi tasol mi surik i go klostu moa long em. Taim mi holim em samting em i kros yet, tasol i no tumas. Orait, mi putim han long sol bilong em na mi meknaisim gras long bros bilong em, na nau em i stap isi tru, na ol masol bilong em i slek pinis. . . . Em i slipim het bilong em long lek bilong mi, olsem em i laik bai mi holim em.”
Long tok i go pas long buk bilong Carr, wanpela gavena-jeneral bilong dispela kantri bipo, em (Earl of Dalhousie), em i stori long wanpela samting em i bin lukim taim ol laion bilong Carr i winim pinis 2-pela krismas, na ol i raun raun nabaut long wanpela hap klostu long kem bilong Carr, na i no gat wanpela i was long ol. Dispela man i stori long taim Carr i wisel long tupela yangpela laion bilong em: “Ol i ran i kam long em na ol i rabim het bilong ol long skin bilong em, na ol i mekim ol pairap na singaut olsem ol i amamas long lukim em. Long dispela pasin ol laion i kamapim long ples klia olsem ol i laikim tru em.”
Ol laion i save pret long ol man na i painim rot bambai ol i no ken bungim man. Dispela samting i stap long bel bilong ol laion na ol narapela animal olsem Baibel i stori long en. (Stat 9:2) Sapos dispela pret i no stap long ol animal, ating yumi man bai i kamap abus bilong ol. Tasol i gat sampela animal i save kaikai man.
“Sampela Yu No Inap Lainim Ol”
Wanpela man i save tru long dispela samting (em Roger Caras) i tok olsem: “Long olgeta kain animal i olsem ol bikpela pusi, i gat sampela em ol i laik kaikai man na yu no inap lainim ol long i stap gut wantaim man . . . Tasol yumi inap lainim sampela [bikpela pusi] na bai ol i stap gut wantaim ol man.”
Planti animal ol i no luksave long man taim man i sindaun insait long trak samting. Olsem na ol man inap kisim piksa bilong ol laion taim ol i kam klostu tru. Tasol wanpela buk (Maberly’s Mammals of Southern Africa) i tok strong olsem: “Sapos yu opim dua bilong trak na yu laik i go klostu moa long ol na kisim piksa, lukaut! Taim yu opim dua, wantu ol i luksave olsem man i stap na ol i kirap nogut na ol i kros. . . . Sapos yu lukim wanpela laion long bus na yu stap long ai bilong em, ating bai em i no laik mekim wanpela samting long yu. Tasol sapos em i no lukim yu na wantu tasol yu kalap i go daun long trak o ka samting na sanap long pes bilong em, yu lukaut!”
Olsem Wanem Long Ol Lepat?
Sampela lepat i save kaikai man na i hatwok long lainim ol long i stap isi wantaim ol man. Wanpela man em Jonathan Scott, long buk bilong em (The Leopard’s Tale) em i tok: “Taim ol man i no mekim nogut long lepat na em i no gat sik, em i surik long ol man na em i save pret long ol. Sapos em i lukim man em bai ranawe i go hait.”
Scott i stap inap planti mun long wanpela hap bilong lukautim ol animal (Masai Mara Game Reserve) long hap bilong Kenya, bilong save long pasin bilong wanpela lepat meri em i bin kolim nem Sui long en. Sui i lain long luksave long ka bilong Scott, na wanpela taim ol pikinini bilong en, nem bilong ol Tudak na Lait, ol i kam na skelim ka bilong em. Scott i tok, lepat i olsem animal bilong kros, tasol nogat—em inap kamap wanpela gutpela animal.
Ol narapela tu i bin pilim dispela samting. Olsem Joy Adamson i bin lukautim wanpela pikinini lepat em mama bilong en i bin i dai, na Joy Adamson i givim nem Peni long en. Bihain ol i lusim Peni i go stap wantaim ol narapela lepat long bus, na em i karim sampela pikinini. Taim ol man em i save long ol i raun long dispela hap, em i soim pes na pulim ol i kam bilong lukim ol nupela pikinini bilong em. Joy Adamson i sindaun klostu long dispela nupela mama lepat. Em i stori long dispela na em i tok: “Peni i rabim tang bilong em long han bilong mipela na ol liklik i slip namel long lek bilong em na ol i amamas tru. Ol man i tok, long ol animal bilong Afrika, ol lepat em ol animal nogut tru, na ol nupela mama lepat i nogut moa yet.” Tasol Joy Adamson i tok, taim em i lukautim Peni, em i save “planti tok ol man i mekim long ol lepat, i no trupela tok.”
Wanpela man, em Arjan Singh bilong not India, i lukautim wanpela gutpela lepat, nem bilong en Hariet. Singh i kisim Hariet taim em i liklik tru na em i skulim em long lukautim em yet taim em i stap long wanpela bus klostu long hap bilong Singh. Singh i skulim Hariet long planti samting, na wanpela em olsem: Em i kirapim lepat long ranim ol narapela. Long buk bilong em (Prince of Cats), em i tok olsem: “Mi brukim skru na sindaun na mi kirapim em long ran spit nogut tru i kam, na em bai i spit kranki i kam long mi na kalap antap long het bilong mi . . . , na em i sut i kam daun long baksait bilong mi, tasol em i no skrapim skin bilong mi liklik.”
Dispela lepat i save pilai gut wantaim dok bilong Singh, nem bilong dok em Eili. Singh em i tok, wanpela ‘piksa wokabaut i soim olsem [dispela lepat] i sindaun long skru na dok i spit i kam long en na lepat i tromoi han olsem em i boksen—tasol em i no laik paitim dok; nogat. Isi tasol em i putim traipela han bilong em long nek bilong dok na han i go antap long het bilong dok na i go daun gen long nek long hapsait, na em i no skrapim dok liklik.’
Na maski Hariet i lusim ples na i go stap long bikbus, tasol pasin bilong pren gut wantaim i stap yet namel long dispela man na dok na lepat. Singh em i tok, ‘Sapos wanpela i tok yumi no ken bilip tumas long pasin bilong ol lepat, nogut ol i giaman long i stap isi, mi no ken harim, long wanem mi tingim planti taim Hariet i kam bek long [fam bilong mi] long biknait tru na mi slip i stap ausait, na isi tasol em i kirapim mi olsem bilong tok gude.’
Bihain Hariet i painim wanpela poroman na em i karim tupela liklik pikinini. Na taim tait wara i bagarapim tru ples sindaun bilong ol, dispela lepat i holim ol pikinini long maus na i bringim ol i kam long haus bilong Singh. Na taim tait i pinis Hariet i kalap long bot bilong Singh na wok long kirapim Singh long em i mas bringim ol i go bek long hapsait bilong wara, na em i kisim wan wan pikinini na i bringim ol long wanpela nupela hap bilong ol.
Elefan Bilong Afrika
Ol man i tok olsem ol elefan bilong Afrika ol i animal nogut na i no inap man i ken lainim ol long i stap gut wantaim man. Tasol planti samting i painim ol man na dispela i soim olsem yumi inap lainim ol long i stap gut wantaim yumi. I gat gutpela stori long 3-pela elefan na wanpela man bilong Amerika, nem bilong em Randall Moore. Ol dispela elefan wantaim ol narapela pikinini elefan, ol i bin kisim long Kruga Nesenel–Pak bilong Saut Afrika na putim ol long sip bilong bringim ol i go long Amerika. Bihain ol i lainim ol dispela elefan long mekim sampela pilai na soim samting, na ol manmeri i save kam lukim ol, na ol i mekim gut tru dispela ol pilai. Taim bos bilong ol i dai, ol i givim dispela 3-pela elefan long Moore na em i bringim ol i go bek long Afrika.
Tupela em meri elefan, nem bilong tupela em Owala na Duga, na ol i putim tupela long wanpela hap bus bilong lukautim ol animal (long Pilanesbek long Bofutatswana) long 1982. Na long dispela taim i gat ol narapela pikinini elefan i stap, ol i no gat mama bilong lukautim ol, olsem na ol i painim ol elefan meri i bikpela pinis bilong lukautim ol. Orait olsem wanem long Owala na Duga, em tupela i bin lain long mekim ol pilai samting? Tupela inap stap olsem mama bilong ol dispela pikinini elefan?
Wanpela yia bihain Moore i kisim tok olsem ol elefan bilong em i lukautim dispela 14 pikinini elefan em ol i no gat mama bilong lukautim ol. Na kirap long dispela taim ol i bringim planti pikinini elefan moa ol i no gat mama na ol i putim ol long dispela pak. Inap 4-pela yia bihain Moore i go lukim ol elefan bilong em. Em i tingting planti—ating em i mas i go long ol maunten bilong Pilanesbek bilong painim ol elefan bilong em, tasol nogat. Orait em i kamap pinis, na bihain liklik em i lukim ol i wokabaut namel long wanpela bikpela lain elefan. Long buk bilong em (Back to Africa) em i tok, ‘Sapos mi no bin lain long pasin bilong ol elefan, namba wan samting mi laik mekim, em mi laik ran i go long ol na holimpas ol. Tasol mi no mekim—mi bihainim savepasin long dispela samting.’
Pastaim Owala na Duga i mas save gut olsem pren bilong ol long bipo i kam i stap. Olsem na ol i smelim gut han bilong em long nus bilong ol. Moore i tok, “Owala i wokabaut i kam na i sanap olsem em i wetim mi long tokim em long samting em i mas mekim. Na olgeta narapela elefan i sanap arere na i stap isi tasol. Mi tok, ‘Owala . . . Putim nus na lek i go ANTAP!’ Wantu Owala i putim wanpela lek i go antap na raunim nus bilong em olsem em i bin mekim bipo long taim em bin mekim ol pilai. Tru tumas, ol elefan i no save lusim tingting long samting ol i bin lain long en!”
Narapela 3-pela yia bihain gen, long Oktoba 1989, ol i traim gen tingting bilong Owala, em i tingim yet ol samting em i bin lainim o nogat? Orait, nau Moore i traim Owala long mekim wanpela samting em i no bin mekim inap 7-pela yia pinis, long taim ol i kamap nupela long dispela pak. Moore i tokim em long slip i go daun na Owala i harim tok bilong em na Owala i larim Moore i kalap long baksait bilong en. Ol man i lukim televisen long Afrika i amamas tru long lukim Moore i kalap long baksait bilong Owala na i wokabaut namel long 30 ol narapela elefan em ol i bilong bus na ol i no lain yet long ol man. Bihain Moore i stori long Kirap! olsem: “Mi no hambak na mekim dispela samting bilong kisim biknem long en, nogat. Mi laik save gut olsem, ol man na ol elefan inap stap gut wantaim o olsem wanem? Na tu, ol man inap lainim ol elefan long mekim ol samting o nogat?” Owala na Duga i gat gutpela save long lukautim ol liklik elefan i no gat mama, na ol i kamap gutpela.
Tru tumas, pasin bilong i stap olsem gutpela pren namel long ol man na ol animal bilong bus inap kamap, tasol ol i mas lain lain inap planti yia samting. Na sapos wanpela man i kirap tasol na i go long bus olsem bilong Afrika na painim ol laion na ol lepat o elefan samting, em i longlong man. Nau dispela pasin bilong ol man na ol animal bilong bus i stap pren wantaim i no kamap planti tumas, tasol olsem wanem long bihain? Ol man inap i stap gut wantaim ol animal nogut bilong bus?
[Blok/Ol Piksa long pes 8]
Laion Inap Stap Isi!
“YU KAM na kisim sampela piksa bilong mi wantaim ol laion bilong mi.” Man i tok olsem, em Jack Seale, em i bosim wanpela pak bilong ol snek na animal long hap bilong Saut Afrika (nem bilong pak em Hartebeespoortdam). Bel bilong mi i pret na mi bihainim em i go long banis bilong ol laion, tasol mi no laik i go insait—mi laik sanap ausait tasol long banis na kisim ol piksa.
Dispela banis i klin, na i gat ol diwai long arere bilong en na bai i gat ples kol bilong ol laion. I gat 9-pela laion i stap insait long banis, na skin bilong ol i gutpela tru. Taim bos bilong dispela ples wantaim helpim bilong em i go insait long banis, kwiktaim ol laion i luksave long tupela. Ol laion i mekim liklik singaut olsem ol i amamas long lukim tupela, na ol i wokabaut i go i kam.
Jack i tok, “Yu kam insait.” Tasol mi mekim olsem mi no bin harim. Olsem na em i singaut strong, “Yu kam insait.” Tupela i holim ol stik tasol bilong sakim ol laion. Mi kirap nogut long dispela na bel bilong mi i pret moa, tasol mi go insait long banis. Jack i mekim gut long sampela laion na holim ol, na kwiktaim mi kirap kisim ol piksa bilong en. Taim mipela i go ausait gen, mi amamas na bel bilong mi i stap isi gen! Tasol i no gat as na mi pret olsem.
Bihain Jack i toksave long mi olsem: “Mipela save holim stik na go insait, long wanem, ol dispela laion i save laikim mipela na taim ol i lukim mipela ol i amamas na kalap na i laik pilai na kaikai han bilong mipela. Olsem na mipela i karim stik na ol i ken kaikai dispela stik, nogut ol i kaikai strong han bilong mipela.” Jack wantaim ol dispela laion i bin i stap long Etosa Nesenel-Pak long hap bilong Namibia na nau tasol ol i kam bek. Bilong wanem em i bin kisim ol i go long dispela longwe hap insait long bikbus? Em i tok:
“Wanpela lain i laik wokim piksa wokabaut i stori long wok sampela man olsem saintis i mekim bambai ol laion i no ken kamap planti tumas long bus bilong Namibia. Tasol ol laion bilong mi i go bikpela insait long dispela pak, na ol i no amamas long i stap long dispela narapela hap long bikbus. Olsem na taim ol i lukim trak bilong mi, kwiktaim ol i kam. Mi no gat hatwok long kisim ol i kam bek.”—Em stori bilong wanpela man.
[Kredit Lain]
Courtesy Hartebeespoortdam Snake and Animal Park
[Piksa long pes 9]
Em Randall Moore wantaim ol lain elefan bilong em long bus bilong Afrika