Ol Man i Pulap Long Graun—Olsem Wanem Long Bihain?
HAUS i nogut, na ol pipia i slip nabaut na inap kamapim sik, na i no gat planti kaikai na klinpela wara, na i gat planti kain kain sik, na sik bilong hangre—ol dispela samting na ol narapela samting moa i save painim planti man bilong graun long olgeta wan wan de. Tasol olsem yumi stori pinis, planti ol i karim ol dispela hevi na mekim wok bilong ol long i stap laip yet.
Tasol olsem wanem long bihain? Bai ol man i mas karim ol dispela hevi yet na i no gat pinis bilong en? Na olsem wanem long bikpela bagarap em ol saveman bilong skelim graun na ol narapela man i tok bai kamap, long wanem, ol man i wok long pulap long graun? Ol i tok yumi bagarapim ples bilong yumi, long wanem, yumi bagarapim win na wara na graun yumi stap long en. Ol i tok tu olsem narapela as em ol ges olsem kabon-daioksait, na mitein, na kloroflurokabon (em ges bilong bokis ais samting) i wok long hatim win i stap antap long graun na senisim taim bilong ren na san long planti hap bilong graun, na bikpela bagarap inap kamap long dispela rot. Bai dispela i makim olsem olgeta man long graun bai pinis, o olsem wanem? Nau bai yumi stori long sampela samting i kirapim ol man long ting olsem.
Ating i Gat Planti Tumas Man?
Olsem wanem? Bai namba bilong ol man long graun i wok long i go bikpela tasol na i no gat pinis bilong en? I gat sampela mak bilong tokaut long yumi long hamas man tru bai pulap long graun? Maski gavman i wokim sampela samting bilong pasim ol famili long kamapim planti tumas pikinini, tasol namba bilong ol man i wok long go bikpela yet. Long olgeta yia, 90 milion man moa i kamap long graun. I olsem i no gat rot bilong pasim dispela samting. Tasol planti saveman i save skelim dispela samting ol i tok, namba bilong ol man long bihain bai kamap long wanpela mak na em bai stap olsem tasol. Tasol ol i no save yet wanem mak na wanem taim dispela samting bai kamap.
Wanpela lain (UN Population Fund) i tok, ating mak bilong ol man i pulap long graun em olsem 14 bilion man tasol na em inap, tasol planti i ting 10 bilion o 11 bilion samting. Tasol maski ol dispela samting i kamap, i gat ol dispela askim i stap yet, olsem: Ating planti man tumas bai pulap long graun? Sapos yumi bungim namba bilong ol man i stap long graun inap tupela o tripela taim, olgeta inap sindaun long graun o olsem wanem?
Sapos i gat 14 bilion man long graun, i olsem 104 man bai sindaun long olgeta wan wan skwea kilomita. Olsem yumi stori pinis, i gat 5,421 man i sindaun long olgeta wan wan skwea kilomita long hap bilong Hong Kong. Long kantri Netelan em olsem 440, na long Japan em olsem 327, na sindaun bilong ol man i gutpela long ol dispela kantri. Tasol maski sapos namba bilong ol man i go bikpela olsem, hevi i no inap kamap long dispela as tasol.
Bai i Gat Kaikai Inap Long Ol?
Olsem wanem long kaikai? Bai i gat kaikai inap long lukautim 10 bilion o 14 bilion manmeri? Yumi lukim pinis olsem long nau i no gat planti kaikai inap long lukautim bikpela lain manmeri tru olsem. Yumi harim ol stori bilong hangre, na sik bilong hangre, na ol man i dai long hangre. Orait, olsem wanem? Ol dispela samting i makim olsem i no gat planti kaikai inap long lukautim olgeta man long nau?
I hatwok long bekim dispela askim. Planti handet milion man long ol kantri i stap rabis, ol i no gat planti kaikai long strongim skin. Tasol ol man i stap long ol kantri i gat planti samting, ol i kisim planti sik long wanem ol i kaikai planti tumas—ol i kisim kain kain sik kensa, na sik long klok, na planti narapela sik. Long sampela hap, ol man i save givim planti wit long ol bulmakau na bai ol man i ken kaikai mit bilong bulmakau, olsem na ol man bilong narapela hap i sot long wit.
Wanpela buk (Bread for the World) i stori long kaikai ol i save kamapim long graun olsem: ‘Sapos ol man i skelim gut olgeta kaikai namel long olgeta man i stap long graun, em bai inap long olgeta man. Ating i no bikela hap kaikai tumas, tasol em inap.’ Dispela tok i kamap long 1975. Tasol olsem wanem long nau? Wanpela lain i skelim dispela samting na ol i tok, ‘insait long 20 yia, ol man i kamapim planti kaikai moa. Olsem na inap sampela yia nau, pe bilong ol kaikai long planti hap bilong graun i go daun.’ Ol narapela man i skelim olsem pe bilong ol kaikai olsem rais, na kon, na soibin, na ol narapela wit samting i go daun tru.
Hamas kaikai ol man i kamapim o hamas ol i baim o hamas ol i kaikai, dispela em i no as bilong hevi. Long wanem, long nau ol saveman i painim ol nupela rot bilong kamapim ol kain kain rais, na ol wit samting, na long dispela rot ol inap kamapim planti kaikai moa. Tasol ol i lusim bikpela hap taim long skelim rot bilong kamapim planti lip tabak na tomato samting bilong kisim bikpela mani na amamasim ol maniman na i no bilong pulapim bel bilong ol rabisman.
Olsem Wanem Long Graun?
Tru, i gat planti tumas man long sampela hap bilong graun, tasol i gat narapela samting tu i as bilong planti hevi. Long wanpela buk (The Population Explosion), Paul na Anne Ehrlich i stori long ol samting i kamap long graun olsem: Ol samting yumi wok long pilim long nau i wok long kamap, long wanem, i gat planti tumas man na planti i laikim planti samting moa, na i gat kain kain masin samting. Olgeta dispela samting i wok long bagarapim graun.
Sapos yumi skelim dispela, maski i gat bikpela hap graun i stap long Amerika, i olsem ol man i pulap long Amerika. Long wanem, ol i gat planti mani kago samting, olsem na ol i mas kisim planti samting long graun na planti masin samting na dispela i wok long bagarapim graun.
Wanpela nius i kolim tok wanpela saveman i mekim olsem, ‘ol ges i go antap na mekim graun i hat em i kamap long rot bilong wok ol man i mekim. Olsem na long Amerika i olsem olgeta wan wan man i save tromoi bikpela kabon-daioksait long win, i winim olgeta wan wan man long kantri India inap 19 taim. Olsem na sapos long Brasil i gat planti mani kago samting tasol i no gat planti man, ol diwai samting i stap long bus bai pinis kwiktaim tru, winim sapos ol man long Brasil i stap rabis na i gat planti man long en.’
Alan Durning (bilong lain Worldwatch Institute) i mekim wankain tok tu olsem: ‘Ol maniman i stap long graun ol i kirapim ol lain man long kisim planti samting bilong skin na dispela samting i wok long bagarapim graun. Ol dispela lain—em ol man i gat ka, na ol man i save kaikai planti abus, na ol man i save tromoi nating ol samting long ples pipia, na ol man i gat planti samting—ol dispela lain i save bagarapim tru graun.’ Em i tok, ol maniman i save kamapim bikpela hap ges nogut, olsem kloroflurokabon, na dispela ges nogut i wok long bagarapim graun.
As Tru Bilong Dispela Hevi
Olsem yumi stori pinis, sapos yumi tok ol hevi i kamap, long wanem, ol man i pulap tru long graun, i olsem yumi no kamapim tru as bilong ol dispela hevi. As bilong dispela hevi i no olsem ol man i pas tumas long graun, o yumi no inap kamapim kaikai inap long strongim skin bilong yumi, o ol samting long graun olsem ol diwai samting bai pinis klostu nau. Ol dispela samting i olsem mak tasol bilong bikpela hevi bai kamap long bihain. As tru bilong hevi em olsem: Planti man long nau i laik kisim planti samting bilong skin, na ol i no ting olsem samting ol i mekim i bagarapim graun o nogat. Dispela kain pasin bilong laikim na pulim ol samting, em dispela yet i wok long bagarapim graun. Olsem na as tru bilong ol dispela hevi, i no planti tumas man long graun, nogat. Pasin bilong ol man long laikim ol samting, em tasol i mekim.
Alan Durning i mekim dispela tok: ‘Sapos yumi inap wok moa long bihainim pasin bilong bosim gut skin, dispela inap makim wanem samting bai painim yumi bihain. Sapos olgeta man long graun i lain moa long pasin bilong bosim gut skin, na ol i painim amamas long ol narapela rot na i no long ol samting bilong skin, em gutpela as tru.’ Em gutpela tingting, tasol bai olgeta man long graun i bihainim dispela pasin? Ating nogat. Ol man long nau i tingim skin bilong ol yet, na ol i tingting long painim amamas bilong skin tasol, olsem na ol i no givim bel long bihainim dispela pasin. Planti man long nau i gat dispela kain tingting: “Yumi kaikai na dring, long wanem, tumora bai yumi dai.”—1 Korin 15:32.
Sapos ol man i harim tok na senisim pasin bilong ol, dispela samting tu i no inap mekim na bai yumi inap senisim ol samting hariap, nogat. Inap planti yia nau, yumi lukim planti lain em ol i save tokaut long ol man long yumi no ken bagarapim graun, na yumi lukim tu senis i kamap long sindaun bilong ol man. Planti nius i stori long wok ol i mekim, tasol yu ting dispela i senisim pasin bilong ol man? Nogat tru. Wanem samting i as bilong dispela hevi? Em olgeta dispela samting—mani kago samting, na pasin bilong ples, na wok politik—olgeta i kamapim pasin bilong kisim ol nupela samting na tromoi hariap ol olpela samting. Sapos i olsem, orait, senis inap kamap sapos yumi senisim as tru bilong dispela pasin, na bihain yumi ken senisim olgeta narapela samting. Sapos olsem, yumi mas wok gen long skulim olgeta man long dispela pasin.
I Gat Gutpela Sindaun Bai Kamap Long Bihain?
Dispela i wankain long wanpela famili i stap long wanpela haus, em bos bilong en i redim na givim long ol. Bilong kirapim ol na bai ol i ken amamas, em i larim ol i mekim wok long olgeta samting i stap long haus. Wanem samting bai kamap sapos famili nau i kirap long bagarapim sia tebol samting, na brukim plua na windo, na bagarapim paip bilong wara samting, na mekim nabaut long paua samting—olsem ol i laik bagarapim haus olgeta? Bai bos bilong haus i sanap tasol na lukluk na i no mekim wanpela samting? Ating nogat. Em bai rausim dispela famili nogut long haus bilong em, na stretim gen haus. Na no gat wanpela man bai tok em i mekim pasin nogut.
Olsem wanem long lain famili i stap long graun? Ating yumi ken tok yumi stap long wanpela haus em i gat olgeta samting, na papa bilong en, em God Jehova, i givim long yumi, a? Yes, yumi ken tok olsem. Wanpela man bilong raitim Buk Song i tok: “Dispela graun wantaim olgeta samting i stap long en, em olgeta i bilong Bikpela tasol. Olgeta ples na olgeta manmeri bilong ples, ol tu i bilong em.” (Buk Song 24:1; 50:12) God i givim lait, na win, na wara, na kaikai samting long yumi bilong helpim yumi long i stap laip. I gat planti gutpela samting tru na i gat kain kain samting bilong amamasim yumi. Tasol yumi ol man i mekim wanem? Ating yumi no bihainim gutpela pasin. Yumi wok long bagarapim dispela naispela haus yumi stap long en. Papa bilong dispela haus (olsem graun), em God Jehova, em bai mekim wanem samting?
God yet i tok: “Nau em i taim bilong bagarapim ol man i bin bagarapim graun.” (Kamapim Tok Hait 11:18) Em bai mekim dispela samting olsem wanem? Baibel i tok: “Na taim ol dispela king i stap yet God bai kirapim wanpela kingdom na dispela kingdom bai i stap oltaim oltaim. Ol arapela king i no inap daunim kingdom bilong God, tasol em bai i daunim ol na bagarapim ol arapela king na kingdom bilong en bai i stap oltaim.”—Daniel 2:44.
Bai yumi lukim wanem samting i kamap taim Kingdom bilong God i kirap mekim wok bilong en? Profet Aisaia i tok:
“Ol manmeri bilong mi bai i wokim ol haus na stap long ol. Na bai ol i planim ol gaden wain na wokim wain na dring. Ol birua bai i no inap kam moa na rausim ol manmeri bilong mi na sindaun long ol haus bilong ol na kisim ol gaden wain bilong ol na wokim wain na dring. Ol manmeri bilong mi bai i stap longpela taim tru, olsem ol strongpela diwai. Na bai ol i amamas long ol samting ol yet i bin hatwok long kamapim. Wok ol i mekim bai i no inap lus nating. Na ol pikinini bilong ol bai i no inap painim bagarap, long wanem, ol i pikinini bilong dispela lain mi bin makim bilong mekim gut long ol. Na bai mi mekim gut long ol na long ol pikinini bilong ol na long ol lain bilong ol i kamap bihain.”—Aisaia 65:21-23.
Em gutpela samting tru yumi ken wetim i kamap long bihain, a? Long dispela nupela taim em God yet i bosim, bai yumi no hevi moa, long wanem, bai i gat planti haus na kaikai na wara, na yumi no ken sik. Long dispela taim, ol man bai bihainim tok, na God yet bai bosim ol, na bai ol i sindaun gut long graun, na bosim ol samting i stap long en, na i no gat hevi moa i pulap long graun.—Stat 1:28.
[Blok long pes 13]
Bilong Wanem Pe Bilong Kaikai i Go Antap?
Sampela man i tok, pe bilong ol kaikai samting i wok long go daun, tasol yumi lukim olsem pe bilong ol i wok long i go antap. Bilong wanem? Wanpela as em olsem, long nau planti man i go sindaun long ol biktaun. Ol trak i mas karim kaikai i kam kamap na ol man long taun inap kisim. Wanpela lain (Worldwatch) long Amerika i tok, ‘ol i save karim kaikai longwe tru inap 2,100 kilomita i go long ol taun.’ Man i baim kaikai, em i no baim kaikai tasol, nogat. Em i tromoi mani long baim transpot samting tu.
[Sat long pes 10]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
Win bilong graun i stap antap i save kalabusim hat bilong san. Tasol ol ges i go antap i mekim na dispela strongpela lait bilong san i no inap lusim graun, olsem na graun i wok long hat isi isi
Ol ges i go antap
Lait i lusim graun
Strongpela lait i kalabus
[Ol Piksa long pes 12]
Long sampela hap, ol man i save givim planti wit long ol bulmakau na bai ol man i ken kaikai mit, olsem na ol man bilong ol narapela hap i sot long wit