Bilong Wanem Ol Bikpela Sik i Kamap Bek?
NAU tasol ol i klinim gut haus. Tasol taim ol de, wik, mun i go pinis, isi isi das i save kamap gen long haus. Olsem na yumi save, olgeta taim yumi mas klinim haus—wanpela taim i no inap.
Inap liklik taim i olsem marasin bilong nau i bin pinisim tru malaria na TB na sifilis. Tasol ol saveman na ol dokta i no bin wok strong long skelim ol samting o givim marasin long ol sikman, olsem na ol dispela sik i kamap bek. Dokta Hiroshi Nakajima bilong Wol Helt Oganaisesen i tok: ‘Nau long olgeta hap malaria i kisim planti man moa.’ Bikpela dokta bilong sik TB (Lee Reichman) i tok: ‘Ol man i mas save, TB i kamap bek na nau em i moa nogut.’ Na nius The New York Times i tok: ‘Nau planti man moa i gat sik sifilis, winim yia 1949.’
Malaria i Bagarapim Planti Man
Klostu 40 yia i go pinis na ol man i bin tok, malaria klostu i pinis olgeta. Tasol nau em i wok long bagarapim planti manmeri long Afganistan, Afrika, Brasil, India, Indonisia, Kambodia, Saina, Sri Lanka, Tailan, Vietnam. Nius Le Figaro bilong Frans i tok: ‘Long olgeta wan wan minit, 2-pela pikinini i save dai long malaria.’ Long olgeta yia 2 milion i save dai—winim ol man i save dai long AIDS long olgeta yia.
Klostu 270 milion manmeri i gat binatang jem bilong malaria, tasol ol i ting 2 bilion 200 milion manmeri inap kisim. Long nius New Scientist wanpela meri (Phyllida Brown) i tok: ‘Bipo ol i pinisim malaria long sampela hap na 90 pesen bilong olgeta man i no bin kisim dispela sik planti taim. Bilong wanem nau malaria i wok long bagarapim 40 pesen bilong olgeta man?’ I gat planti as.
Rausim bikbus na wokim ol haus samting. Long Brasil malaria i save kisim planti man, long wanem, ol i wokim haus long bikbus i gat planti natnat. Wanpela saveman (Claudio Ribeiro) i tok: ‘Ol man i bin kam sindaun long ples tru bilong natnat, na ol i no gat save long malaria na skin i no gat strong bilong sakim malaria.’
Ol man i go sindaun long narapela kantri. Ol refyuji bilong Mianma i lusim ples na go long liklik taun Borai, long Tailan, bilong wok long ol main bilong bungim ol gutpela ston. Nius Newsweek i tok: ‘Ol i no sindaun gut, ol i go i kam, olsem na i hatwok long pasim malaria.’ Long olgeta mun 10,000 wokman bilong ol dispela main ol i save kisim malaria!
Ol turis. Planti turis i raun long ol kantri i gat malaria, ol i gat jem bilong dispela sik long blut bilong ol taim ol i go bek long ples. Long 1991, long Amerika, inap 1,000 man i kisim malaria na 10,000 long Yurop i kisim. Long olgeta yia, taim planti handet turis na wokman i go bek long Kanada ol i kisim pinis jem bilong malaria. Sori tru, wanpela famili i kam bek long Afrika na bihain liklik 2-pela pikinini i kisim fiva. Dokta i no save em malaria. Nius Globe and Mail bilong Toronto i tok: ‘Taim papamama i kisim tupela i go long haus sik, sik i bikpela tru, olsem na ol dokta i no inap helpim ol. Wanpela i dai na sampela aua bihain narapela i dai.’
No gat marasin bilong pinisim. Wol Helt Oganaisesen i tok, nau i gat wanpela kain malaria i kamap pinis long olgeta ples hat bilong Afrika na i no gat marasin bilong daunim. Nius Newsweek i stori long Saut-Is Esia olsem: ‘Marasin i no inap daunim malaria planti man i kisim long nau, olsem na ating klostu bai yumi no gat tru wanpela marasin bilong helpim man taim em i kisim malaria.’
No gat mani samting. Long sampela hap ol klinik i no gat ol samting bilong glasim blut bilong ol sikman. Na long sampela hap ol i tromoi bikpela hap mani bilong helt long ol narapela samting ol i mas mekim, olsem na ol i no gat marasin bilong daunim sik o kilim ol natnat samting. Na sampela taim as bilong hevi em winmani. Nius New Scientist i tok: ‘Ol man i save kisim sik bilong ples hat ol i no gat mani bilong baim marasin, olsem na ol kampani i no save tromoi taim o mani bilong wokim nupela marasin bilong daunim ol dispela sik.’
TB—Sik Bilong Bipo, Tasol Em i Kamap Long Ol Nupela Rot
Long 1947 ol i kamapim wanpela marasin (streptomycin) na ol i ting em bai daunim TB na pinisim olgeta. Tasol long sampela kantri ol man i kirap nogut, long wanem, nau dispela sik i kisim planti man. Wanpela nius (The Washington Post) i tok: ‘Long sampela hap bilong Amerika i gat ol rabisman i stap long en, planti i gat TB, winim ol kantri i stap rabis long hap saut bilong Sahara, long Afrika.’
Dokta Michael Iseman i tok: ‘Mipela i bin save long rot bilong pinisim tru TB. Tru, mipela i bin daunim dispela sik, tasol mipela lus tru long mekim wok long pinisim olgeta.’ Wanem samting i bin pasim ol long mekim wok long pinisim TB?
AIDS. Man i gat AIDS, skin bilong em i no gat strong bilong pasim ol narapela sik, olsem na ol i tok, AIDS em i wanpela as na TB i kamap gen. Dokta Iseman i tok: ‘Klostu olgeta man i gat AIDS na ol i gat jem bilong TB, ol bai kisim TB sapos narapela sik i no bagarapim ol pastaim.’
Ples sindaun. Sik TB inap kamap bikpela long ol haus kalabus, haus pasindia bilong ol lapun na ol man i no gat ples slip, haus sik, na sampela kain haus moa. Wanpela dokta (Marvin Pomerantz) i tok, wanpela haus sik i bin mekim wok long wanpela kain marasin bilong helpim ol man i gat sik numonia, tasol dispela i mekim na ol i kus planti. Olsem na planti wokman long haus sik olsem ol dokta nes samting, ol i bin kisim TB.
No gat mani. Taim ol i ting ol i daunim pinis TB, mani ol saveman i bin kisim bilong skelim rot bilong pinisim dispela sik, i pinis. Dokta Lee Reichman i tok: ‘Ol i no pinisim TB olgeta, nogat; ol i pinisim wok bilong helpim ol man i gat TB na ol wok bilong pinisim dispela sik olgeta.’ Saveman Patrick Brennan i tok: ‘Long 1963 mi bin mekim bikpela wok long skelim ol marasin bilong pinisim TB, tasol bihain mi lusim dispela wok, long wanem, mi ting dispela sik i pinis olgeta.’ Olsem na taim TB i kamap bek, planti dokta i kirap nogut. Wanpela dokta i tok: ‘Insait long wanpela wik long 1989, mi bin lukim 4-pela man moa i kisim TB, em wanpela sik em tisa bilong mi long skul bilong marasin i tok mi no inap lukim gen.’
Sifilis i Kamap Strong Gen
Maski penisilin i gutpela marasin, planti man long Afrika i gat sifilis. Long Amerika planti man i kisim dispela sik, winim 40 yia bipo. Nius The New York Times i tok, ‘Long nau ol dokta i no save tumas long sifilis, long wanem, ol i no bin lukim wanpela man i gat dispela sik.’ Bilong wanem dispela sik i kamap gen?
Drak krak. Planti man i kalabus long dispela drak, olsem na wanpela dokta i tok, ol i kisim ‘planti drak koken na pamuk planti inap sampela de.’ Planti man i stil bilong kisim drak, na ol meri i pamuk bilong kisim drak. Dokta Willard Cates, Jr., bilong wanpela lain (U.S. Centers for Disease Control), em i tok: ‘Long ol haus ol inap go long en bilong kisim krak, ol i pamuk wantaim planti poroman. Olsem na sik i bikpela namel long ol, na dispela sik i save kalap long ol man ol i pamuk wantaim ol.’
Ol i no lukautim ol yet. Nius Discover i tok: ‘Ol man i tok man i mas putim kondom na em i no ken kisim sik bilong pamuk, tasol ol yangpela i no givim bel long putim kondom.’ Ol i bin skelim dispela samting long Amerika na ol i kisim save olsem: Long olgeta wan handet wan handet man i pamuk na ol i ting poroman i gat sik bilong pamuk, 12-pela tasol i save putim kondom long olgeta taim.
No gat planti mani. Nius The New York Times i tok: ‘Gavman i no givim bikpela hap mani moa long ol klinik, em ol ples ol i save glasim ol man na painim sifilis na ol narapela sik bilong pamuk long skin bilong ol.’ Na sampela taim ol dokta i no glasim gut ol man. Long wanpela haus sik sampela mama i karim pikinini na ol pikinini i gat sifilis, tasol taim ol dispela mama i gat bel yet, ol dokta i bin glasim blut bilong ol na blut i no makim olsem ol i gat dispela sik.
Ol Sik Bai Pinis?
Inap longpela taim ol man i bin hatwok long winim ol sik. Sampela sik ol i painim pinis rot bilong daunim, na sampela nogat. Olsem wanem? Man i mas hatwok i go i go long daunim ol sik na hatwok bilong em bai lus nating? Bihain bai i gat wanpela taim na i no gat sik moa?
[Blok/Piksa long pes 7]
Wok Nogut Bilong Sifilis
SIFILIS i save kamap long wanpela binatang jem (Treponema pallidum), na planti man i save kisim dispela jem long rot bilong slip wantaim. Dispela jem i save go insait long blut na kisim skin olgeta.
Sampela wik bihain wanpela sua (chancre) i save kamap. Planti taim dispela sua i kamap long sem bilong man o meri, tasol em inap kamap long maus o long ol pinga. Bihain sua bai drai. Tasol ol jem i no pinis, ol i go nabaut yet insait long skin bilong man inap long ol narapela samting i kamap, olsem: Skin skrap, o nek i pen, o ol bun i pen, o gras i lus, o ai i solap na hat.
Sapos wanpela man o meri i gat sifilis na em i no kisim marasin, sifilis inap stap nating insait long skin bilong em inap long taim em i dai. Sapos em meri na long dispela taim em i kisim bel, em inap karim pikinini i aipas, o hap skin bilong em i bagarap, o pikinini i dai taim em i karim.
Orait, sampela yia bihain, jem bilong sifilis inap kisim klok o kru o bun long baksait o narapela hap bilong skin. Sapos jem i kamap long kru, skin bilong man bai tantanim na em bai pundaun na spet bai kamap long maus. O man inap kisim sik bilong skin i dai o em inap kamap longlong. Bihain, sik sifilis inap bagarapim em tru.
[Kredit Lain]
Biophoto Associates/Science Source/Photo Researchers
[Blok/Piksa long pes 7]
‘Trikim Man’
DOKTA Lee Reichman i save kolim TB olsem. Em i tok: ‘Samting i kamap long skin bilong man inap trikim dokta na em bai ting man i gat strongpela kus tasol. Olsem na sapos dokta i no tingting gut long TB, em inap kolim kranki sik bilong man.’ Man i mas kisim eksre long bros bilong save gut, em i gat dispela sik o nogat.
Binatang jem bilong TB i stap long win na long dispela rot sik i save kalap long ol man. Taim man i gat dispela sik na em i kus, ol liklik liklik samting olsem pipia bai kamap na ol bai go insait long wetlewa bilong narapela man. Tasol sapos skin bilong dispela man i strong, skin bai sakim jem. Dokta Reichman i tok: ‘Man i gat 10,000 jem bilong TB insait long skin bilong em, em i no inap givim TB long narapela man, tasol man i gat 100 milion jem insait long skin bilong em, em inap givim TB long narapela man.’
[Kredit Lain]
SPL/Photo Researchers
[Blok/Piksa long pes 7]
Graun i Wok Long Kamap Olsem Ples Hat na Malaria
MALARIA i no inap kirap sapos natnat (Anopheles gambiae) i save karim dispela sik i no i stap. Nius The Economist i tok: ‘Sapos i no gat planti natnat, i no gat planti sik.’
Long laboritori bilong ol saveman, ol binatang i kamap planti taim ol i hatim ples liklik tasol. Olsem na sampela saveman i ting graun i wok long kamap olsem ples hat na dispela i as na malaria i kisim planti man long nau. Dokta Wallace Peters i tok: ‘Sapos hat bilong Graun i go antap liklik tasol olsem wanpela o tupela digri Selsias, ol natnat i gat sampela ples moa bilong kamap planti, olsem na malaria inap kisim planti man moa, winim long nau.’
[Kredit Lain]
Dr. Tony Brain/SPL/Photo Researchers
[Piksa long pes 6]
Sik TB inap kamap bikpela long ol haus em bilong ol man i no gat ples slip
[Kredit Lain]
Melchior DiGiacomo