Wastaua INTENET LAIBRERI
Wastaua
INTENET LAIBRERI
Tok Pisin
  • BAIBEL
  • Ol PABLIKESEN
  • Ol MITING
  • g98 1/8 p. 4-9
  • Gutpela Samting na Samting Nogut

No gat vidio bilong dispela seksen.

Sori, popaia kamap long lodim vidio.

  • Gutpela Samting na Samting Nogut
  • Kirap!—1998
  • Ol Liklik Het Tok
  • Wankain Infomesen
  • Marasin Bilong Pinisim Sik!
  • Sik i Kamap Bek na i Moa Nogut
  • Bilong Wanem TB i Kamap Bek?
  • HIV na TB​—⁠Tupela Hevi Wantaim
  • TB i No Gat Marasin Bilong Pinisim
  • Rot Bilong Pasim na Oraitim Sik
  • Nupela Samting Bilong Daunim Sik TB
    Kirap!—2000
  • Sik Bilong Bagarapim Man
    Kirap!—1998
  • Planti i Dai Winim Ol Man i Dai Long Pait
    Kirap!—1998
  • Stretim Dispela Sik Long Olgeta Hap—I Gat Rot Long Mekim Olsem?
    Kirap!—1998
Lukim Moa
Kirap!—1998
g98 1/8 p. 4-9

Gutpela Samting na Samting Nogut

“Insait long 30 yia i go pinis gutpela samting na samting nogut i kamap long sik TB​—⁠gutpela samting em wok bilong ol saientis long kamapim ol samting bilong daunim na pinisim dispela sik, na samting nogut, em ol man i no bin mekim gut wok long ol samting ol saientis i kamapim.”​—⁠J. R. Bignall, 1982.

INAP longpela taim sik TB i wok long kilim i dai ol man. Long bipo tru taim ol Yurop i no kamap yet long Saut Amerika, dispela sik i bagarapim ol Inka bilong Peru. Na i bagarapim ol Isip long taim ol Fero i bosim ol. Ol rait bilong Babilon, Grik, na Saina bilong bipo tru, ol i kamapim klia olsem sik TB i bin bagarapim ol man i gat nem na ol man i no gat nem.

Kirap long yia 1700 i kam inap long yia 1920 samting, TB em i nambawan sik i mekim na ol man i dai long hap bilong Wes. Long 1882, Robert Koch, wanpela dokta bilong Jemani, em i tokaut olsem em i painim pinis binatang jem i save kamapim dispela sik. Inap 13 yia bihain, Wilhelm Röntgen i kamapim rot bilong wokim eksre, olsem na ol dokta inap glasim wetlewa bilong man i stap laip yet bilong save, sua i kamap insait long wetlewa bilong em na i olsem sik TB i laik kamap o nogat. Bihain, long 1921, tupela saientis bilong Frans i wokim wanpela marasin sut bilong daunim sik TB. Ol i kolim dispela marasin sut olsem BCG (Bacillus Calmette-Guérin), em nem bilong tupela saientis i bin wokim na inap long nau i gat dispela marasin sut tasol bilong daunim sik TB. Tasol maski i gat sut, sik TB i wok yet long bagarapim ol man.

Marasin Bilong Pinisim Sik!

Ol dokta i bin salim ol man i gat sik TB long sampela kain haus sik. Planti bilong ol dispela haus sik i stap long ol maunten, olsem na ol sikman inap malolo gut na pulim gutpela win. Orait, long 1944, ol dokta long Yunaitet Stets i wokim wanpela marasin ol i kolim streptomaisin, em namba wan marasin antibaiotik i gat strong long daunim sik TB. I no longtaim tumas na bihain ol i wokim sampela marasin moa bilong daunim sik TB. Em nau, i gat marasin pinis bilong oraitim ol man i gat sik TB, na ol inap dring dispela marasin long haus bilong ol yet.

Taim namba bilong ol man i kisim sik TB i go daun i olsem ol gutpela samting bai kamap bihain. Ol i pasim ol haus sik bilong helpim man i gat sik TB, na gavman i no givim moa mani bilong helpim ol saientis long glasim dispela sik. Ol saientis na ol dokta i lusim ol wok bilong pasim dispela sik, na ol i kisim ol narapela wok bilong painim ol nupela marasin samting.

Tru, sik TB i bin wok yet long bagarapim ol man long ol kantri i stap rabis, tasol ol i ting bihain em bai pinis long ol dispela kantri tu. Sik TB i pinis. Ol man i ting olsem, tasol ol i gat tingting kranki.

Sik i Kamap Bek na i Moa Nogut

Long 1985 samting, sik TB i wok long kamap bek na i strong moa long kilim i dai ol man. Orait, long Epril 1993, Wol Helt Oganaisesen (WHO) i tokaut olsem, sik TB em i “bikpela hevi long olgeta hap,” na “insait long 10-pela yia, winim 30 milion manmeri bai dai long sik TB sapos ol i no mekim kwik wanpela samting bilong pasim dispela sik long i go bikpela.” Em namba wan taim lain WHO i bin tokaut olsem.

Kirap long dispela taim, maski ol i “mekim kwik” sampela samting, dispela i no pasim sik long i go bikpela. Sik i go nogut moa. Nau tasol lain WHO i tok, long 1995 sik TB i bin kilim i dai planti manmeri, winim olgeta narapela yia paslain long 1995. Na lain WHO i givim tok lukaut olsem, insait long 50 yia inap olsem 500 milion manmeri inap kisim sik TB. Planti manmeri moa bai kisim ol nupela kain sik TB i no gat marasin bilong pinisim.

Bilong Wanem TB i Kamap Bek?

Wanpela as i olsem: Insait long 20 yia i go pinis, ol wok bilong daunim sik TB i no kamap gutpela tumas, na long planti kantri dispela wok i pinis. Dispela i mekim na ol i no glasim hariap ol man na stretim hariap dispela sik bilong ol. Olsem na planti man moa i dai na sik i go bikpela moa.

Narapela as na sik TB i kamap bek em sindaun bilong ol man. Planti man moa i stap rabis, na ol i sot long gutpela kaikai, na ol i pas pas long ol biktaun, olsem ol biktaun bilong ol kantri i stap rabis na i gat planti milion manmeri i sindaun long ol. Tru, sik TB i no save painim ol man i stap rabis tasol​—⁠olgeta man inap kisim sik TB​—⁠tasol i no hatwok long dispela sik i kalap long ol man i sindaun long ol hap i gat planti tumas man i pas pas na i no gat gutpela toilet samting. Kain sindaun olsem i mekim na skin bilong ol man i no gat strong long sakim dispela sik.

HIV na TB​—⁠Tupela Hevi Wantaim

Wanpela bikpela hevi i olsem, nau sik TB i bung wantaim binatang jem HIV i save kamapim sik AIDS, na tupela i wok wantaim long kilim i dai ol man. Long 1995, inap olsem wan milion manmeri i bin dai long ol sik em AIDS i save kamapim, na ol i ting 33 pesen bilong ol dispela man ol i bin dai long sik TB. I olsem, long wanem, binatang jem HIV i mekim na skin i no gat strong moa long sakim sik TB.

Maski planti manmeri i kisim binatang jem bilong sik TB ol i no save sik. Bilong wanem i olsem? Long wanem, ol binatang jem i save kamapim sik TB i kalabus insait long ol sel bilong skin i gat nem mekrofej. Ol sel i gat nem T limfosait, o sel T, i wok wantaim strong bilong skin long kalabusim binatang jem i save kamapim sik TB.

Ol binatang jem bilong kamapim sik TB i olsem ol snek kobra i pas insait long ol basket i gat gutpela tuptup i pas strong. Ol basket i makim ol sel mekrofej, na tuptup bilong ol i makim ol sel T. Tasol taim binatang jem HIV i kamap long skin bilong man, i olsem dispela sik i save rausim tuptup bilong ol basket. Orait, taim dispela samting i kamap ol binatang jem bilong TB i no kalabus moa na ol i gat rot long bagarapim wanem wanem hap bilong skin ol i laik bagarapim.

Olsem na planti man i gat sik AIDS inap kisim bikpela sik TB, winim ol man i gat strongpela skin bilong sakim ol sik. Wanpela bikpela dokta bilong sik TB long Skotlan i tok: “I no hatwok long ol man i gat binatang jem HIV long kisim sik TB. Tupela man i gat binatang jem HIV ol i bin kisim sik TB bihain long taim ol i sindaun long wanpela klinik long Landon na nes i bin subim wanpela man i kam klostu long ol em i gat sik TB na i slip long bet i gat wil.”

Em nau, sik AIDS i bin helpim sik TB long i go bikpela moa. Wanpela ripot i tok, inap long yia 2000, sik AIDS bai kamapim sik TB long 1.4 milion manmeri, na dispela i no inap kamap sapos i no gat sik AIDS. Wanpela bikpela samting na sik TB i go bikpela moa em ol man i gat sik AIDS. Ol i save kisim hariap sik TB, na tu, ol inap givim dispela sik long ol narapela​—⁠long ol man i no gat sik AIDS tu.

TB i No Gat Marasin Bilong Pinisim

Narapela samting i mekim na ol i hatwok tru long daunim sik TB em ol nupela kain sik TB i no gat marasin bilong pinisim. Ol dispela nupela sik TB inap mekim na bai ol dokta i no gat rot gen long stretim dispela sik, olsem bipo taim ol i no gat ol marasin antibaiotik.

Ol man i no mekim stretpela wok long ol marasin bilong daunim sik TB, olsem na nau ol nupela kain sik TB i kamap. Bilong pinisim sik TB, sikman i mas kisim 4-pela kain marasin inap 6-pela mun samting na em i no ken lusim wanpela marasin. Sampela sikman i mas dring 12-pela marasin long wanpela de. Sapos ol sikman i no kisim marasin long olgeta taim o ol i lusim sampela mun, ol nupela kain sik TB i kamap na i hatwok long daunim o i no gat rot long pinisim. Sampela nupela kain sik TB i gat strong long winim 7-pela marasin ol dokta i save mekim wok long en.

I hatwok long helpim ol sikman i gat sik TB em ol marasin i no inap daunim, na ol i mas tromoi bikpela mani tu long mekim olsem. Mani ol i tromoi bilong helpim ol dispela kain sikman i antap moa yet (100 taims) long mani ol i mas tromoi bilong helpim ol man i gat sik TB em planti man i save kisim. Olsem: Long Yunaitet Stets, mani ol i mas tromoi bilong helpim wanpela sikman i gat nupela kain sik TB i olsem 250,000 dola!

Lain WHO i ting, inap olsem 100 milion manmeri long olgeta hap ol i gat ol nupela kain sik TB, na ol dokta i no gat save yet long marasin bilong stretim sampela bilong ol dispela kain sik TB. Ol dispela nupela sik TB inap kalap long ol narapela man na bagarapim ol olsem sik TB planti man i save kisim i save mekim.

Rot Bilong Pasim na Oraitim Sik

Ol i mekim wanem bilong stretim dispela hevi i stap long olgeta hap? Namba wan rot bilong daunim dispela sik em long save kwiktaim olsem man i gat sik TB, na stretim taim sik i no go bikpela yet. Dispela i save helpim ol sikman yet na i pasim rot bilong sik i ken kalap long ol narapela tu.

Sapos ol sikman i no kisim marasin, planti bilong ol (winim 50 pesen) i save dai. Tasol ol sikman i kisim stret marasin, klostu olgeta inap winim sik TB sapos ol i no bin kisim wanpela nupela kain sik TB i no gat marasin bilong daunim.

Olsem yumi lukim pinis, bilong stretim sik ol sikman i mas kisim olgeta marasin dokta i makim​—⁠ol i no ken lusim wanpela. Tasol planti i no save mekim olsem. Bilong wanem? Long wanem, sampela wik bihain long ol i kirap kisim marasin, kus, fiva, na ol narapela samting i makim olsem ol i sik, ol i pinis. Olsem na planti sikman i ting sik bilong ol i pinis na ol i lusim marasin.

Olsem na bilong stretim dispela hevi, lain WHO i bin kamapim wanpela wok na inap 2-pela mun long ol 6-pela mun sikman i mas kisim marasin, ol nes i mas lukim ol i dring wan wan marasin ol i mas kisim. Tasol sampela taim i hatwok long mekim olsem, long wanem, planti man i gat sik TB ol i stap olsem ol tripman. Ol i gat planti hevi long sindaun bilong ol​—⁠sampela i no gat ples slip tu​—⁠olsem na i bikpela wok tru long save ol dispela kain man i bin dring marasin bilong ol o nogat.

Olsem wanem? I gat rot bilong winim dispela bikpela sik i save bagarapim ol man?

[Blok long pes 5]

Lista i Stori Long Sik TB

Stori bilong en: Planti taim sik TB i save bagarapim isi isi wetlewa, tasol em inap go long ol narapela hap bilong skin tu, olsem kru, kidni, na ol bun.

Mak bilong en: Man i gat sik TB long wetlewa em inap kus, na lusim skin, na les long kaikai, na long nait bikpela tuhat bai kamap long skin, na skin i no gat strong, na em i sotwin, na bros i pen.

Bilong save long sik: Dokta i sutim wanpela kain wara antap tasol long skin na bihain em bai skelim ol senis i kamap long dispela hap skin, dispela inap helpim em long save man i kisim pinis binatang jem bilong sik TB o nogat. Sapos wetlewa i gat sik, orait eksre bilong bros inap kamapim klia dispela samting, na dispela inap makim olsem man i gat sik TB. Pasin bilong glasim spet bilong sikman, dispela i nambawan gutpela rot bilong save tru em i kisim pinis binatang jem bilong sik TB o nogat.

Dokta i mas glasim husat: Ol man i gat ol mak bilong sik TB o sapos planti taim ol i bin stap klostu long man i gat sik TB​—⁠na ol i mas mekim moa yet sapos ol i bin stap wantaim kain sikman olsem long haus i no gat gutpela windo samting bilong win i ken kam insait long en.

Marasin sut: I gat wanpela tasol​—⁠em marasin sut ol i kolim BCG. Dispela sut i save helpim ol pikinini na ol i no ken kisim bikpela sik TB, tasol em i no helpim tumas ol man i bikpela pinis. Sut i helpim skin bilong man i go inap 15 yia samting. Na sut BCG i save helpim tasol ol man i no gat sik TB; ol man i kisim pinis dispela sik nogat.

[Blok long pes 6]

Sik TB na Tingting Bilong Ol Man

Ating bai yu kirap nogut long save, bihain long yia 1800, ol man i ting sik TB em i gutpela samting bilong kisim, long wanem, ol i bilip olsem ol mak bilong dispela sik i helpim ol man long pilim tru wok bilong ol long raitim ol stori na wokim ol piksa samting.

Wanpela man bilong Frans bilong raitim ol stori na buk, em Alexandre Dumas, em i stori long kirap bilong yia 1820 samting olsem: “Sapos ol man long dispela taim i kisim pen long bros ol i amamas; olgeta man​—⁠na moa yet ol man bilong raitim ol stori​—⁠ol i gat sik TB; em i gutpela samting sapos man i dai taim em i no kisim yet 30 krismas.”​—⁠Buk Mémoires.

Wanpela man bilong Inglan bilong raitim ol stori, em Bikman Byron, em i bin tok: “Mi laik dai long sik TB . . . , long wanem, ol meri bai tok, ‘Lukim tarangu Byron, skin bilong em i luk naispela taim em i wok long i dai!’ ”

Wanpela man bilong Amerika bilong raitim ol buk na em i dai long sik TB, em Henry David Thoreau, em i bin tok olsem: “Taim skin i bagarap na i sik, planti taim em i naispela samting tru, olsem . . . pes i lait olsem man i gat sik TB.”

Wanpela stori long nius The Journal of the American Medical Association i toktok long ol dispela narapela kain tingting long sik TB, olsem: “Dispela narapela kain laik long sik TB i bin bosim stail bilong ol klos na bilas ol man i bin laikim; ol meri i bin wok strong long kisim skin i olsem i gat sik na i no gat strong, olsem na ol i bin penim pes long waitpela paura samting, na putim wanpela kain laplap i kamapim long ples klia olsem ol i bun nating​—⁠wankain olsem ol meri bilong nau em ol i gat wok long putim klos na bilas bilong grisim ol meri long baim ol samting na ol i bun nating tru.”

[Blok long pes 7]

I Hatwok Long Kisim Sik TB?

Saveman Arata Kochi, em i dairekta bilong wanpela wok bilong lain WHO (Global TB Programme), em i givim tok lukaut olsem: “I no gat wanpela hap ol man inap hait long en bilong abrusim binatang jem bilong sik TB. Olgeta man inap kisim sik TB sapos ol i pulim win i gat wanpela jem bilong sik TB long en. Jem i kamap long win taim sikman i kus long maus o nus. Ol dispela jem inap stap long win planti aua​—⁠sampela taim inap sampela yia. Yumi olgeta inap kisim dispela sik.”

Tasol paslain long man i kisim sik TB, tupela samting i mas kamap. Namba wan: Man o meri i mas kisim binatang jem bilong sik TB. Namba 2: Binatang jem i mas kamapim sik.

Tru, man i bung inap sotpela taim wantaim man i gat bikpela sik TB em inap kisim dispela sik, tasol planti taim sik TB bai kalap long ol narapela sapos ol i bung wantaim sikman planti taim, olsem i save kamap insait long ol famili i pulap long haus.

Man i pulim win i gat ol binatang jem bilong sik TB long en na em i kisim sik, ol jem i go planti moa insait long bros bilong em. Tasol long olgeta 10-pela 10-pela man, skin bilong 9-pela i pasim sik long i go bikpela moa, na maski man i gat dispela ol binatang jem em i no kisim sik. Tasol sampela taim, dispela ol binatang jem i stap nating insait long skin ol inap kirap sapos skin bilong man i no gat strong long sakim ol sik, long wanem, em i gat sik AIDS, o daiabitis, o em i kisim kemoterapi bilong daunim sik kensa, o narapela samting.

[Piksa Kredit Lain long pes 4]

New Jersey Medical School​​—⁠National Tuberculosis Center

[Piksa long pes 7]

Ol binatang jem i save kamapim sik TB i olsem ol snek kobra i lusim basket

    Tok Pisin Pablikesen (1983-2025)
    Log Aut
    Log In
    • Tok Pisin
    • Serim
    • Preferens
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ol Lo Bilong Yusim
    • Privacy Policy
    • Ol Praivesi Seting
    • JW.ORG
    • Log In
    Serim