Olgeta Yia Traipela Trausel i Save Kam
WANPELA MAN BILONG MALESIA I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
EM KLOSTU biknait. Ai bilong mun i bikpela na sutim lait long solwara i slip gut. Sampela man i bung long nambis long Rantau Abang—sampela i sanap na sampela i sindaun long wesan i kol liklik. Bilong wanem ol i kam? Ol i no les long wetim wanpela samting i gat 4-pela pul na strongpela skin bilong baksait—em traipela trausel ol i kolim leatherback.
Ol dispela kain trausel bilong raun insait long solwara na long nambis i mekim, na nau dispela nambis long Rantau Abang i gat nem. Rantau Abang i stap long hap is bilong Peninsula Malesia, em long hap not bilong Dungun, olsem 400 kilomita samting longwe long Singapo. I no gat planti ples long olgeta hap na dispela kain trausel i save kam long en olgeta yia na mekim gutpela wok bilong en olsem em i save mekim long Rantau Abang.
Long dispela hap kirap long Me i go inap Septemba, em taim bilong trausel long putim kiau. Long Jun, Julai, Ogas, ol man i no hatwok long lukim ol trausel i kam na putim kiau. Long taim bilong tudak ol trausel i save kam antap long nambis. Olsem wanem? Ol dispela man bilong Malesia, na Singapo, na ol hap bilong Wes, ol i wet nating?
Lusim Solwara!
Nau ol man long nambis i lukim wanpela samting i no stap longwe tumas insait long solwara—em i kam antap long solwara na go daun, kam antap na go daun. Ol man i amamas tru! Taim dispela samting i kam klostu long nambis ol i lukim wanpela raunpela samting i laik lusim solwara. Em trausel i kam antap long nambis! Ol wokman i bringim ol man i kam bilong lukim trausel, ol i tokim ol man long stap isi, nogut ol i pairap na trausel i pret na ranawe.
Pastaim het bilong trausel i kam antap, nau nek bilong en, bihain skin na 2-pela pul bilong en long poret. Nau em i stap ples klia; solwara i wasim tasol tel na 2-pela pul bilong en bilong baksait. Man! Em i traipela tru! Kirap long nus bilong en i go inap long pinis bilong tel, trausel i olsem 2-pela mita! Em i slip long nambis—em i no meknais liklik.
Nau wantu em i apim bodi bilong en long 2-pela pul bilong poret, na wokabaut liklik na pundaun. Taim em i mekim olsem, skin i no pundaun isi. Orait, em i malolo liklik olsem em i laik pulim win pastaim na kisim strong, na bihain em i mekim gen. Em pasin bilong trausel taim em i wokabaut long nambis. Ol wokman i strong long ol man i no ken go klostu tumas. Taim trausel i wokabaut ol man tu i wokabaut, tasol ol i mekim isi isi tasol.
Taim trausel i kam antap long nambis em i save em i mas go we, dispela save i stap pinis long skin bilong en. Em bai painim wanpela hap em i ting i gutpela bilong putim kiau na ol pikinini inap kamap gutpela. Tupela pul bilong baksait i olsem savol, olsem na em i mekim wok long ol bilong wokim hul long wesan.
Bihain liklik, wanpela wokman i gat laisens long bungim ol kiau, em i putim han bilong em i go insait long hul. Man! Hul i daun tru—wesan i kam antap long skru namel long han bilong em. Ol man i amamas tru taim em i rausim han na ol i lukim em i holim wanpela kiau!
Kala bilong kiau i wait, tasol i no lait. Bikpela bilong ol kiau i no wankain—sampela i bikpela olsem bal bilong pilai ping pong, o bal bilong pilai tenis, na sampela i liklik olsem mabel. Kiau bilong trausel i no olsem kiau bilong kakaruk, skin i strong na sapos yu holim strong liklik, em i no ken bruk, bai em i krungut tasol. Na sapos yu kukim kiau bilong trausel, waitpela hap bilong en bai stap wara yet, em i no save go strong, na swit bilong en i olsem swit bilong pis. Trausel i save putim olsem 85 kiau long wanpela taim. Tasol long 1967 ol i bin painim wanpela hul i gat 140 kiau insait long en.
Nau ol man i kam bilong lukim trausel, ol inap mekim sampela samting moa. Sampela i pret liklik taim ol i go klostu long trausel o putim han long en. Tasol sampela i kalap long baksait bilong trausel o slipim skin bilong ol klostu long en na wanpela i kisim piksa bilong ol. Taim ol i glasim ai bilong trausel, ol i lukim wanpela kain wara i pundaun i gat liklik hap wesan long en. Ol i ting taim trausel i lusim wara na win i sutim ai bilong en, dispela kain wara i kamap long ai bilong en. Sampela taim trausel i opim maus bilong pulim win na taim em i mekim olsem em i save singaut.
Karamapim Ol Kiau
Bihain trausel i mekim wok long 2-pela pul bilong en bilong baksait bilong karamapim wesan antap long hul. Taim em i mekim pinis, nau dispela 2-pela pul i wok strong long go i kam na tromoi nabaut wesan. Wesan i mekim na kwiktaim ol man i sanap longwe liklik na wesan i no inap sutim pes na skin bilong ol. Pul bilong trausel i wok long go i kam inap longpela taim liklik. Man! Em i gat bikpela strong! Taim trausel i pinis, ol man i no inap lukim moa hul em i bin wokim. God i bin putim hap save long kru bilong en na dispela i bosim ol samting em i mekim, olsem na yumi save Man bilong wokim trausel, em God, save bilong em i gutpela moa!
Taim trausel i no go bek yet long solwara, wanpela man i gat laisens long bungim ol kiau i putim wanpela mak long wanpela pul bilong en. Em i mekim olsem na em inap save long ol samting trausel bai mekim taim em i raun insait long solwara na taim em i kam antap long nambis. Olgeta yia trausel i save putim kiau 6-pela i go inap 9-pela taim, na namel long ol dispela taim em i malolo long putim kiau olsem 9-pela i go inap 14 de.
Nau wantu trausel i apim bodi bilong en bilong wokabaut. Bihain em i baut na wokabaut i go long solwara. Nau em i go hariap liklik, winim taim em i kam antap long nambis. Taim em i kamap long solwara, het i go pas insait long solwara na bihain skin bilong en. Nau ol man i no lukim em moa. Bihain taim het bilong trausel i kam antap, em i stap longwe tru. Kwiktaim em i subim wara i go inap long biksolwara, na taim em i mekim olsem, lait bilong mun i sutim nus bilong en. Man! Pasin bilong en insait long solwara i no olsem pasin bilong en long nambis, em inap spit tru!
Wok Bilong Lukautim Ol
Olsem planti kain kain animal, trausel leatherback i laik pinis, long wanem, win na wara samting i wok long bagarap. Man tu i gat hap asua—em i gat pasin mangal, olsem na em i kilim i dai ol trausel. Long 1975, si i karim skin bilong planti handet liklik trausel i kam na tromoi skin antap long nambis long Pahang (em provins i stap klostu long Rantau Abang). Olgeta i dai pinis! Na ol man i no tingim trausel taim ol i bungim ol kiau bilong baim i go long ol man i gat bikpela laik long kaikai.
Sampela man long Malesia i tingting planti long dispela kain trausel i laik pinis, olsem na long 1951 ol i kamapim wanpela lo (Turtle Enactment) bilong lukautim em. Na gavman i tambuim ol man long bungim kiau bilong en. Tasol sampela man i gat pasin mangal, ol i no tingim dispela lo; ol i tingim winmani ol inap kisim. Tasol maski dispela hevi i stap, wok bilong ol man bilong lukautim trausel i no lus nating.
Em gutpela samting tru long lukim ol liklik mak i gat toksave long en i lain i stap long nambis long Rantau Abang. Olgeta i makim ples sampela kiau bilong trausel i stap long en. Toksave i makim hamas kiau i stap, na de trausel i bin putim, na namba wan taim trausel i bin putim ol kiau. Inap 45 de bihain long trausel i putim kiau, ol wokman i save banisim long waia wan wan ples ol kiau i stap long en. Olsem na taim ol pikinini trausel i kamaut 52 i go 61 de bihain, ol i no inap ranawe. Taim san i go daun na ol pikinini i kamap long wan wan hul, ol man i kaunim hamas na raitim long lista. Nau ol wokman i putim ol pikinini insait long bokis na bihain lusim ol arere long solwara.
Long dispela rot ol man bilong lukautim trausel i bin helpim planti tausen pikinini trausel na kisim ol i go long ples tru bilong ol, em solwara. Tasol maski ol i mekim olsem, planti pikinini trausel i no stap laip. Na tu, long nau i no gat planti trausel leatherback i kam long Rantau Abang. Dispela ol samting i mekim na ol man i tingting planti yet.
[Ol Piksa long pes 18]
Kirap long het i go inap long tel trausel i olsem 1.8 mita. Em i save putim planti kiau na 8-pela wik bihain ol pikinini i kamap
[Ol Kredit Lain]
Leathery turtle. Lydekker
C. Allen Morgan/Peter Arnold
David Harvey/SUPERSTOCK
[Piksa Kredit Lain long pes 17]
C. Allen Morgan/Peter Arnold