Sik Em i Wanpela Bikpela Hevi Long Ol Kantri i Stap Rabis
WANPELA MAN LONG BRASIL I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
TAIM sik smolpoks i kisim Ali Maow Maalin long Somalia long 1977, em i mas slip long haus sik, na stori bilong em i kamap long ol niuspepa. Bihain long em i kisim marasin na orait bek, WHO (Wol Helt Oganaisesen) long 1980 i tok, sik smolpoks, em wanpela sik i bin bagarapim planti milion man inap sampela handet yia, i pinis olgeta. Ol i tok, Ali em laspela man bilong kisim dispela sik.
Long 1992, WHO i tok long sampela samting moa ol man i bin mekim bilong stretim sik. Olsem: Kirap long 1980 i go inap 1989, long ol kantri i no gat bikpela mani, ol i stap rabis liklik, planti man moa i kisim klinpela wara bilong dring na gutpela toilet samting. Na long ol kantri i stap rabis, ol i wokim sampela klinik moa bai i gat marasin bilong helpim planti sikman moa. Olsem na long 10-pela yia i go pinis i kam inap long nau, long sampela kantri i no gat planti pikinini i dai.
Sampela Samting Nogut
Tasol maski ol man i painim pinis rot bilong pinisim sampela sik, ol i no inap daunim sampela. Tingim ol dispela samting nogut yumi save long en:
AIDS—Long olgeta hap winim 17,000,000 manmeri i gat binatang jem i save kamapim sik AIDS. Long wanpela yia tasol 3,000,000 i kisim dispela sik, em olsem 8,000 man long olgeta de. Winim wan milion pikinini i kisim pinis jem HIV bilong sik AIDS. Hatwok bilong ol man long nau long daunim ol sik na ol pikinini i no ken i dai inap lus nating long sik AIDS. Long nau dispela bikpela sik i kamap ples klia long sampela hap olsem long hap bilong Esia. Wanpela lain (Aids and Development) i tok, long olgeta wan handet wan handet man i stap long ol kantri i stap rabis liklik, winim 80 i kisim pinis jem HIV.
Sik TB—Inap 20 yia nau ol man i no bin tingting tumas long TB. Tasol dispela sik i kamap strong gen na kalap long planti man—long olgeta yia 3 milion man i save dai long TB. I no gat narapela sik i save kalap long ol man na kilim ol i dai olsem TB i save mekim. Na planti man (winim 98 pesen) i save dai long TB, ol i stap long ol kantri i stap rabis liklik. Na wanpela bikpela hevi moa, em planti man i kisim pinis jem HIV ol i kisim TB tu, na dispela i kilim ol i dai. Ol man i ting taim yia 2000 i kirap, long olgeta yia, wan milion man i kisim pinis jem HIV bai ol i dai long TB.
Kensa—Nau long ol kantri i stap rabis liklik, planti man i kisim sik kensa, winim ol man i stap long ol kantri i gat planti wok bisnis long en.
Sik Bilong Klok—Dokta Ivan Gyarfas bilong lain WHO i tok: ‘Nau long olgeta hap, bikpela sik i kisim klok bilong planti man moa yet.’ Bipo dispela sik i save kisim ol man i stap long ol kantri i gat planti wok bisnis long en, tasol nau nogat. Long Latin-Amerika, planti man moa yet bai dai long sik bilong klok, winim ol man i save dai long ol sik i save kalap long ol man. Olsem na long ol kantri i stap rabis liklik, i no longtaim bihain na sik bilong klok na sik strok bai kamap olsem nambawan sik bilong kilim man i dai.
Sik Bilong Ol Ples Hat—Lain WHO i tok: ‘Ol man i no inap pasim ol sik bilong ol ples hat—ol i go bikpela moa. Nau sik kolora i kamap pinis long hap bilong Latin-Amerika. Na sik yelo-fiva na dengi i save painim planti man moa, na malaria i bagarapim tru planti man.’ Nius Time i tok: ‘Long ol kantri i stap rabis i no gat rot tru long pasim ol bikpela sik.’ Klostu 40 yia i go pinis ol man i bin tok, malaria klostu i pinis olgeta. Tasol nau long olgeta yia, inap 2 milion man i bagarap long dispela sik.
Pekpek Wara—Long ol kantri i stap rabis liklik, planti planti pikinini i bagarap. Long olgeta de klostu 40,000 pikinini i dai long wanpela sik o ol i no gat gutpela kaikai, olsem na ol i dai. Pekpek wara i save kilim i dai wanpela pikinini long olgeta 8-pela 8-pela sekon.
Sik na Stap Rabis—Ol i Wok Wantaim
Skin bilong olgeta man i stap olsem wanem? Wanpela saveman bilong helt i tok: ‘Hevi bilong ol kantri i stap rabis liklik i bikpela moa—ol bikpela sik bilong nau na ol sik bilong ol ples hat, ol i save kamap.’ Dispela i mekim na wanem samting i kamap? Wanpela buk (Achieving Health for All by the Year 2000) i tok, long 40 kantri long Afrika na Esia, ‘ol i no inap mekim ol samting bilong stretim sik bilong ol man olsem ol narapela kantri i mekim,’ na dispela hevi i wok long go bikpela tru.
I gat planti as na dispela hevi i go bikpela tru. Nius World Health i tok, wanpela bikpela as na skin bilong ol man i no strong na ol i kisim sik, em ‘ol i stap rabis tru.’ (Skelim wantaim Sindaun 10:15.) Ol man i stap rabis ol i sindaun long ol pipia haus na planti man i pulap long en, na ol i no gat gutpela toilet samting. Na planti i no gat klinpela wara bilong dring, na sampela i no gat wara inap long ol. Ol dispela samting i mekim na i no gat rot bilong ol man i ken lukautim gut skin bilong ol, olsem na bikpela sik i kisim ol. Na taim man i sot long gutpela kaikai, skin i no gat strong bilong sakim sik. Pasin bilong i stap rabis i bagarapim skin bilong man olsem waitpela anis i save bagarapim diwai.
Taim ol liklik binatang jem bilong ol bikpela sik i stap long haus bilong ol man na bagarapim skin bilong ol na kilim i dai ol pikinini, ol man i stap rabis i bagarap stret. Olsem: Long ol hap bilong Saut Afrika ol rabisman i stap long en, planti man i gat sik TB, winim ol maniman i sindaun long ol narapela hap bilong Saut Afrika inap wan handet taim. Long ol ples rabis long Brasil, ol man i dai long sik numonia na strongpela kus, i winim ol narapela man inap 6-pela taim. Na planti pikinini bilong ol rabisman India i dai, winim pikinini bilong ol maniman inap 10-pela taim. Yumi save: ‘Pasin bilong i stap rabis i bagarapim skin bilong man!’
Olsem na bel hevi bilong wan bilion man i stap rabis long olgeta hap i gat as bilong en. Ol i no gat rot tru bilong stretim sindaun bilong ol na ol hevi i save kamap long dispela kain sindaun. Sapos yu stap rabis ating yu bel hevi stret, long wanem, yu no gat rot bilong helpim skin bilong yu. Tasol maski yu rabis o yu gat planti samting, i gat sampela samting yu ken mekim bilong lukautim skin bilong yu na famili bilong yu. Yu inap mekim wanem ol samting? Stori i kam bihain long dispela bai kamapim sampela samting yu inap mekim.