Ol Bikpela Sik Long Taim Bilong Yumi
SIK Blak Det i bin kamap long Yurop inap 600 yia bipo em i no kamapim pinis bilong dispela graun olsem planti man i bin tok. Tasol olsem wanem long taim bilong yumi? Ol bikpela sik bilong nau i makim olsem yumi stap long dispela taim Baibel i kolim “taim bilong las de”?—2 Timoti 3:1.
Ating yu bai ting, ‘Nogat.’ Winim ol narapela taim bipo, ol dokta na saientis bilong nau ol i kisim pinis bikpela save moa bilong helpim yumi long save long ol bikpela sik na olsem wanem yumi ken sakim. Ol saientis i bin kamapim planti kain kain marasin antibaiotik na sut bilong pasim sik—em ol bikpela samting bilong daunim ol sik na ol binatang jem i save kamapim ol dispela sik. Pasin bilong ol haus sik long lukautim ol man, na pasin bilong klinim wara na redim kaikai na wokim gutpela toilet, ol dispela samting i kamap gutpela liklik na em i bin helpim ol man long daunim ol sik i save kalap long planti man.
Bipo liklik, planti man i ting wok bilong daunim ol dispela sik i pinis. Sik smolpoks i pinis olgeta, na ol i wok long pinisim sampela sik moa. Ol marasin i wok gut bilong daunim planti sik. Ol dokta i ting bihain gutpela samting tasol bai kamap. Ol sik i save kalap long planti man bai pinis olgeta; wanpela sik bai pinis na bihain narapela bai pinis. Save bilong ol dokta na ol marasin bai win.
Tasol ol i no win. Long nau ol sik i save kalap long planti man ol i nambawan bikpela samting bilong kilim i dai ol man—ol dispela kain sik i bin kilim i dai 50 milion manmeri long 1996. Tingting bilong ol man long bipo olsem gutpela samting tasol bai kamap i wok long senis na nau ol i tingting planti long ol samting bai kamap bihain. Wol Helt Oganaisesen (WHO) i kamapim wanpela ripot (The World Health Report 1996) i tok: “Planti gutpela samting ol i bin kamapim bipo bilong helpim skin bilong ol man na ol i no ken sik tumas inap bagarap long nau. Klostu nau ol bikpela sik i save kalap long planti man ol bai kamap long olgeta hap. I no gat wanpela kantri inap abrusim ol dispela sik.”
Ol Olpela Sik i Go Moa Nogut
Wanpela as na ol man i tingting planti i olsem: Ol olpela sik ol i ting ol i daunim pinis, ol i wok long kamap strong gen na kilim i dai planti manmeri moa na i hatwok moa long stretim. Olsem: Bipo ol i ting sik TB em i wanpela sik ol i daunim pinis long ol kantri i gat planti wok bisnis long en. Tasol sik TB i no pinis olgeta. Long nau dispela sik i save kilim i dai inap 3 milion manmeri long olgeta yia. Sapos ol i no mekim sampela samting bilong stretim sik TB, inap 90 milion manmeri bai kisim dispela sik long taim bilong yumi. Sampela nupela kain sik TB i kisim planti man long planti kantri na i no gat marasin bilong pinisim.
Na narapela sik i wok long kamap moa nogut em malaria. Inap 40 yia i go pinis ol dokta i ting kwiktaim ol bai pinisim sik malaria. Long nau dispela sik i save kilim i dai inap 2 milion manmeri long olgeta yia. Winim 90 kantri i olsem ples tru bilong sik malaria na 40 pesen bilong olgeta manmeri i stap long graun inap kisim bagarap long en. Ol natnat i karim ol liklik binatang nogut bilong kamapim dispela sik i winim ol marasin nogut ol man i wokim bilong kilim ol, na ol dispela binatang yet i gat strong long winim marasin bilong haus sik, olsem na ol dokta i tingting planti olsem bihain i no gat rot bilong stretim sampela nupela kain sik malaria.
Sik na Pasin Bilong i Stap Rabis
Na sampela narapela sik i wok yet long kilim i dai ol man maski i gat gutpela marasin bilong daunim ol. Yumi ken tingim sik meninjaitis. I gat ol sut bilong sakim dispela sik na ol marasin bilong oraitim. Long 1996 planti man tru i kisim dispela sik long hap saut bilong bikpela ples wesan Sahara long Afrika. Ating yu no harim stori bilong dispela samting, tasol dispela sik i kilim i dai 15,000 manmeri—klostu olgeta em ol man i stap rabis na ol pikinini.
Olkain sik sotwin—numonia tu—i save kilim i dai 4 milion manmeri long olgeta yia; klostu olgeta em ol pikinini. Sik misels i save kilim i dai wan milion pikinini long olgeta yia, na wanpela kus nogut (whooping cough) i save kilim i dai 355,000 pikinini long olgeta yia. Planti bilong ol dispela lain i dai ol i dai nating, long wanem, i gat sut bilong pasim ol dispela sik na i no gat bikpela pe bilong en.
Long olgeta de inap 8,000 pikinini i save dai long pekpek wara, long wanem, wara i pinis long skin. Sapos ol dispela pikinini i gat gutpela toilet o klinpela wara bilong dring o ol i bin kisim wanpela marasin (oral rehydration solution), klostu olgeta i no inap i dai.
Planti bilong ol dispela lain i dai, ol i rabis tru na ol i sindaun long ol kantri i stap rabis. Inap olsem 800 milion manmeri—em bikpela hap bilong ol manmeri i stap long graun—ol i no gat klinik samting. Wanpela ripot (The World Health Report 1995) i tok: ‘Long olgeta hap nambawan bikpela samting bilong kilim i dai ol man na kamapim ol bikpela sik na hevi em . . . pasin bilong i stap rabis tru.’
Ol Nupela Sik Ol i Kisim Save Long Ol
Tasol sampela sik moa ol i nupela na nau tasol ol man i kisim save long ol. Lain WHO i tok: “Insait long 20 yia i go pinis, 30 nupela sik i bin kamap bilong bagarapim skin bilong planti handet milion manmeri. I no gat rot o marasin o sut bilong stretim planti bilong ol dispela sik, olsem na yumi no inap helpim tumas ol man long abrusim o daunim ol dispela sik.”
Tingim sik AIDS na binatang jem HIV i kamapim dispela sik. Inap 15 yia i go pinis ol man i no gat save long dispela sik, tasol nau em i wok long bagarapim ol man long olgeta hap. Long nau, inap 20 milion manmeri i kisim pinis binatang jem HIV na winim 4.5 milion manmeri i kisim pinis sik AIDS. Wanpela ripot (Human Development Report 1996) i tok, long Yurop na Not Amerika, sik AIDS em i nambawan bikpela samting i save kilim i dai ol manmeri i no winim yet 45 krismas. Long olgeta hap, inap 6,000 manmeri i save kisim dispela sik long olgeta de—em wanpela man long olgeta 15 15 sekon. Ol samting i bin kamap i makim olsem sik AIDS bai wok yet long kisim planti manmeri. Wanpela lain long Yunaitet Stets i tok, inap long yia 2010 planti manmeri long ol kantri bilong Afrika na Esia bai dai paslain long ol i winim 25 krismas—em ol kantri planti manmeri tru i kisim pinis sik AIDS.
Olsem wanem? Sik AIDS em narapela kain sik, o sampela sik moa inap kamap na ol i kamapim wankain hevi olsem sik AIDS o sampela hevi i nogut moa? Lain WHO i tok: “Yumi save, sampela sik yumi no save long en long nau tasol ol i gat strong long bagarapim man olsem AIDS i save mekim, bai ol i kamap.”
Samting i Helpim Ol Binatang i Kamapim Sik
I gat wanem as na ol dokta i tingting planti olsem ol sik bai go bikpela long bihain? Wanpela as em olsem: Planti man moa i wok long go sindaun long ol biktaun. Inap 100 yia i go pinis, inap 15 pesen tasol bilong olgeta manmeri i sindaun long ol biktaun. Tasol ol i ting, long yia 2010, winim 50 pesen bilong olgeta manmeri bai ol i sindaun long ol taun, na planti bilong ol long ol biktaun long ol kantri i stap rabis.
Ol liklik binatang i kamapim sik, ol i kamap planti long ol hap i gat planti man tumas long en. Sapos ol man bilong wanpela biktaun i gat gutpela haus na toilet na paip wara na gutpela klinik samting, sik i no inap kalap long planti man. Tasol ol biktaun i save go bikpela hariap em ol biktaun bilong ol kantri i stap rabis. Sampela biktaun i gat wanpela toilet tasol bilong olgeta 750 750 manmeri o sampela manmeri moa. Na planti taun i no gat gutpela haus na gutpela wara bilong dring na klinik samting. Taim planti handet tausen manmeri i sindaun long ol hap i nogut tru na ol i pas pas, ating i no hatwok long sik i kalap long planti man.
Olsem wanem? Dispela i makim olsem bihain ol sik i save kalap long planti man ol bai kamap tasol long ol biktaun i sot long ol samting na planti man tumas i pas pas long ol? Wanpela nius (Archives of Internal Medicine) i tok: “Yumi mas save, long ol hap ol man i stap rabis nogut tru, na i no gat wok mani, na i gat ol hevi bilong dispela kain sindaun, ol dispela samting inap kamapim ol kain kain sik i save kalap long ol man, na save bilong ol narapela kantri long wokim ol marasin samting i no inap helpim ol.”
I hatwok long pasim sik long wanpela hap na i no ken kamap long narapela hap. Planti manmeri i save raun i go long ol narapela narapela hap. Long olgeta de inap olsem wan milion manmeri i save brukim boda bilong i go long narapela kantri. Long olgeta wik, wan milion manmeri i go i kam long ol kantri i gat planti samting na long ol kantri i stap rabis. Taim ol manmeri i raun, ol binatang bilong kamapim sik bilong kilim man i dai i save go wantaim ol. Nius The Journal of the American Medical Association i tok: ‘Yumi mas save, long nau taim wanpela bikpela sik i kamap long wanpela hap, dispela sik inap bagarapim planti kantri, na moa yet ol kantri planti turis i save go long en.’
Olsem na maski i gat planti gutpela marasin bilong helpim man, ol bikpela sik i wok yet long bagarapim ol man, na planti man i ting bihain ol sik bai kamap moa nogut na bagarapim planti man moa. Tasol Baibel i tok wanem long ol samting bai kamap bihain?
[Blok long pes 6]
Ol i Winim Marasin Antibaiotik
Planti sik i hatwok moa long stretim, long wanem, ol marasin antibaiotik i no gat strong moa long daunim ol. I olsem: Taim wanpela jem i kamap insait long skin bilong man, long olgeta taim ol i wok long kamap planti na ol pikinini jem i kisim ol samting bilong papamama jem. Olsem na taim ol pikinini jem i kamap, sampela taim senis inap kamap—olsem liklik popaia. Dispela i mekim na pikinini jem i kisim nupela pasin. Wan wan taim tasol pasin bilong wanpela jem i save senis na em inap sakim marasin antibaiotik. Tasol ol papamama jem i save kamapim planti bilion pikinini, na sampela taim 3-pela lain jem i kamap insait long wanpela aua. Olsem na samting ol i ting i no inap kamap em i save kamap—wan wan taim, wanpela jem i save kamap em marasin antibaiotik i hatwok long kilim.
Olsem na taim sikman i kisim marasin antibaiotik, dispela i save pinisim klostu olgeta jem na sikman inap pilim olsem sik bilong em i pinis. Tasol jem i gat strong long winim marasin, em i stap yet. Tasol nau dispela kain jem i no gat wok moa long pait wantaim ol narapela jem bilong kisim ol gutpela samting insait long skin bilong man. Olsem na rot i op bilong ol i ken kamap planti—no gat wanpela samting bilong pasim ol. Wanpela jem inap kamap planti olsem 16 milion insait long wanpela de tasol, olsem na i no longtaim tumas na man i sik gen. Tasol nau, skin bilong em i gat jem i gat strong long winim marasin—em marasin ol i ting em bai pinisim jem. Na dispela kain jem inap kalap i go long ol narapela man na bihain em i senis gen bilong kamap wanpela jem i gat strong long winim ol narapela kain marasin antibaiotik.
Wanpela stori long nius Archives of Internal Medicine i tok: ‘Long nau ol kain kain jem samting inap sakim ol marasin samting ol dokta i kamapim, olsem na yumi no ken askim olsem: Bai yumi inap daunim strong bilong ol jem i save kamapim ol bikpela sik? Yumi mas askim olsem: Wanem taim ol jem bai daunim strong bilong marasin ol dokta i kamapim?’
[Blok long pes 7]
Sampela Nupela Sik i Kamap Kirap Long 1976
Kantri Em Namba
Wan Taim Sik
Yia Ol i Kisim i Kamap Long En
Save Long Sik Nem Bilong Sik o i Stap Long En
1976 Sik Legionnaire Yunaitet Stets
1976 Sik Cryptosporidiosis Yunaitet Stets
1976 Fiva Ebola hemorrhagic Saier
1977 Sik Hantaan virus Korea
1980 Sik Hepataitis D (Delta) Itali
1980 Sik Human T-cell lymphotropic virus 1 Japan
1981 Sik AIDS Yunaitet Stets
1982 Sik E. coli O157:H7 Yunaitet Stets
1986 Sik Bovine spongiform encephalopathy* Inglan
1988 Sik Salmonella enteritidis PT4 Inglan
1989 Sik Hepataitis C Yunaitet Stets
1991 Fiva Venezuelan hemorrhagic Veneswela
1992 Sik Vibrio cholerae O139 India
1994 Fiva Brazilian hemorrhagic Brasil
1994 Sik Human and equine morbillivirus Ostrelia
*Em i kamap long ol animal tasol.
[Kredit Lain]
Kisim long WHO
[Blok long pes 8]
Ol Olpela Sik i Kamap Strong Gen
TB: Ol i ting long taim bilong yumi, inap 30 milion manmeri bai dai long sik TB. Bipo ol i no stretim gut dispela sik, olsem na nau long olgeta hap nupela kain sik TB i laik bagarapim ol man. Marasin i no inap pinisim sampela kain sik TB bilong nau, em bipo marasin i bin pinisim.
Malaria: Dispela sik i save nogutim 500 milion manmeri long olgeta yia na i kilim i dai 2 milion. Ol i no inap daunim dispela sik, long wanem, marasin i sot o ol i bin mekim nabaut long en. Olsem na ol jem i save kamapim sik malaria i strong moa, winim marasin em bipo i gat strong bilong daunim. Na hevi i bikpela moa, long wanem, marasin bilong kilim natnat i no inap kilim ol.
Kolora: Sik kolora i save kilim i dai 120,000 manmeri long olgeta yia. Planti bilong ol em ol man i stap long Afrika, long wanem, dispela sik i go bikpela tru long planti hap bilong Afrika na i kamap planti taim. Inap planti yia ol i no save long dispela sik long Saut Amerika, tasol long 1991 sik kolora i kamap long Peru na kirap long dispela taim sik kolora i bin go nabaut long ol hap bilong Saut Amerika.
Dengi: Natnat i save kamapim dispela sik na inap 20 milion manmeri i save kisim sik dengi long olgeta yia. Long 1995, sik dengi i painim planti man moa long 14 kantri bilong Latin-Amerika na Karibian; inap 15 yia dispela sik i no bin painim planti man olsem. Sik dengi i kamap bikpela moa, long wanem, planti man moa i wok long i go na sindaun long ol biktaun, na ol natnat i karim dispela sik ol i go nabaut nabaut, na planti manmeri i gat dispela sik ol i karim sik i go wantaim ol taim ol i raun o ol i go sindaun long ol narapela hap.
Diptiria: Kirap long 1945 samting, planti man i kisim sut bilong sakim sik diptiria, olsem na wan wan man tasol i bin kisim dispela sik long ol kantri i gat planti wok bisnis long en. Tasol kirap long 1990, sik diptiria i go bikpela long 15 kantri bilong Isten Yurop na long kantri bipo ol i kolim Soviet Yunion. Wanpela long olgeta 4-pela 4-pela manmeri i bin kisim dispela sik ol i dai. Insait long ol mun i kam inap long Jun 1995, inap 25,000 manmeri i kisim dispela sik.
Bubonik: Long 1995, lain Wol Helt Oganaisesen (WHO) i kisim save olsem 1,400 manmeri i bin kisim dispela sik. Long Yunaitet Stets na sampela kantri moa, dispela sik i kamap long sampela hap ol bikpela sik i no bin kamap long en inap planti yia pinis.
[Kredit Lain]
Kisim long WHO
[Piksa long pes 5]
Maski save bilong ol dokta na marasin i wok long kamap gutpela, ol i no inap pasim ol sik i save kalap long ol man
[Kredit Lain]
WHO poto, J. Abcede i kisim
[Piksa long pes 7]
I no hatwok long ol sik i kalap long planti man taim ol i pas pas long ol ples i no klin
[Piksa long pes 8]
Long ol kantri i stap rabis, inap 800 milion manmeri i no gat klinik samting