Wastaua INTENET LAIBRERI
Wastaua
INTENET LAIBRERI
Tok Pisin
  • BAIBEL
  • Ol PABLIKESEN
  • Ol MITING
  • g04 7/8 p. 7-10
  • Winim Pait na Lusim Pait Bilong Daunim Sik

No gat vidio bilong dispela seksen.

Sori, popaia kamap long lodim vidio.

  • Winim Pait na Lusim Pait Bilong Daunim Sik
  • Kirap!—2004
  • Ol Liklik Het Tok
  • Wankain Infomesen
  • Taim Bilong Ol Antibaiotik
  • Ol Sik Ol Dokta i Winim
  • Ol Sik Ol i No Winim
  • “Yu Ting Yumi Stap Gut Moa Long Nau, Winim Bipo?”
  • Ol Bikpela Sik Long Taim Bilong Yumi
    Kirap!—1997
  • Bipo Yet Yumi Wok Strong Long Kisim Gutpela Helt
    Kirap!—2004
  • Ol Sik​—⁠Rot Bilong Abrusim
    2016 Kirap!
  • Sik Em i Wanpela Bikpela Hevi Long Ol Kantri i Stap Rabis
    Kirap!—1995
Lukim Moa
Kirap!—2004
g04 7/8 p. 7-10

Winim Pait na Lusim Pait Bilong Daunim Sik

LONG Ogas 5, 1942, Dokta Alexander Fleming i luksave olsem wanpela sikman em i lukautim, em wanpela pren bilong em, i wok long i dai. Dispela man i gat 52 krismas i bin kisim sik meninjaitis, na maski Fleming i mekim wanem, pren bilong em i hap indai.

Fiftin yia paslain long dispela, taim Fleming i wok i stap em i kirap nogut long painim wanpela samting i kamap long samting i luk olsem mosong (mold) i blu na grin na i narakain tru. Em i kolim dispela samting penisilin. Em i luksave olsem dispela inap kilim i dai ol jem, olsem bektiria; tasol em i no inap kisim penisilin long dispela mosong, na em bin skelim penisilin bilong kilim i dai ol jem tasol. Tasol long 1938, long Oxford Yunivesiti, Howard Florey na tim bilong em long mekim wok painimaut ol i kirap painim rot bilong kamapim planti penisilin inap long traim long ol man. Fleming i ringim Florey, na Florey i tok em bai salim olgeta penisilin em i gat long em. Dispela em i laspela samting Fleming inap mekim bilong helpim pren bilong em.

Pastaim em i givim sut long masol bilong pren bilong em, tasol dispela i no wok, olsem na Fleming i sutim penisilin i go stret long bun bilong baksait. Dispela penisilin i pinisim dispela sik olgeta; na bihain long wanpela wik samting dispela sikman em Fleming i lukautim i lusim haus sik na i kamap orait olgeta. Taim bilong yusim ol antibaiotik i kirap long dispela taim, em nupela samting tru long daunim ol sik bilong man.

Taim Bilong Ol Antibaiotik

Taim ol antibaiotik i nupela i luk olsem ol inap stretim ol kain kain sik. I gat sampela sik em ol bektiria, mosong, o sampela narapela jem i kamapim na bipo i no gat marasin bilong stretim ol, tasol kirap long dispela taim ol inap yusim ol antibaiotik bilong pinisim ol dispela sik. Long rot bilong ol dispela nupela marasin namba bilong ol man i dai long ol sik olsem meninjaitis, numonia, na skalet fiva i go daun tru. Planti ol sik em man i kisim taim em i stap long haus sik ol inap oraitim insait long sampela de tasol.

Kirap long taim bilong Fleming i kam inap nau ol saientis i bin kamapim planti arapela antibaiotik, na ol i wok yet long painim sampela moa. Insait long 60 yia i go pinis, ol i bin yusim tru ol antibaiotik bilong daunim ol sik. Sapos George Washington i stap long nau, ol dokta bai givim wanpela antibaiotik long em bilong pinisim nek i pen, na insait long wanpela wik samting sik bilong em bai pinis. Ol antibaiotik i bin helpim yumi olgeta long winim wanpela o sampela sik. Tasol samting i kamap ples klia em olsem, ol antibaiotik i save kamapim sampela hevi tu.

Ol antibaiotik i no save daunim ol sik i save kamap long rot bilong ol vairas, olsem AIDS o ol sik kus. Na skin bilong sampela man i pait wantaim ol antibaiotik. Na sampela antibaiotik i save kilim ol gutpela samting wantaim ol samting nogut insait long bodi bilong yumi. Tasol i luk olsem nambawan hevi bilong yusim ol antibaiotik em pasin bilong ol man long kisim planti tumas antibaiotik o ol i no kisim inap.

Pasin bilong i no kisim inap antibaiotik i save kamap taim sikman i no pinisim marasin dokta i tokim em long kisim, long wanem, sikman i pilim orait pinis o em i mas kisim marasin i go i go na em i les long kisim. Long dispela rot ol antibaiotik i no kilim i dai olgeta bektiria, na dispela i larim ol bektiria i strong long i stap laip na kamap planti. Dispela samting i bin kamap planti taim long ol man i gat sik TB.

Ol dokta na ol fama wantaim i gat asua long yusim ol antibaiotik planti tumas. Buk Man and Microbes i tok: “Planti taim tumas ol dokta long Amerika i tokim ol man long kisim ol antibaiotik long taim ol i no gat wok long en, na dispela pasin i kamap moa yet long planti arapela kantri. Ol i bin givim planti antibaiotik tru long ol pik na bulmakau samting, i no bilong pinisim sik, em bilong mekim ol i kamap patpela; dispela i bikpela as na sampela bektiria i kamap strong na ol antibaiotik i no inap pinisim ol.” Buk i tok moa, dispela i mekim na “ating yumi wok long pinisim strong bilong ol antibaiotik na i no gat ol nupela antibaiotik bilong kisim ples bilong ol.”

Tru ol man i tingting planti long sampela bektiria em ol antibaiotik i no inap kilim, tasol kirap long 1950 samting na i kam, em taim ol dokta i bin kamapim planti marasin bilong helpim ol man. I bin luk olsem ol dokta inap painim ol marasin bilong pinisim klostu olgeta kain sik. Na ol imunaisesen sut i mekim na ol man inap sakim planti kain sik.

Ol Sik Ol Dokta i Winim

Nius The World Health Report 1999 i tok: “Kirap long bipo yet na i kam inap nau, ol program bilong givim ol imunaisesen sut em i nambawan samting i helpim helt bilong ol man.” Ol bikpela program bilong imunaisesen sut i bin kamap long olgeta hap i mekim na planti milion manmeri na pikinini i no dai. Kain program olsem i bin pinisim smolpoks​—em dispela sik i bin kilim i dai planti man, winim ol man i dai long olgeta woa i bin kamap namel long 1900 na 1999​—na wankain program i klostu pinisim sik polio. (Lukim blok “Winim Sik Smolpoks na Sik Polio.”) Long nau planti pikinini i save kisim ol imunaisesen sut i save banisim ol long ol sik nogut.

Ol i bin mekim sampela samting na sampela narapela sik i no bikpela moa. Ol sik em man inap kisim sapos em i dring wara i doti olsem sik kolora i no givim hevi long ol man sapos ol i rausim gut ol pekpek samting na wara saplai bilong ol i stap klin. Long planti kantri ol man i gat rot long lukim dokta na go long haus sik na dispela i mekim na ol inap luksave long planti sik bilong man na givim marasin bilong helpim em paslain long sik i kilim em i dai. Na tu helt bilong ol man i kamap gutpela moa bikos ol hap we ol man i stap long en i klin moa na kaikai ol i kisim em i gutpela moa, na gavman i strong moa long ol man i mas bihainim ol lo bilong olgeta samting long lukautim na kukim kaikai.

Taim ol saientis i painim pinis as bilong ol sik i save kalap long ol man, orait ol dipatmen bilong helt inap mekim ol samting bai sik i no ken kisim planti man. Tingim wanpela samting olsem. Sik Blak Det i kamap long San Francisco long 1907, tasol i no planti man i dai long dispela sik bikos kwiktaim tru taun i kirapim bikpela wok bilong kilim i dai ol rat, em laus bilong ol i save karim dispela sik. Tasol long India kirap long 1896, dispela seim sik i kilim i dai 10 milion man insait long 12-pela yia bikos ol i no bin save long as bilong dispela sik.

Ol Sik Ol i No Winim

Tru tumas, ol dokta i bin winim sampela bikpela sik. Tasol sampela sik ol dokta i winim em long ol kantri we ol i gat planti mani. Ol sik ol dokta inap oraitim i wok yet long kilim i dai planti milion man bikos ol man i no gat mani bilong baim marasin. Long ol kantri i no gat planti mani planti man i no gat gutpela rot bilong rausim ol pekpek na pipia samting, no gat gutpela haus sik o klinik, na no gat klinpela wara bilong dring. Em i hatwok moa long inapim ol dispela samting ol man i mas kisim bikos planti manmeri tru i wok long lusim ples na ol i go sindaun long ol bikpela siti. Ol kain samting olsem i mekim, na Wol Helt Oganaisesen i tok ol rabisman i save “kisim nogut moa yet long ol sik, winim ol arapela man.”

Ol man i tingim ol yet tasol na ol i no tingting long bihain, dispela i nambawan as na ol man long ol kantri i no gat planti mani i gat planti sik moa. Buk Man and Microbes i tok: ‘Long tingting bilong ol man em ol i stap long ol kantri i gat planti wok bisnis sampela bikpela sik nogut i save kilim i dai ol man i stap longwe long ol. Sampela kain sik olsem i stap tasol long ol kantri i no gat planti mani na ol i stap long ples hat.’ Ol kantri i gat planti wok bisnis na ol kampani i wokim ol marasin i no kisim win mani sapos ol i helpim ol kantri i no gat planti mani, olsem na ol i no givim bikpela mani tumas bilong painim marasin bilong oraitim ol dispela kain sik.

Pasin nogut ol man i mekim, em i narapela samting na ol sik i go bikpela. Sik AIDS i kamapim klia dispela samting. Man i kisim dispela sik long narapela man long rot bilong ol kain kain wara samting bilong bodi. Insait long sampela yia tasol, dispela sik i bin kam kamap long olgeta hap bilong graun. (Lukim blok “AIDS​—Bikpela Sik Nogut Long Taim Bilong Yumi.”) Joe McCormick, wanpela dokta i save skelim ol bikpela sik, i tok: “Ol man i bin mekim nogut long ol yet. Na dispela tok mi mekim i no bilong skelim olsem ol man i bihainim stretpela pasin o nogat, mi kamapim tasol ol tok i tru.”

Ol man i bin mekim wanem bilong helpim sik AIDS i go bikpela? Buk The Coming Plague, i tok olsem: Pasin bilong ol man i senis​—moa yet pasin bilong mekim maritpasin wantaim planti narapela—​na dispela i mekim na i gat planti sik bilong pamuk i kamap. Long dispela rot i no hatwok long AIDS i kamap strong na wanpela man i gat dispela sik inap givim long planti narapela. Long ol kantri i no gat planti mani ol i yusim ol sekenhen nil bilong givim sut long ol sikman o ol i yusim ol sekenhen nil bilong kisim drak. Wok bisnis bilong baim na salim blut, em ol i mekim long olgeta hap, i bin mekim na AIDS bilong wanpela man i givim blut inap kalap long planti man husat ol i kisim blut.

Olsem yumi stori pinis, pasin bilong yusim planti tumas ol antibaiotik o ol i no kisim inap ol antibaiotik i bin mekim na sampela jem samting i kamap strong na marasin i no inap pinisim ol. Dispela hevi i wok long i go bikpela moa. I gat wanpela kain bektiria i save kamapim susu insait long ol sua, na bipo i no hatwok long penisilin i pinisim dispela. Tasol long nau ol dispela marasin i no wok gut tumas. Olsem na ol dokta i mas traim ol nupela antibaiotik, em pe bilong ol i antap na ol haus sik long ol kantri i no gat planti mani i no inap baim. Ol nupela antibaiotik tu i no inap pinisim sampela bektiria, na dispela i mekim na ol sik i save kamap long ol haus sik i kamap planti moa na i strong moa long kilim ol man i dai. Dokta Richard Krause, bipo em dairekta bilong U.S. National Institute of Allergy and Infectious Diseases, i tok klia olsem long nau “i gat planti bektiria em marasin i no gat strong long pinisim.”

“Yu Ting Yumi Stap Gut Moa Long Nau, Winim Bipo?”

Long nau, samting i stap klia tru em olsem: hevi yumi karim long ol sik i no pinis. AIDS i wok long i go bikpela moa, ol bektiria em marasin i no inap pinisim i wok long kamap, na ol sik i bin kilim i dai ol man long bipo ol i kamap bikpela gen, olsem TB na malaria. Dispela i soim olsem yumi pait yet wantaim ol sik na yumi no win yet.

Joshua Lederberg, man i bin winim Prais Nobel, i kamapim askim olsem: “Yumi stap gut moa long nau, winim 100 yia i go pinis?” Em i tok: “Long planti samting yumi stap nogut moa. Yumi no bin tingting gut long ol bektiria, na dispela i mekim na nau yumi karim hevi long dispela.” Yu ting ol man bilong saiens na olgeta kantri bilong graun inap winim ol dispela hevi bilong ol bikpela sik? Yu ting ol bai pinisim ol bikpela sik i save kalap long ol man olsem ol i bin pinisim sik smolpoks? Stori i kamap bihain long dispela bai bekim ol dispela askim.

[Blok/Piksa long pes 8]

Winim Sik Smolpoks na Sik Polio

Long pinis bilong Oktoba 1977, Wol Helt Oganaisesen (WHO) i painim pinis laspela man i gat sik smolpoks. Ali Maow Maalin, em wanpela kuk bilong wanpela haus sik long Somalia, i bin kisim smolpoks; sik i no strong tumas na man ya i kamap orait gen insait long sampela wik tasol. Olgeta man husat i bin stap klostu long em i kisim imunaisesen sut.

Inap tupela yia ol dokta i wet i stap. Ol i tokaut olsem sapos i gat narapela man i gat dispela sik na em i tokaut long dispela ol bai givim em 1,000 dola olsem prais. I no gat wanpela man i kisim dispela prais, olsem na long Me 8, 1980, WHO i tokaut olsem “olgeta pipel long Wol i stap fri long sik smolpoks.” Inap tenpela yia bipo tasol, smolpoks i bin kilim i dai 2 milion pipel long olgeta wan wan yia. Em i namba wan taim ol dokta i bin pinisim olgeta wanpela bikpela sik nogut.a

I luk olsem ol inap mekim wankain samting long sik polio. Long 1955, Jonas Salk i kamapim wanpela gutpela imunaisesen sut bilong polio, na ol i kirap givim dispela sut long olgeta man long Amerika na sampela arapela kantri. Bihain ol i kamapim marasin ol inap dringim. Long 1988, WHO i kirapim wanpela program bilong pinisim polio long olgeta hap.

Dokta Gro Harlem Brundtland, bipo em dairekta jeneral bilong WHO, i tok: “Taim mipela i kirap mekim dispela wok long 1988, polio i save mekim i dai skin bilong moa long 1000 pikinini long olgeta wan wan de. Long 2001, long yia olgeta, namba bilong ol pikinini i kisim polio long olgeta hap i no winim 1000.” Long nau polio i stap long wan wan kantri tasol, ating i no winim 10-pela, tasol bilong pinisim dispela sik olgeta long ol dispela kantri ol i mas tromoi sampela mani moa.

[Futnot]

a Ol inap kamapim wanpela imunaisesen sut kempein long olgeta kantri bilong pinisim smolpoks bikos em i no wanpela sik ol rat o binatang i save karim, em i wanpela sik i mas i stap insait long bodi bilong man.

[Piksa]

Wanpela mangi Itiopia i kisim marasin bilong pasim sik polio

[Kredit Lain]

© WHO/P. Virot

[Blok/Piksa long pes 10]

AIDS​—Bikpela Sik Nogut Long Taim Bilong Yumi

AIDS em i wanpela nupela sik i nogutim ol man long olgeta hap. Insait long 20 yia, kirap long taim ol i luksave long dispela sik, moa long 60 milion man i bin kisim dispela sik. Na ol lain bilong helt i tok ol hevi em AIDS i kamapim pinis i olsem ‘kirap tasol bilong ol hevi em bai kamapim yet.’ Namba bilong ol man i wok long kisim dispela sik “i go antap moa, winim namba ol man i ting ol bai kisim dispela sik,” na samting em i mekim long ol hap we sik i bikpela tru em i nogut olgeta.

Wanpela ripot bilong Yunaitet Nesen i tok: “Klostu olgeta man husat i kisim pinis HIV/AIDS em ol man i yangpela yet na ol i gat strong long mekim wok.” Olsem na ol i ting kirap long nau na i go inap long 2005 namba bilong ol man husat i wok mani long sampela kantri long sauten Afrika bai go daun inap 10 pesen i go 20 pesen. Ripot i tok: “Averes krismas bilong ol man taim ol i dai long sauten Afrika em 47 krismas. Sapos i no gat sik AIDS, averes bai stap olsem 62 krismas.”

Wok bilong painim wanpela imunaisesen sut bilong AIDS i no karim yet kaikai, na 4 pesen tasol bilong ol 6 milion man i gat AIDS long ol kantri i no gat planti mani ol i save kisim ol marasin bilong helpim ol. Long nau i no gat marasin bilong oraitim AIDS, na ol dokta i ting klostu olgeta man i gat pinis vairas HIV ol bai kisim sik AIDS.

[Piksa]

Ol “T lymphocyte” sel em vairas HIV i stap insait long en

[Kredit Lain]

Godo-Foto

[Piksa long pes 7]

Wanpela wokman bilong laboritori i skelim wanpela vairas i hatwok long kilim i dai

[Kredit Lain]

CDC/Anthony Sanchez

    Tok Pisin Pablikesen (1983-2025)
    Log Aut
    Log In
    • Tok Pisin
    • Serim
    • Preferens
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ol Lo Bilong Yusim
    • Privacy Policy
    • Ol Praivesi Seting
    • JW.ORG
    • Log In
    Serim