Sampela Tok i Kam Long Olgeta Hap
Planti Meri i “Lus”
Nius The Courier em lain Yuropian Yunion i save kamapim, i tok: “Long ol lain i save mekim stret ol samting long ol meri, long olgeta wan handet wan handet man i gat 106 meri.” Tasol Yunaitet Nesen i kamapim narapela samting olsem: Long ol kantri bilong Esia olsem India, Ripablik Bilong Korea, Pakistan, Saina, long olgeta wan handet wan handet man i gat 94 meri tasol. Bilong wanem i olsem? Dispela nius i tok: “Ol saveman i bin wokim wanpela kain masin na dispela i helpim ol meri i kisim bel long save, pikinini i stap long bel em man o meri. Dispela i mekim na planti pikinini man i save kamap, winim ol pikinini meri.” Yumi ken tingim Ripablik Bilong Korea long 1982. Long olgeta wan handet wan handet pikinini man i bin kamap i gat 94 pikinini meri, tasol long 1989 namba bilong ol pikinini meri i bin go daun—long olgeta wan handet wan handet pikinini man, i gat 88 pikinini meri i bin kamap. Wanpela nius bilong Yunaitet Nesen (Our Planet) i tok moa olsem: “Ol ripot i kamapim samting nogut tru: Inap 100 milion meri bilong Esia ol i ‘lus,’ long wanem, taim ol i stap yet long bel bilong mama—mama i bin kilim ol i dai o em i bin rausim bel.”
Samting Nogut i Kamap Taim Mus i Brukim Rot
Bilong wanem animal mus i save brukim rot? Long sampela man em wanpela bikpela askim. Ol saveman bilong skelim ol animal na bus samting long Nufaunlan, na ol man i save draivim ka, na planti tausen turis i save raun long ol bikrot long dispela provins—olgeta i laik save long bekim bilong dispela askim. Nius The Globe and Mail i tok: “Long olgeta yia ol mus i as bilong 300 bagarap i save kamap long ol bikrot bilong Nufaunlan, na sampela draiva bilong ka i save dai. Hevi bilong skin bilong wanpela mus i olsem 450 kilogram. Sapos mus i pundaun long rup bilong ka, em i mekim olsem wanpela traipela ston inap mekim—kilim i dai man insait long ka o bagarapim nogut tru skin bilong em.” Shane Mahoney bilong wanpela lain (Natural Resources Department), em i tok, long ailan Nufaunlan inap 150,000 mus i save raun, tasol em i ting maski ol i rausim sampela, dispela i no inap stretim hevi. Em i tok olsem, long wanem, long sampela hap bilong ailan i no gat planti mus, tasol planti bagarap i save kamap long rot. Ol saveman i wok long skelim wokabaut bilong ol lain mus, na ol i ting dispela bai helpim ol long save long as bilong dispela pasin bilong ol long brukim rot, long wanem, mus i pret long ol ka.
Samting Bilong Pait o Samting Bilong Helpim Man?
Wan handet dola inap baim wanpela gan (AK-47), o em inap baim marasin vaitamin-A bilong helpim 3,000 pikinini i gat wanpela krismas na ol i no ken kamap aipas. Wan handet milion dola inap baim 10 milion bom ol i save planim long graun, o em inap baim sut marasin bilong helpim 7.7 milion pikinini long sakim 6-pela sik i save kilim i dai ol pikinini. Et handet milion dola inap baim 23 balus bilong pait (F-16), o em inap baim sol i gat marasin aidin long en na dispela sol i ken helpim 1.6 bilion manmeri inap 10-pela yia na ol i no ken kisim sik olsem sik longlong samting, long wanem, skin bilong ol i sot long marasin aidin. Pe bilong wanpela sabmarin nuklia i olsem 2.4 bilion dola, tasol dispela mani inap baim wara na ol gutpela toilet samting bilong helpim sindaun bilong 48 milion manmeri. Man! Ol nambawan bikpela samting long ol man em wanem samting? Wanpela nius (The State of the World’s Children 1996) i tok, long 1994 ol kantri i stap rabis liklik ol i bin baim planti samting bilong pait, pe bilong en i olsem 25.4 bilion dola—em bikpela mani tru ol inap mekim wok long en bilong helpim sindaun bilong ol man.
Hevi Bilong Nauru
Long olgeta hap i no gat wanpela ripablik i liklik tru na i stap longwe long ol narapela ples olsem Nauru. Na bipo dispela ailan i gat nem olsem wanpela gutpela ples tru. Nauru em 20 skwe kilomita tasol. Long yia 1798, sampela boskru bilong Yurop ol i namba wan lain bilong painim dispela liklik ailan, na ol i givim nem ailan Plesan long en. Tasol long nau ol man inap sindaun tasol long wanpela liklik hap bilong nambis i no op tumas, long wanem, ol samting long Nauru i bagarap tru. Nius The New York Times i tok, “i no gat narapela kantri i bagarap olsem Nauru.” Bilong wanem Nauru i bagarap? Wok bisnis long painim ol samting long graun i bagarapim. Inap 90 yia ol kampani i bin rausim wanpela kain ston ol i kolim fosfet. Inap planti tausen yia pekpek bilong ol pisin na ol liklik binatang samting insait long solwara i bin hip i stap, dispela i mekim na fosfet i kamap. Taim ol kampani i kamautim fosfet, “ol i bagarapim nogut tru graun, na samting i stap em ol waitpela maunten nogut, sap bilong sampela i go antap olsem 22 mita samting.” Inap 80 pesen bilong dispela ailan i no gat fosfet moa—ol i kamautim pinis, olsem na smok i save kamap long graun i hat. Dispela i mekim na taim bilong san na ren i senis. Ren i no kam, na nau i gat bikpela san long dispela ailan. Inap 5-pela yia bihain fosfet bai pinis olgeta. Planti man bilong Nauru i ting, i gat wanpela samting tasol ol inap mekim—lusim Nauru—na long bikpela mani ol i bin kisim long fosfet, baim wanpela nupela ailan ol i ken sindaun long en.
Sik Snek Gini i Wok Long Pinis
Nius The Economist i tok: “Sik smolpoks i pinis olgeta na i olsem namba 2 sik i save bagarapim planti man—em sik snek gini—klostu nau em tu bai pinis. Long 1989, klostu 900,000 manmeri long olgeta hap i gat sik snek gini, tasol long yia i go pinis 163,000 manmeri tasol i gat dispela sik. Na long planti kantri, namba bilong ol man i kisim dispela sik i save go daun inap 50 pesen long olgeta yia.” Long Sudan tasol dispela sik i no wok long pinis, na “dispela i helpim yumi long save—kantri i gat pait—sik i no inap pinis.” Snek gini i save kamap long wara—wara i gat ol kiau bilong snek gini yumi no inap lukim long ai bilong yumi. Nau dispela sik i pinis long Sentral Esia, Pakistan, na long planti kantri bilong Afrika. Sampela lain bilong helt i daunim dispela sik, long wanem, ol i bin putim marasin insait long wara bilong dring bilong klinim wara, na ol i bin skulim ol man long pasim liklik laplap long sospen samting na sipim wara bilong dring, na ol i bin pasim ol man i gat dispela sik long ol i no ken waswas o wokabaut insait long ol wara bilong dring. Taim ol snek gini i kamap pinis insait long skin bilong man, snek man na snek meri i poroman wantaim, na bihain ol snek man i dai. Tasol ol snek meri nogat; ol inap go longpela olsem wanpela mita insait long skin bilong man. Snek i mekim na ol liklik buk i kamap long lek bilong man na i pen nogut tru. Taim ol buk i bruk, isi isi—inap sampela wik samting—snek bai kam ausait. Sampela taim snek i mekim na ol masol long lek bilong man i bagarap.
Nek Drai i No Inap
Dokta Mark Davis i tok: “Sapos wanpela man i ting long dring wara taim em i nek drai tasol, bai em i no dring planti wara bilong helpim skin.” Taim planti man i nek drai, skin bilong ol i sot pinis long wara, long wanem, nek drai i kamap taim wara i wok long pinis long skin. Na taim ol man i go lapun, skin i no gat bikpela laik long dring. Nius The New York Times i tok, skin i mas kisim planti wara moa sapos i gat bikpela san o bikpela kol na i no gat ren, na taim yumi eksasais o tambuim sampela kaikai bilong lusim skin, na taim yumi gat sik na yumi pekpek wara, fiva, traut—em ol samting i mekim na wara i pinis long skin. Na sapos yumi kaikai planti kaikai i gat ol liklik liklik rop long en, yumi mas dring planti wara bilong helpim bel na dispela kain kaikai i no ken pas long bel na yumi no inap pekpek. Maski planti prut na kaikai bilong gaden yumi kisim i gat bikpela hap wara long en, skin i mas kisim planti wara moa. Wara i gutpela taim yumi nek drai, long wanem, em i save helpim skin hariap, tasol i no olsem sapos dring i gat suga long en. Loliwara inap mekim na man i nek drai yet na em i laik dring narapela loliwara, long wanem, skin i mas mekim wok long wara bilong daunim suga. Na sapos ol man i dring tasol ol samting i gat marasin kafin long en o bia samting, dispela i save mekim na ol bai pispis klostu klostu. Dispela i mekim na wara long skin i lus. Nius Times i tok: “Olgeta man i bikpela pinis i mas dring 8-pela glas wara long olgeta de.”
Ol i Senisim Han Bilong Klok
Long skin bilong wanpela nius bilong ol saientis (The Bulletin of the Atomic Scientists), ol i putim piksa bilong wanpela kain klok i gat nem—em klok bilong makim las de i klostu. Long nau tasol ol i surikim han bilong klok inap 3-pela minit moa i go klostu long 12 klok biknait. Ol i mekim wok long dispela klok bilong makim olsem ol i ting pait nuklia i laik kamap. Long 1947 ol i wokim dispela kain klok na inap 16 taim ol i bin surikim han i go klostu long 12 klok biknait taim ol i lukim olsem pait klostu i laik kamap, o ol i surikim han i go bek liklik taim ol i lukim olsem pait i no ken kamap kwik. Long 1953, Yunaitet Stets i bin pairapim wanpela bom haidrojen. Em namba wan taim wanpela kantri i bin mekim olsem, na long dispela wanpela taim tasol han bilong klok i bin go klostu tru long 12 klok biknait—tupela minit tasol paslain long 12 klok biknait. Laspela taim ol i bin senisim han bilong klok, em long 1991 taim pasin birua namel long lain Is na Wes i laik pinis. Ol i bin surikim han bilong klok i go bek olsem 17 minit paslain long 12 klok biknait. Nau ol i surikim han bilong klok i go na i gat 14 minit tasol paslain long 12 klok biknait. Ol i mekim olsem, long wanem, ol i tingting planti long ol hevi i kamap long graun, na ol samting bilong nuklia i no stap gut, na rot i op bilong ol paitman i ken mekim wok long samting bilong nuklia. Leonard Rieser, em siaman bilong nius The Bulletin, em i tok: “Graun i stap yet olsem wanpela ples nogut bilong i stap long en.”