Sampela Tok i Kam Long Olgeta Hap
OL I NO SAVE LONG RIT RAIT
Wanpela nius (Asiaweek) i tok, “Inap 1 bilion manmeri long olgeta hap ol i no save long rit rait—na planti ol i no inap raitim nem bilong ol tu.” Na dispela nius i tok, “Planti man i bin skul gut ol i ting dispela hevi i go liklik, tasol nogat.” Long India i gat 290 milion manmeri ol i no save rit rait—em i winim olgeta narapela kantri; na Saina i namba tu long en—i gat 250 milion long Saina ol i no save long rit rait. Long planti kantri, ol i save salim ol pikinini man i go long skul, tasol planti ol i no save larim ol pikinini meri i skul. Sampela lain i bin skelim dispela pasin na ol i tok, long olgeta 5-pela man, wanpela i no save rit rait; tasol long olgeta 3-pela meri, wanpela i no save rit rait. Olsem na planti meri i no save long rit rait, winim ol man.
OL YANGPELA I GAT SIK
Long Amerika ol yangpela i no gat strongpela skin—planti ol i gat sampela sik. Wanpela oganaisesen bilong kisim save long ol samting bilong marasin na skul na wok bisnis, i gat 37 bikman long en, na ol dispela man i tok, ol yangpela long Amerika i no gat strongpela skin. Dispela ol man i tok, i gat kain kain sik i save painim ol yangpela, long wanem, ol i hambak na mekim nabaut na ol i paul. Ripot bilong ol dispela bikman i tok, long olgeta yia wan wan, klostu wan milion yangpela meri i kisim nating bel, olsem long olgeta 10-pela 10-pela yangpela meri, wanpela i kisim nating bel; na winim 2 milion ol i save kisim sik bilong pamuk. Insait long olgeta 100 100 yangpela long Amerika, 10-pela yangpela man i bin traim long kilim i dai skin bilong ol, na long ol yangpela meri insait long dispela namba, 20 i bin mekim olsem. Ol yangpela i bin skul longtaim long haiskul, planti ol i save dring longlong long olgeta mun. Na dispela ripot i tok moa, pasin bilong dring i as na skin bilong planti yangpela i bagarap na ol i dai.
OL I LAIK BAIM DAI I GO LONG OL MAN
Wanpela oganaisesen (Centers for Disease Control) long Atlanta, Jojia, long Amerika, i raitim sampela tok long wanpela nius, (Morbidity and Mortality Weekly Report) i tok: ‘I gat rot bilong pasim indai em pasin bilong smok i save kamapim long Amerika. Tasol i gat planti as na ol i putim ol toksave bilong baim smok i go long ol man.’ Olsem na planti man ol i save smok, na ol pikinini tu i laik traim dispela pasin bilong smok. Ol kampani i save putim ol dispela toksave, olsem na ol man bilong smok ol i no laik lusim dispela samting. Na tu, sampela man bipo ol i save smok na bihain ol i lusim, ol i kirap gen long smok. Dispela nius i tok, ‘Ating planti man i ting, pasin bilong smok i no inap bagarapim ol, long wanem ol nius samting i save tokaut long baim smok, o planti man i save smok, olsem na i orait long ol tu i ken smok, o planti man i no save bel nogut sapos narapela man i smok.’
OL MAN I KISIM BAGARAP LONG BOM ATOM
Taim ol i bin tromoi tupela bom atom long tupela biktaun bilong Japan, em Hirosima na Nagasaki long 1945, hamas man ol i dai long dispela tupela bom i kam inap long nau? Wanpela dipatmen bilong gavman long Japan i skelim dispela samting na nau ol i wokim ripot bilong en na ol i tokaut olsem: Kirap long 1945 na i kam inap long 1988, inap olsem 295,956 ol i dai. Ol i tok, long de stret ol i bin tromoi dispela tupela bom, 25,375 ol i dai long Hirosima, na 13,298 ol i dai long Nagasaki. Planti ol i dai sampela de bihain long taim ol i bin tromoi dispela bom, na i gat planti moa ol i wok long i dai bihain long dispela taim na i kam inap long nau—em marasin nogut bilong ol dispela bom i givim sik nogut long ol na ol i dai. Ol famili bilong ol dispela manmeri i bin i dai, ol i gat kros long gavman, long wanem, gavman i no kirap kwik na skelim hamas manmeri i bin kisim bagarap long dispela tupela bom na ol i dai. Na bikman bilong wanpela lain bilong helpim ol manmeri em ol i bin kisim bikpela sik long ol dispela bom atom, nem bilong em Yoshio Saito, em i tok, gavman ‘i no mekim gut dispela wok bilong save hamas ol i dai long dispela samting, na em i no bin skelim gut olgeta samting nogut dispela tupela bom i bin mekim long ol man na ol i kisim bagarap o bikpela sik i painim ol long en.’
PASIN BILONG LUSIM SKIN
Wanpela lain i wok long wanpela yunivesiti long hap bilong Jojia long Amerika (Georgia State University) ol i kisim save olsem: Taim planti man i bung na ol i kaikai, ol wan wan i save kaikai planti, winim skel bilong ol narapela taim. Olsem na dispela lain i tok, sapos wanpela man o meri i laik lusim skin, orait taim ol i kaikai wantaim ol narapela man, ol i mas was gut, nogut ol i winim skel bilong ol na ol i kaikai planti tumas.—University of California, Berkeley Wellness Letter.
GIVIM MANI NA SIK I PINIS
Sapos wanpela sikman i givim bikpela mani long haus lotu, yu ting sik bilong em bai pinis? Wanpela nius bilong Brasil (Veja) i kamapim tok bilong wanpela pasto bilong lotu evanjelikal, em Edir Macedo, em i tok: ‘Ol mani bilipman i givim long haus lotu i bikpela samting long mipela i ken kisim Tok bilong God i go long olgeta hap. Na hamas mani dispela bilipman i givim, God bai oraitim sik bilong em long skel bilong dispela mani em man i bin putim.’ Dispela nius i tok, pasin bilong ol Witnes Bilong Jehova i narapela kain. Nius i tok: ‘Ol i no save tilim mani bilong ol i go long 10-pela hap na givim wanpela hap long lotu; nogat. Ol i givim mani long lotu long laik bilong ol yet. Wanem samting ol i givim, narapela i no save long en. Ol i no givim mani samting long lotu long ai bilong ol man; nogut wanpela i givim planti na narapela i no inap.’ Baibel i tokaut long yumi mas givim samting long laik bilong yumi yet na dispela i no bilong oraitim skin bilong yumi, nogat; em bilong helpim narapela man long ol samting bilong skin na spirit.
OL YANGPELA RASKOL
Wanpela yangpela man, bipo em i skul long taun Ledismit long Saut Afrika, em i bin hansapim long gan olgeta skulmanki na ol tisa long wanpela skul bipo em i bin go long en. Olsem na planti man na nius samting i tokaut olsem pasin raskol ol yangpela i mekim i wok long go bikpela nau. Wanpela nius bilong Saut Afrika (Personality) i tok, long wanpela yia ol kot i kotim 1,235 yangpela i no winim yet 17 krismas, long wanem, ol i bin mekim wanpela samting nogut bilong pasin pamuk. Na nius i tok moa, 2,278 yangpela i bin kot, long wanem ol i kisim drak, na narapela 15,814 i bin kot long wanem ol i stilim samting. Wanpela tisa bilong haiskul i tok: ‘Planti papamama i tingim i stap bilong ol yet tasol—ol i no tingim wanem samting pikinini bilong ol i mekim. Ol papamama i tingim skul bilong ol pikinini, olsem ol i winim mak long skul o nogat. Mipela ting, ol samting bilong bosim skin, na maritpasin samting, ol papamama i larim yangpela yet i kisim save long en; papamama i no lainim ol long dispela samting.’
PASIM WAIA NA LUSIM SKIN
Wanpela nius bilong Israel (The Jerusalem Post) i kamapim wanpela nupela pasin sampela man i mekim bilong lusim skin. Sampela i bin askim dokta bilong ol o dokta bilong tit long pasim bun bilong wasket bilong ol long waia, na dispela bai helpim ol long pasim kaikai, long wanem, ol i no inap opim maus na kaikai. Ol nius i kamapim stori bilong dispela pasin, na nius i tok em i gutpela rot bilong lusim skin. Tasol gavman bilong Israel i tambuim dispela pasin. Wanpela dipatmen bilong gavman (Health Ministry) i pasim pinis 12-pela dokta bilong tit na ol i no ken mekim moa dispela samting long ol man. Dispela nius (Post) i kamapim tok bilong wanpela dokta (em dokta Moshe Kelman), em bikman bilong dipatmen bilong lukautim tit bilong ol man. Dispela dokta i tok ol i harim olsem wanpela yangpela meri i gat 18 krismas tasol i bin kilim i dai skin bilong em yet, long wanem dokta i pasim waia long bun bilong wasket bilong em na bai em i ken lusim skin, na dipatmen bilong dispela ol dokta i laik save gut long dispela samting.
PLANTI BALUS I BAGARAP
Wanpela bikpela kampani bilong wokim balus Boeing, em i wok long kisim save long olsem wanem planti balus i bagarap. Wanpela nius (The Wall Street Journal) i tok, dispela kampani i bin skelim 850 balus i bin bagarap, kirap long 1957 samting na i kam inap long nau. Dispela kampani i tok, ‘kirap long 1980 samting na i kam inap long nau planti balus i bagarap, na planti taim em asua bilong ol boskru yet na ol dispela balus i bagarap.’ Dispela nius i tok moa olsem, sapos planti balus moa i wok long raun long antap na planti i wok long bagarap olsem nau ol i mekim, orait long yia 1995 samting, ‘long olgeta wan wan yia inap olsem 20 balus bai bagarap. Nau long olgeta wan wan yia 15 balus i save bagarap, tasol bihain dispela namba bai go antap long 20 samting.’