Sampela Tok i Kam Long Olgeta Hap
Televisen i Samting Bilong Pikinini?
Bilong painim hap taim bilong mekim ol wok ol i mas mekim, sampela papamama i gat ol liklik pikinini, ol i save sindaunim ol bilong lukim televisen. Tasol nius Parents i tok, dispela inap nogutim pikinini. Nius i tok: ‘Ol program—planti piksa komik tu—i kamapim pait na bagarapim man, na dispela i as na planti pikinini i save kisim pasin bilong pait.’ Na tu, wanpela meri bilong Yunivesiti Yel, em Dorothy Singer, em i bin skelim dispela samting na save em i kisim i kamapim klia olsem “ol pikinini i no save go yet long skul na planti taim ol i lukim televisen, pasin bilong ol i no gutpela tumas na bihain ol i no inap lain hariap long rit.” Dispela meri i tok, pikinini i gat wanpela krismas i no ken winim 30 minit long wanpela de bilong lukim televisen. Na narapela samting i no gutpela tumas, em bagarap inap painim ol pikinini sapos ol tasol i stap na lukim televisen. Milton Chen em wanpela man bilong raitim buk, em i tok: “Insait long sotpela taim tasol bagarap inap painim wanpela liklik pikinini i no save stap isi na em tasol i stap na lukim televisen.” Nius Parents i tok, sapos yu mas wokim kaikai o kisim telefon samting, i gutpela sapos yu sindaunim pikinini insait long wanpela banis klostu long yu, em banis bilong ol liklik pikinini i ken pilai insait long en na givim doli samting long em bilong em i ken pilai.
Man Inap Kisim Bagarap Taim Klaut i Bruk
Wanpela nius (The Australian) i tok, “taim klaut i bruk ol man i no ting dispela i save kamapim planti bagarap, tasol sampela man i save dai taim klaut i bruk na holim ol.” Nius i tok, long olgeta yia long Ostrelia, inap 5-pela i go 10-pela man ol i save dai taim klaut i holim ol, na winim 100 man i save kisim hap bagarap long en. Saveman Phil Alford bilong wanpela lain long Melbon (Bureau of Meteorology) i tok, maski man i no ting dispela samting inap painim em, wantu tasol klaut inap bruk na holim em, tasol “sampela man i tok, paslain long klaut i mekim olsem, gras long het bilong ol i bin sanap stret.” Bilong helpim yu na klaut i no ken holim yu, Alford i tok, taim klaut i bruk yu mas go insait long wanpela strongpela haus o yu mas go insait long wanpela ka i gat strongpela rup na i stap longwe long ol samting ol i bin wokim long kapa.
Kalabus Long Kompyuta Intenet
Wanpela nius (Canadian Medical Association Journal) i tok: “Wanpela nupela hevi bilong ol man i save mekim wok long kompyuta samting long nau, em pasin bilong stap kalabus long mekim wok long kompyuta Intenet.” Kimberly Young, em wanpela dokta bilong stretim sik bilong tingting, em i bin glasim 496 man i save mekim bikpela wok long Intenet na em i kisim save olsem, 396 man i kalabus olgeta long dispela samting. Na dokta i kisim save olsem, sampela hevi i save kamap long ol man i kalabus olgeta long Intenet i olsem: Ol i “laik stap wanpis, ol i gat hevi insait long marit, ol i no skul gut, ol i gat planti dinau, o bos i pinisim ol long wok mani.” Dokta Young i tok, dispela hevi “i wankain olsem hevi bilong man i kalabus long dring o pilai laki.” Nius i tok moa olsem, “dispela hevi i save painim planti man i save mekim wok long kompyuta long haus.” Intenet inap kalabusim kain kain man, tasol Dokta Young i tok, “planti i save kalabus long Intenet em ol meri i gat 50 krismas samting na ol i no bin skul gut.” Sampela samting i makim olsem man i wok long kalabus long Intenet, em pasin bilong em long tromoi bikpela hap taim tumas long en, na em i “les long mekim ol samting wantaim ol pren bilong em o long mekim sampela samting bilong ples wok.”
Wok Bilong Lukautim Taiga i No Wok Gut
Long 1973, ol i kirapim wanpela bikpela wok long India bilong lukautim animal tru tru bilong India, em taiga, na bai ol i no ken pinis olgeta. Long 1973 ol taiga i no planti—inap 1,827 tasol. Planti kantri i helpim dispela bikpela wok long lukautim taiga na wok i bin kamap gutpela. Long 1989, ol taiga bilong India i go planti liklik olsem 4,000 samting. Tasol nius India Today i tok, long nau i olsem taiga i laik bagarap gen. Taim ol i kaunim ol taiga, ol i kisim save olsem namba bilong ol i bin go daun aninit long 3,000. Bilong wanem i olsem? Sampela i tok, ol man i wok hait na kilim ol animal, ol i save kilim wanpela taiga long olgeta de. I olsem dispela bikpela wok bilong lukautim ol taiga i lus nating. Nius i tok, “planti taim ol dispela man bilong wok hait ol i sut long ol was bilong bikbus long gan, na ol was i bel hevi long wok bilong ol i no kamap gutpela, na ol i no gat planti samting bilong helpim ol long pasim ol dispela man.” Tarangu, ‘taiga i laik pinis olgeta.’
Skin i Olsem Lapun Tasol Ol i Dai Taim Ol i Yangpela Yet
Olsem ol dispela nius daunbilo i tok, ol saveman i ting pasin bilong smok i save mekim na skin bilong man i go lapun hariap. Wanpela nius bilong Briten (Lancet) i tok, ol man i save smok planti yia, gras bilong ol i kamap waitpela taim ol i no lapun yet, winim ol narapela man inap 4-pela taim, na ol inap kamap het kela o lusim planti gras, winim ol narapela man inap 2-pela taim. Nius UC Berkeley Wellness Letter i stori long dispela tu na i tok, ol man bilong smok, pes bilong ol i save slek na ol inap lusim tit bilong ol, winim ol man i no save smok inap 2-pela taim. Dispela nius i stori long save wanpela lain i bin kisim long nau na i kamap long nius British Medical Journal olsem, planti man i no save smok ol inap winim 73 krismas, tasol ol man i kirap smok taim ol i yangpela yet, planti bilong ol (50 pesen) i no inap winim 73 krismas. Na narapela nius (Good Housekeeping) i tok, “ol lain i no save smok na ol i sindaun wantaim ol man i save smok, planti bilong ol (20 pesen) inap kisim sik bilong klok.”
Bel Hevi Bilong Ol Lapun
Nius Jornal do Brasil i tok, “bel hevi bilong ol lapun i narapela kain long bel hevi bilong ol yangpela.” Taim ol lapun i bel hevi, ol i no save tingting planti olsem ol yangpela, nogat; bel hevi bilong ol lapun “i kamap ples klia taim tingting bilong ol i save lus, na ol i no inap putim gut tingting long wanpela samting, na ol i no inap skelim ol samting long tingting.” Olsem na Profesa Paulo Mattos bilong wanpela yunivesiti (Rio de Janeiro Federal University) i tok, “bel hevi bilong ol lapun inap mekim na maski wanpela samting em i liklik samting tasol, bel bilong ol lapun i gat tok long dispela samting. Ol i save les long mekim ol samting bipo ol i bin mekim o ol i bin kisim amamas long en”—pasin bilong toktok tu. Nius i tok, sampela taim ol man i gat tingting kranki long dispela na ol i ting dispela i makim olsem ol i lapun—em tasol. Profesa Mattos i tok, inap long yumi ken save long ol dispela kain senis i kamap long pasin bilong ol lapun na yumi ken save ol i bel hevi, “planti taim yumi mas go lukim ol wanblut i lapun—em bikpela samting.”
Waitpela Binatang Bilong Painim Gol
Long 1984 wanpela man bilong ples em i painim gol long Naija, em wanpela kantri bilong Afrika, na bihain planti man bilong ol narapela kantri ol i kam long dispela hap bilong painim gol. Wanpela saveman bilong Kanada, em Chris Gleeson, em i tingting bek long pasin bilong ol lain Afrika bilong bipo em ol i bin mekim wok long haus bilong ol waitpela binatang bilong helpim ol long painim graun i gat gol. Naija em ples tru bilong wanpela kain waitpela binatang i save wokim bikpela haus olsem maunten—sampela i go antap olsem 1.8 mita na braitpela bilong ol i wankain. Wanpela nius (National Geographic) i tok, haus bilong dispela kain binatang i save go bikpela moa taim ol i wokim hul i go daun insait long graun bilong painim wara; sampela hul i go daun inap 75 mita. Gleeson i bin kisim liklik hap graun long planti haus bilong dispela kain binatang, long wanem, em i laik dispela graun i helpim em long save long hap em i mas digim graun bilong painim gol. Taim em i glasim ol dispela liklik hap graun em i bin kisim, sampela graun tasol i gat ol liklik liklik hap gol insait long en! Em i tok: “Sapos graun bilong haus i gat ol liklik liklik hap gol, gol i stap long olgeta hap graun bilong haus.” Dispela samting i save kamap taim ol waitpela binatang i wokim hul i go i go insait long graun bilong painim wara na maski wanem samting ol i painim daunbilo, ol i tromoi dispela samting i kam antap—ol liklik liklik hap gol tu.
Toktok Gut Long Telefon
Long nau i gat wanpela kain telefon ol man i save karim i go raun. Tasol wanpela nius (Far Eastern Economic Review) i tok, dispela kain telefon i mekim na sampela man i no save bihainim gutpela pasin bilong toktok long telefon. Wanpela meri long Hong Kong i gat save long bisnis, em i tok i bikpela samting long tingim gut man yumi toktok wantaim em long telefon na long tingim ol man i stap klostu long yumi tu. Em i tok, i gutpela long toktok gut long telefon tasol yumi no ken toktok strong tumas o kaikai o dring taim yumi mekim olsem. Na dispela meri i tok, sapos yumi sindaun long wanpela miting bilong bisnis samting, nogut yumi toktok planti taim long telefon, na sapos wanpela i telefon long yumi, i gutpela sapos yumi go long narapela telefon na toktok wantaim em, o sapos yumi stap long haus sik, laibreri, o wanpela ples bung, i gutpela sapos yumi mekim wok long wanpela kain baten bilong telefon na telefon i no ken krai—em bai meknais hariap hariap tasol bilong toksave olsem man i telefon long yumi. Sapos yumi sindaun malolo wantaim ol pren o famili na bekim telefon, ating ol bai pilim olsem yumi givim baksait long ol. Na dispela meri i stori long taim yumi go kaikai long wanpela haus kaikai, em i tok: “Sapos man i kisim wanpela meri i go long haus kaikai na tupela i sindaun wantaim na man i toktok long telefon, orait, mobeta em i mekim sotpela tok tasol, nogut meri i les long em na gutpela pasin bilong man long baim plaua bilong meri i lus nating.”