Mosko—Ol i Makim 850 Yia Bilong En
Wanpela Taun i Stap Strong Yet
“KAM long mi brata, long Mosko.” Bikman Yuri Dolgoruki i bin tok olsem long narapela bikman long yia 1147, na i luk olsem dispela em namba wan taim dispela tok Mosko i kamap long ol buk i stori long ol samting i bin kamap bipo. Ol man i wanbel long tok, Mosko—nambawan biktaun bilong Rasia—em i bin kamap 850 yia i go pinis, maski ol samting ol saveman i painim insait long graun i makim olsem wanpela setelmen i bin stap long dispela hap long bipo tru.
Paslain long ol i wokim ol amamas bilong makim 850 yia bilong dispela biktaun, ol i stretim planti handet samting bilong en—ol stediam, haus pilai, haus lotu, tren-stesin, pak, na ol bikpela haus bilong gavman. Man! Biktaun i senis tru! Wanpela meri bilong Mosko i tok: “Planti lain haus i senis olgeta.”
Long mun Jun i go pinis mipela i go long Mosko. Mipela lukim ol lain wokman i stretim planti samting namel long biktaun klostu long Ret Skwe. Ol i wok i go i go inap 24 aua long olgeta de. Na long olgeta hap i gat toksave bilong helpim ol man long tingim dispela 850 yia bilong Mosko. Ol toksave i stap long ol windo bilong ol stua, long ol tren na tren-stesin (Metro), long ol pos bilong lait, na long ol samting ol stua i save salim. Na taim mipela go lukim wanpela pilai bilong Moscow circus, ol tu i bin mekim sampela samting bilong makim dispela bikpela taim.
Long Septemba, taim planti tausen turis bilong olgeta hap i kam bilong lukim ol amamas bilong makim 850 yia bilong Mosko, ol haus samting long Mosko i nambawan stret. Tru tumas, maski long bipo yet na i kam inap long nau ol bikpela hevi i bin painim Mosko, dispela biktaun i winim ol hevi na i kamap strong tru.
Long yia 1800 samting, wanpela saveman bilong Baibel i tingim ol bagarap i bin kamap long Mosko taim em i stori long wanpela “pait” em Baibel i save kolim “Armagedon.” (KTH 16:14, 16) Em i tok, sampela man i ting Mosko em ples bilong Armagedon, tasol em yet i no ting olsem.a
Bilong wanem sampela i bin tok olsem? Orait, tingim ol narapela kain samting i bin kamap bipo long Mosko na planti taim em i nogut tru.
Long Bipo Tru Mosko i Winim Ol Hevi
Mosko i stap long wanpela gutpela hap klostu long ol bikpela wara olsem wara Oka, Volga, Don, Niper, na klostu long ol bikpela rot tu. Wanpela buk bilong yia 1156 i tok, Bikman Dolgoruki i “wokim as bilong taun Mosko.” Ating insait bilong dispela tok i olsem, em i wokim namba wan strongpela banis diwai antap long graun em i bin hipim hipim. Ol dispela strongpela haus taua ol i kolim Kremlin, i bin stap long wanpela hap graun namel long bikpela wara Moskva na liklik wara Neglinaia.
Tarangu, inap 21 yia bihain tasol, bikman bilong taun Riasan klostu long Mosko, “em i kam long Mosko na kukim taun olgeta.” Ol i wokim gen Mosko, tasol long Disemba bilong yia 1237, ol Mongol em Batu Kan i bosim ol, na em i tumbuna pikinini bilong man i gat biknem, em Gengis Kan, ol i daunim Mosko na kukim taun gen na i bagarap olgeta. Ol Mongol i bin kam gen long yia 1293 na stilim ol samting bilong dispela taun.
Olsem wanem? Yu kirap nogut long ol i bin wokim gen Mosko maski ol birua i bagarapim planti taim? Long yia 1326, Mosko i kamap olsem as ples bilong lotu long Rasia bihain long bikman bilong Mosko, Ivan Kalita, em i kirapim hetman bilong Misin Otodoks Bilong Rasia long kam sindaun long Mosko.
Bihain, taim Bikpela King Ivan i kirap bosim Mosko (kirap long yia 1462 i go inap 1505), Mosko i bin kisim independens long ol Mongol. Long yia 1453, ol Turki Otoman i kisim biktaun Konstantinopel (nau ol i kolim Istanbul), olsem na ol king bilong Rasia tasol i bilong lotu Otodoks—ol king bilong ol narapela kantri nogat. Dispela em i as na Mosko i kisim nem “Namba 3 Rom,” na ol bikman bilong Rasia i kisim nem sar o sisar.
Taim wok bilong Bikpela King Ivan long bosim ol man i laik pinis—em long taim Kristofa Kolambas i wok long i go long ol hap bilong Not na Sentral na Saut Amerika—ol i wokim Kremlin i go bikpela moa. Ol i wokim tu banis brik na ol longpela taua i go antap, na inap long nau ol dispela samting i no senis tumas. Longpela bilong banis i winim 2,235 mita, na braitpela bilong en em 6-pela mita na em i go antap inap 18 mita. Hap bilong Kremlin i gat klostu 30 hekta samting.
Ating bai yu kirap nogut long save, long yia 1450 samting Mosko i bikpela, winim bikpela bilong Landon. Orait long Jun 21, 1547, bikpela hevi i kamap taim paia i kukim taun na klostu olgeta manmeri i no gat ples slip. Tasol maski hevi i painim ol gen, ol manmeri bilong Mosko i tingim gut kain kain rot bilong wokim gen biktaun bilong ol. Na long dispela taim ol i wokim bikpela haus lotu Sen Basil bilong makim amamas bilong ol long winim pait bilong daunim ol Tatar, em ol Mongol, long Kasan. Inap long nau, dispela nambawan haus lotu ol i bin wokim long Ret Skwe (ol i wokim pinis long yia 1561), em wanpela samting planti man i save long en na ol i ting em i wanpela mak tru bilong Mosko.
Inap 10-pela yia bihain, long yia 1571, ol Mongol bilong Krimea i brukim banis na kisim Mosko, na ol i bagarapim tru dispela biktaun. Ol i kukim klostu olgeta samting—Kremlin tasol ol i no kukim. Ol buk i tok, long ol 200,000 manmeri i bin sindaun long Mosko long dispela taim inap 30,000 tasol ol i abrusim bagarap. Ol edita bilong ol buk Time-Life i stori long wanpela buk (Rise of Russia) olsem: “Skin bilong planti daiman i pulap tru long wara Mosko, olsem na wara i kirap na ran long narapela rot, na inap planti kilomita blut i mekim na wara i ret tasol.”
Em nau, ol i mas wokim gen Mosko. Na ol i mekim olsem! Bihain, kirap long hap bilong Kremlin na i go, ol i wokim gen dispela biktaun, na ol i raunim ol dispela hap bilong taun long ol narapela narapela banis. Ol dispela hap ol i kolim Kitai Gorod, Wait Siti, na Wuden Siti. Long nau yumi inap luksave yet long dispela pasin ol i bin wokim Mosko long en, ol rot klostu na ol rot i stap longwe liklik ol i raunim Kremlin, olsem bipo ol banis i bin raunim.
Long dispela taim ol manmeri bilong Mosko i bel hevi long hatpela pasin bilong man i bosim ol, em Ivan Nogut, bubu pikinini bilong Bikpela King Ivan. Pikinini man bilong Ivan Nogut, em Fiodor, em i bin stap king bihain long papa bilong em, na long yia 1598 em i dai, tasol em i no gat pikinini bilong kisim ol samting bilong em. Dispela i mekim na “Taim Bilong Ol Hevi” i kirap, em wanpela buk (Rise of Russia) i bin kolim “taim nogut tru na ol manmeri i longlong nabaut, winim olgeta narapela taim bipo long Rasia.” Dispela taim bilong hevi i bin stap inap 15 yia.
Winim Narapela Kain Bikpela Hevi
Liklik taim bihain long Boris Godunof, tambu bilong Fiodor, em i kisim sia king. Long dispela taim Mosko i no gat ren na bikpela hangre i kamap. Insait long 7-pela mun long yia 1602, inap 50,000 manmeri i bin dai. Na winim 120,000 olgeta i bin dai long dispela biktaun kirap long yia 1601 i go inap long 1603.
Bihain liklik, wanpela man i tok em i Bikman Dimitri, wanpela pikinini bilong Ivan Nogut, em i kam wantaim ol soldia bilong Polan na pait long Rasia. Tasol sampela samting i kamapim klia olsem ol man i bin kilim i dai Dimitri tru tru long yia 1591. Taim Godunof i dai wantu long yia 1605, dispela Dimitri Giaman em i kam long Mosko na em i kamap sar bilong ol. Bihain long em i bosim ples inap 13 mun tasol, ol birua i kilim em i dai.
Bihain ol narapela man i giaman na kisim sia king. Wanpela bilong ol em namba tu Dimitri Giaman, na ol Polan i bin helpim em tu. Nau planti pasin giaman, na pait i kamap insait long kantri yet, na ol i kilim i dai planti man. King Sigismun Namba 3 Vasa bilong Polan, em i kisim Rasia long yia 1609, na bihain ol i sainim wanpela kontrak bilong makim pikinini man bilong em, Vladislaf Namba 4 Vasa, olsem sar bilong Rasia. Orait, taim ol Polan i kam insait long Mosko long yia 1610, ol i kirap na bosim dispela biktaun. Tasol i no longtaim na ol Rasia i mekim pait long ol Polan na long pinis bilong yia 1612, ol Polan i raus long Mosko.
Ol dispela yia bilong bikpela hevi i mekim na inap planti kilomita ol rot bilong Mosko i no stap ples klia moa—‘ples i nogut na ol rop i gat nil na gras nogut i karamapim ol.’ Ol i bin kukim banis bilong Wuden Siti, na ol haus bilong Kremlin i bagarap liklik. Wanpela man bilong gavman bilong Swiden i kam lukim Mosko em i tok: “Ol samting nogut na ol bagarap i mekim na biktaun Mosko, em taun i gat nem, em i pinis.” Tasol tingting bilong em i kranki stret.
Long yia 1613, ol i makim wanpela sar bilong famili Romanof, na winim 300 yia dispela nupela lain sar bilong lain Romanof ol i bosim kantri. Mosko i bagarap, na ol man i tok yangpela sar Maikel i no gat haus, tasol ol i wokim gen Mosko na em i kamap gen wanpela biktaun.
Pastaim nambawan biktaun bilong Rasia em Mosko, tasol long yia 1712 wanpela sar i gat nem Bikpela King Pita na em i bubu pikinini bilong Maikel, em i makim biktaun Sen Pitasbek bilong kamap nambawan biktaun bilong kantri. Em i bin wokim Sen Pitasbek long solwara Boltik. Tasol Mosko i bin stap olsem wanpela biktaun ol Rasia i laikim tumas. Taim King bilong Frans, em Napoléon Bonaparte, i laik pait long Rasia, em i tok: ‘Sapos mi kisim Pitasbek, bai mi holim Rasia long het bilong en, na sapos mi kisim Mosko, bai mi bagarapim bel bilong en.’
Napoléon i kisim Mosko, tasol ol stori bilong bipo i kamapim klia olsem bel bilong em yet i bagarap, Mosko nogat. Ol samting nogut tru i bin kamap long Mosko, ating dispela i mekim na sampela man i ting Armagedon i kamap long Mosko.
Mosko i Kirap Gen Maski Ol i Kukim
Long yia 1812, Napoléon i kam pait long Rasia wantaim 600,000 soldia. Taim ol Rasia i wok long ranawe ol i kukim na bagarapim olgeta samting; ol i no lusim wanpela samting ol birua inap mekim wok long en. Bihain ol i larim ol Frans i kisim Mosko!
Planti i tok, ol man bilong Mosko yet i kukim biktaun bilong ol—ol i no laik ol man bilong Frans i kisim. Wanpela buk i stori long ol samting i bin kamap bipo long Rasia, na buk i tok: “Traipela win i mekim na paia i go bikpela moa.” Em nau, ol soldia bilong Frans i no gat kaikai bilong ol yet o kaikai bilong givim long ol hos bilong ol. Buk i tok moa: “Ol Rasia i no givim wanpela bek plaua o gras i drai pinis long ami bilong Frans.” No gat rot nau, olsem na ol soldia bilong Frans i lusim Mosko 6-pela wik bihain long ol i kisim, na taim ol i wok long lusim klostu ami olgeta i bagarap.
Strongpela bel bilong ol Mosko i mekim na biktaun bilong ol i no lus long han bilong ol birua, na maski Mosko i bagarap olgeta na sit bilong paia tasol i stap, ol i strong long wokim gen. Aleksandr Pushkin, planti man i ting em i nambawan bikpela man bilong raitim ol stori long Rasia, em i gat 13 krismas taim Napoléon i kisim Mosko, na Pushkin i tok long Mosko, em biktaun em i laikim tumas olsem: ‘Taim ol man bilong Rasia i harim dispela tok, bel bilong ol i kirap na ol i pilim tru.’
Abrusim Bagarap na Gutpela Sindaun
Planti man long nau inap tingim, o ol i bin lukim long piksa wokabaut, ol bikpela hevi i bin painim Mosko long taim pait i kirap long 1917 bilong daunim gavman long Rasia. Tasol dispela biktaun i abrusim bagarap long dispela taim na sindaun bilong ol man i kamap gutpela tu. Ol i wokim ol rot bilong tren, o metro, na ol i wokim traipela baret wara (Moscow-Volga Canal) bilong bringim wara i kam long biktaun. Ol i bin wok strong long skulim ol man i no save rit rait, na long yia 1939 samting Mosko i gat planti laibreri—winim 1,000.
Long 1937, wanpela man bipo em i wok olsem bikman bilong biktaun Mansesta, long Inglan, em i bin raitim long wanpela buk olsem: ‘Sapos bikpela pait i no kamap, . . . mi bilip olsem, ol samting gavman i laik mekim insait long 10-pela yia bilong helpim skin na sindaun bilong olgeta manmeri i stap long Mosko em bai i gutpela tru, winim olgeta narapela biktaun long olgeta hap.’—Moscow in the Making.
Tasol long Jun 1941, Jemani i kirap nating long pait long Rasia. Bipo tupela kantri i bin stap pren, na klostu 2-pela yia paslain long pait i kirap ol i bin sainim wanpela pepa bilong stap bel isi. Long Oktoba, ol soldia bilong Jemani i kam klostu long Kremlin olsem 40 kilomita. I olsem Mosko i no inap abrusim bagarap. Long dispela taim 4.5 milion manmeri i sindaun long Mosko na winim 2 milion i mas lusim haus bilong ol na go i stap long narapela hap. Inap 500 faktori i bungim ol masin bilong ol na salim i go long sampela nupela hap long isten Rasia. Tasol Mosko i sanap strong. Ol i banisim biktaun na sakim ol soldia bilong Jemani.
Bikpela hevi i painim Mosko na planti narapela biktaun bilong Rasia. Wanpela niusman bilong Amerika em i bin stap long Mosko long 1930 i go inap 1949 samting, em i tok: “Insait long 100 yia Mosko i kisim planti hevi. Mi kirap nogut long dispela biktaun i winim ol hevi na i no bagarap.” Tru tumas, narapela kain samting i bin kamap long Mosko, em i bin winim ol hevi na long nau em i kamap wanpela biktaun tru na ol bikpela samting i kamap long en.
Long nau, winim 9 milion manmeri i sindaun long Mosko, na dispela biktaun i kisim bikpela hap graun inap olsem 1,000 skwe kilomita, olsem na bikpela bilong en i winim bikpela bilong Nu Yok Siti na planti man moa i sindaun long en. I gat planti rot i raunim Kremlin na wanpela rot ol i kolim Mosko Ring Rot i mak tru bilong arere bilong Mosko, longpela bilong dispela rot i klostu 100 kilomita. Na i gat sampela narapela bikpela rot ol i kirap long namel bilong biktaun na i go long arere bilong biktaun, kain olsem ol bun bilong wanpela wil.
Tasol klostu olgeta man long Mosko i save raun long ol tren (Metro). Nau ol i wokim i go bikpela moa na i gat 150 tren-stesin na 9-pela rot ol tren i ken ran long en, olsem na ol tren i save ran long olgeta hap bilong biktaun. Wanpela buk (World Book Encyclopedia) i tok, ol tren-stesin bilong Mosko “i gutpela tru, winim olgeta narapela stesin long olgeta hap.” Stail bilong sampela tren-stesin i olsem haus bilong ol king—ol i bin bilasim ol long ol gutpela gutpela lait, na imis, na glas i gat kala kala, na planti ston mabel. Ol 14 tren-stesin ol i wokim pastaim i gat inap 70,000 skwe mita ston mabel, winim ston mabel ol i bin putim insait long ol haus king ol Romanof i bin wokim insait long 300 yia!
Biktaun i Kamap Naispela Moa
Taim mipela go lukim Mosko, mipela kisim tren bilong i go lukim wanpela bikpela wok ol i mekim—wok bilong stretim bek traipela Stediam Lenin, em 103,000 man inap sindaun long en. Ol i bin wokim dispela stediam long hap saut bilong Mosko long 1950 samting. Taim mipela kamap, ol i wok long putim ol nupela sia, na mipela tingim rup bilong stediam ol i laik wokim, em ol inap long rausim o putim. Long dispela rot ol inap mekim wok long dispela stediam long olgeta taim bilong yia—long taim bilong san na long taim bilong kol.
Poret bilong wanpela bikpela stua i gat nem, em GUM, em i stap long hapsait bilong Ret Skwe sapos yu lusim Kremlin na wokabaut i go, na ol i stretim na i kamap naispela tru. Long narapela hapsait bilong Kremlin, em paslain long yia 1900 samting wara Neglinaia i bin ran long en, tasol bihain ol i senisim rot bilong en na wara i ran insait long graun, nau i gat ol plaua na diwai samting na wanpela liklik wara i makim ran bilong wara Neglinaia bilong bipo. Long hapsait bilong liklik wara, ol i wokim wanpela traipela haus i gat planti plua insait long graun. Taim dispela wok i pinis, ol stua na haus kaikai na sampela samting moa bai kamap long dispela haus. Wanpela meri Mosko bilong raitim ol buk samting em i stori long dispela haus olsem: “Long Yurop i no gat bikpela stua olsem dispela.” Na meri i tok moa: “O ol man i wok long ofis bilong bikman bilong taun ol i ting olsem.”
Klostu long Kremlin long narapela hap i gat planti bikpela masin krein, na ol man i givim bel long wokim ol samting. Taim ol i digim graun long sampela hap ol i painim sampela gutpela samting bilong bipo. Long wanpela hap ol i painim 95,000 mani bilong bipo, em mani bilong Rasia na Westen Yurop long yia 1400 i go inap 1700 samting.
Na ol i wok long stretim sampela haus lotu na sampela ol i wokim nupela gen. Wanpela bikpela haus lotu (Our Lady of Kazan Cathedral) long Ret Skwe em i bin bagarap long 1936 na bihain ol i wokim ol toilet long dispela hap, tasol nau haus lotu i sanap gen. Traipela haus lotu (Cathedral of Christ the Savior) ol i bin wokim bilong makim amamas bilong ol long winim pait i daunim Napoléon, ol man i bin bagarapim long 1931 taim ol Komyunis i laik daunim ol lotu. Taim mipela raun, klostu ol i pinis long wokim gen dispela haus lotu long hap graun bipo em i bin sanap long en. Inap planti yia wanpela traipela ples waswas i bin stap long dispela hap.
I gutpela tru long raun long ol dispela hap na lukim ol haus samting ol i wokim o stretim, na i gutpela moa taim mipela tingim Disemba 1997 samting, na ol dispela wok bai pinis. Tasol wanpela samting i mekim na mipela i laikim Mosko moa yet em ol manmeri. Wanpela taim wanpela niusman i bin go long Mosko, em i tok: “Man i raun na lukim ples em i save kirap nogut long gutpela pasin pren ol manmeri bilong Mosko inap kamapim.” Tru tumas, mipela kisim save long dispela pasin tu, na moa yet taim mipela planti man i bin sindaun long wanpela liklik tebol na amamas long gutpela pasin bilong wanpela famili bilong Rasia.
Na mipela i amamas tu long kisim save olsem planti manmeri bilong Mosko ol i bin kisim save long Armagedon em i wanem samting tru—em wanpela pait em Man bilong wokim yumi bai mekim bilong pinisim pasin nogut long graun. Dispela bai kamapim wanpela taim em ol manmeri i laikim em tru ol i ken sindaun gut wantaim long graun. Long dispela taim narapela i no ken tingting nogut o bel nogut long narapela; tasol olsem pikinini bilong God, narapela bai bilip long narapela na laikim tru em, na ol bai stap wanbel long mekim wok bilong God. (Jon 13:34, 35; 1 Jon 2:17; KTH 21:3, 4)—Wanpela man i salim dispela stori i kam.
[Futnot]
a Buk Commentary on the Holy Bible, em Adam Clarke i bin raitim, Volyum Wan Edisen, pes 1349.
[Piksa long pes 13]
Haus lotu Sen Basil na banis bilong Kremlin, em planti man i save long en olsem mak tru bilong Mosko
[Piksa long pes 15]
Long olgeta hap planti samting i helpim ol man long save Mosko i makim 850 yia bilong en
[Piksa long pes 16]
Ol i stretim pinis bikpela stua GUM i gat nem
[Piksa long pes 16, 17]
Planti tren-stesin i luk olsem haus bilong ol king
[Kredit Lain]
Tass/Sovfoto
[Piksa long pes 16, 17]
Ol i stretim Stediam Lenin
[Piksa long pes 17]
Ausait long Kremlin ol i planim ol plaua diwai samting
[Ol Piksa long pes 18]
Planti masin krein bilong wokim ol haus i stap na ol man i givim bel long wok