Yu Inap Kisim Ol Kaikai i Gat Gutpela Marasin
WANPELA MAN LONG MEKSIKO I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
ANGÉLICA na 10-pela long famili bilong em ol i sindaun long wanpela liklik taun long hap bilong Oaxaca, long Meksiko. Ol i stap rabis, na kaikai bilong ol em kon, pankek totila, bin, wanpela sos ol i wokim long lombo, rais, bret, na ti. Angélica i tok: “Skin bilong mipela i no go bikpela, mipela i sotpela tasol na bun nating. Planti taim mipela i sik—olsem sik long bel, ol liklik snek samting long bel, na kus.”
Angélica na famili bilong em ol i tingting pinis long go sindaun long Mexico City, ol i laik painim wok mani i helpim ol long kisim gutpela sindaun moa. Em i ting nau kaikai bilong ol i gutpela moa, long wanem, ol inap kisim tu susu, kiau, abus, krim, sampela kumu sayor samting, na sampela kaikai bilong stua. Tasol olsem wanem? Kaikai bilong ol i gutpela moa bilong strongim skin?
Sot Long Kaikai i Gat Gutpela Marasin—Em Hevi Bilong Planti Hap?
Long olgeta hap, inap 800 milion manmeri i laik dai, long wanem, ol i sot long kaikai i gat gutpela marasin. Wanpela ripot bilong lain WHO (1998 World Health Report of the World Health Organization) i tok, inap 50 pesen bilong olgeta pikinini i dai taim ol i no winim yet 5-pela krismas, ol i dai long wanpela sik i painim ol pikinini i sot long kaikai. Na ol pikinini i no dai, planti taim skin bilong ol i no strong.
Tasol sampela man i tok, inap 800 milion manmeri i laik dai, long wanem, ol i kisim planti kaikai tumas. Sapos man i no kisim kaikai i gat gutpela marasin na i no kaikai stret long skel, em inap kisim kain kain sik olsem skin i patpela tumas, ol bikpela rop blut i bagarap, blut presa i antap tumas, daiabitis, sirosis, na kain kain sik kensa. Lain WHO i stori long save ol i kisim pinis olsem: “Sapos man i sot long kaikai, dispela inap kamapim kain kain sik, olsem skin i sot long ol gutpela marasin i stap long kaikai, skin i sot long wanpela kain marasin i stap long kaikai, skin i kisim planti kaikai tumas; na em i save kilim i dai ol man, bagarapim skin, skin i no kamap gut, mekim man i kamap aipas, na em i mekim na skin na tingting bilong ol man i no kamap gutpela, na dispela i kamap long olgeta hap.”
Insait long wankain kantri, i gat sampela man i sot long kaikai na sampela man em ol i patpela tumas. Insait long wanpela famili tasol, i gat sampela pikinini i sot long kaikai na sampela bikpela man em ol i patpela tumas. Sampela man, taim ol i stap pikinini ol i sot long kaikai, na taim ol i kamap bikpela pinis skin bilong ol i patpela tumas. Dispela laspela samting yumi stori long en, em inap painim ol man i lusim ples bilong ol na ol i go sindaun long taun.
Planti man i no save gut long samting pasin bilong ol long kaikai i save mekim long skin bilong ol, olsem skin i strong o nogat. Ating dispela i olsem, long wanem, sapos man i no kisim kaikai i gat gutpela marasin, ol hevi bilong dispela i no save kamap kwiktaim. Tasol sapos man i save kisim kaikai i gat gutpela marasin, em inap abrusim planti sik. Lain WHO i tok, inap 40 pesen bilong ol man i gat sik kensa ol inap abrusim dispela sik sapos ol i kisim kaikai i gat gutpela marasin na ol i mekim eksasais. Tasol olsem wanem yu inap kisim gutpela kaikai moa?
Rot Bilong Kisim Gutpela Kaikai Moa
Sampela i brukim ol kaikai long 3-pela kain. Namba wan kain em ol kon, wit, rais, bali, poteto, kaukau, na yam. Ol dispela kain kaikai i save givim kwik strong long man. Namba tu kain em ol kain kain bin olsem soya, lentil samting, na sampela kaikai olsem abus, pis, kiau, susu, na ol samting ol i wokim long susu olsem bata na sis. Ol dispela kain kaikai i gat ol marasin protin, ain, sink, na kain kain vaitamin. Namba tri kain em ol prut na kumu sayor samting. Ol dispela kaikai tu i save givim ol vaitamin na ol mineral long ol man. Na tu, dispela kain kaikai i gat planti liklik rop long en na i givim strong long man, na ol tasol i gat vaitamin C.
Dokta Héctor Bourges, wanpela dairekta bilong lain INCMNSZ (Salvador Zubirán National Institute of Medical Sciences and Nutrition) long Meksiko em i tok, bilong kisim kaikai i gat gutpela marasin yumi mas kisim kaikai bilong olgeta 3-pela kain, na yumi mas kisim inap long skel. Em i tok, yumi mas “kisim wanpela o moa kaikai bilong olgeta 3-pela kain long olgeta wan wan taim yumi kaikai, na i gutpela long senisim planti taim ol kaikai i stap insait long ol 3-pela kain, na tu, em i gutpela long yumi kukim kaikai long narapela narapela rot.”
Tingim samting i painim María. Em wantaim famili bilong em ol i bin sindaun long Atopixco, em wanpela liklik taun long hap bilong Hidalgo, Meksiko. Ol i stap rabis tru, na planti taim ol i kaikai tasol ol pankek totila, bin, nudol, rais, na lombo i pait. Tasol kaikai ol i kisim i narapela kain long famili bilong Angélica, em pastaim yumi stori long em. Ol i kaikai tu sampela kain liklik pamken, pikinini bilong sako, talinga, olkain kari, na sampela kain kumu, em planti bilong dispela kaikai ol i save kisim long bus. Long taim i gat planti prut, sampela taim ol i kaikai prut. Ol i wok strong long kisim ol gutpela kaikai na ol i no sik tumas.
Dokta Adolfo Chávez, bos bilong lain INCMNSZ (Applied Nutrition and Nutritional Education Department) em i tok, ol kaikai olsem abus kiau samting ol i no ken i stap olsem nambawan bikpela hap bilong kaikai na ol sayor samting ol i olsem bilas tasol. Olsem: Yu ken kukim wanpela kaikai i gat sampela kiau tasol na planti poteto kaukau samting, sayor, o bin. Dokta Chávez i tok: ‘Ol saveman bilong kaikai ol i tok, ol poteto kaukau bin samting ol i kamap olsem bikpela hap bilong kaikai na ol abus kiau samting ol i liklik hap tasol.’ Tasol ol man i mas lukaut: Long olgeta taim ol i mas wasim gut ol prut na kumu sayor samting, na ol i mas wasim gut moa yet sapos ol i no kukim dispela kaikai.
Na tu, kaikai i mas stret long ol wan wan man, olsem ol i mas tingim krismas bilong man, na em i man o meri, na em i gat wanem kain wok samting. Sampela i tok, i gutpela sapos ol man i bikpela pinis ol i kaikai wanpela prut na wanpela hap sayor samting, o tupela prut o tupela hap sayor samting long olgeta taim ol i kaikai, na ol i mas kaikai planti braunpela rais plaua samting na ol kain kain bin. Sampela dokta i tok, i gutpela ol man i kaikai liklik abus kiau samting tasol, na i gutpela moa long kaikai pis, kakaruk i no gat skin, na ol abus i no gat gris. Ol i tok tu olsem i gutpela sapos ol man i no kaikai planti gris na suga.
Ol man i sindaun long ol kantri i no gat planti mani na ol i stap rabis, sampela taim ol tu inap kisim kaikai i gutpela moa. Olsem wanem? Ol i ken kisim ol kaikai i gat gutpela marasin na kisim kain kain kaikai na bungim wantaim, olsem bungim wit samting wantaim ol bin. Na ol i ken kisim liklik abus o kiau bambai kaikai i kamap gutpela moa bilong strongim skin. Na tu, yu ken kaikai ol kumu samting i stap long hap bilong yu na ol prut.
Man bilong wokim yumi em i save “mekim [kaikai] i kamap” bilong ol manmeri i ken amamas. (Song 104:14) Long Saveman 9:7, Baibel i tok: “Goan, yu go kaikai na amamas.” Tru tumas, taim yumi skelim gut kaikai na yumi kaikai long skel bilong yumi, yumi inap kisim ol kaikai i swit na i gat gutpela marasin, em Man bilong wokim yumi i bin kamapim.
[Piksa long pes 30]
NAMBA WAN KAIN: wit, kon, poteto, kaukau samting
[Piksa long pes 30]
NAMBA TU KAIN: ol bin, abus, pis, kiau, susu na ol samting ol i wokim long susu
[Piksa long pes 30]
NAMBA TRI KAIN: prut na kumu sayor samting