Bilong Wanem Pasin Raskol i Kamap Planti Long Nau?
OLGETA pasin raskol i samting nogut. Tasol i hatwok tru long save long as bilong ol pasin raskol em ol man i mekim nating. Planti taim i olsem i no gat wanpela samting i bin kirapim ol long mekim na ol lain bilong skelim dispela samting i tingting planti long en. Planti milion man i kisim save hariap tru long ol dispela kain stori insait long sampela aua tasol, long wanem, ol samting bilong nius na televisen i kamap gutpela moa. Wanpela ripot bilong Wol Helt Oganaisesen i tok “pasin bilong pait na bagarapim man i save kamap long olgeta kantri na long olgeta komiuniti.”
Sampela ples em bipo i no gat pasin bilong pait na bagarapim nating ol man, nau dispela pasin i go bikpela long ol dispela hap. Olsem: Inap longpela taim pasin raskol i no bikpela tumas long Japan. Tasol long Jun 2001, long Ikeda, wanpela man i karim wanpela bikpela naip em i wokabaut i go insait long skul na sutim na katim ol pikinini. Insait long 15 minit em i kilim i dai 8-pela pikinini na 15 pikinini ol i kisim bagarap. Taim ol man i skelim dispela samting wantaim ol narapela ripot bilong Japan, kain olsem ol yangpela i kilim nating ol man bilong kisim amamas long en, ol man inap luksave olsem ol samting i senis.
Long ol kantri we pasin raskol i bikpela, sampela pasin nogut ol man i mekim i no gat as bilong en na i mekim ol man i les tru. Kain samting olsem i bin kamap long Septemba 11, 2001, taim ol teroris i bagarapim Wol Tred Senta long New York. Wanpela saveman bilong skelim tingting bilong man, em Gerard Bailes, em i tok: ‘Samting i bin painim Wol Tred Senta i mekim dispela graun i kamap narapela kain, em i kamap wanpela ples nogut tru we yumi no save wanem samting bai kamap bihain.’
Bilong Wanem Ol i Mekim?
I gat kain kain samting i save kirapim ol man long mekim ol pasin nogut, na i no wanpela samting stret i kirapim ol long mekim. Sampela pasin nogut i no gat as bilong en na i hatwok long save gut long en. Olsem: I hatwok long save long as na wanpela man inap wokabaut i go long man em i no save long en na kilim em i dai, o draivim ka i go abrusim wanpela haus na sut nabaut long ol man.
Sampela man i tok dispela laik bilong pait na bagarapim man em samting i stap long skin bilong ol man. Tasol sampela narapela i tok olsem dispela laik bilong mekim ol pasin nogut i no stap long skin bilong ol man.—Lukim blok “Kros Pait Bai Stap Oltaim?”
Planti saveman i ting olsem i gat planti samting i kirapim ol man long mekim ol pasin nogut tru. Wanpela ripot bilong lain FBI (Federal Bureau of Investigation) long Amerika i tok: “Pasin bilong kilim man i dai, em i no wanpela samting man i gat gutpela tingting i save mekim.” Sampela saveman i no inap wanbel long dispela tok. Tasol maski i olsem, planti i wanbel long as tingting bilong dispela tok. I gat sampela samting i mekim na tingting bilong ol man i save mekim ol pasin nogut i no gat as bilong en, em i narapela kain. Sampela samting i bagarapim tingting bilong ol na ol inap mekim ol samting ol i no ting ol inap mekim. Wanem ol samting i save kirapim ol man long mekim ol dispela kain pasin? Yumi ken skelim sampela samting ol saveman i kolim.
Famili i Bruk
Wanpela man bilong raitim stori bilong Kirap! i askim wanpela mausman bilong wanpela lain (National Bureau of Investigation) long Filipin long ol samting long sindaun bilong ol man i save mekim ol pasin nogut tru. Em i tok: “Ol i kam long ol famili i bruk. I no gat wanpela i tingim na laikim ol. I no gat samting bilong stiaim ol olsem na ol i no bihainim stretpela rot na ol i kirap mekim nabaut.” Planti man bilong skelim dispela samting ol i tok olsem ol man i mekim ol pasin nogut ol i kamap bikpela insait long famili i no pas gut na i save kros pait.
Wanpela lain (U.S. National Center for the Analysis of Violent Crime) i kamapim wanpela ripot i soim ol samting we inap makim klia wanem kain ol yangpela inap mekim ol pasin nogut tru long skul. Dispela ripot i kamapim tu ol samting i save kamap insait long famili, olsem: hevi i stap namel long papamama na pikinini, ol papamama i hatwok long luksave olsem pikinini bilong ol i gat hevi, i no gat pasin bilong pas gut wantaim. Ol papamama i putim sampela lo tasol o ol i no putim lo long pasin em pikinini i mas bihainim. Na ol pikinini husat i no save kamapim tingting bilong ol, ol i save bihainim narapela pasin long ai bilong papamama na mekim narapela pasin taim ol i stap wantaim ol narapela na ol i haitim dispela pasin bilong ol long papamama bilong ol.
Long nau planti pikinini i kisim hevi taim famili i bruk. Sampela pikinini i gat ol papamama em ol i no save tingim ol. Planti tausen yangpela ol i kamap bikpela insait long famili we papamama i no bin skulim ol gut long stretpela pasin na i no gat wanpela i soim rot long ol. Sampela saveman i ting olsem ol pikinini i kamap bikpela insait long kain famili olsem ol bai i no inap pas gut wantaim ol narapela, na dispela i mekim na i isi moa long ol i mekim nogut long ol man, na ol i no bel hevi long pasin ol i mekim.
Ol Narapela Kain Lotu
Ol samting i kamap i soim olsem ol narapela kain lotu i bin kirapim ol man long mekim sampela pasin nogut. Long Indiana, Amerika, wanpela yangpela man blakskin i gat 19 krismas i lusim wanpela stua na em i wokabaut i go long haus bilong em. Sampela minit bihain, em i slip i stap long sait bilong rot na i gat bulet long kru bilong em. Wanpela yangpela man i bin sutim em nating. Bilong wanem dispela man i mekim olsem? Em i laik kamap memba bilong wanpela lain i save tok ol waitskin i winim ol narapela lain na bilong kisim tatu bilong spaida long em i bin kilim wanpela blakskin.
Long 1995, wanpela lain i bin tromoi ges nogut long sabwe bilong Tokyo; na long Jonestown, Gaiana, planti manmeri i bin kilim i dai ol yet; na indai bilong 69 memba bilong Lain Bilong Tempel Sola long Swiselan, Kanada, na Frans, olgeta dispela samting i kamap em ol narapela kain lotu i kirapim ol man long mekim. Ol dispela samting i soim olsem sampela kain grup i bin i gat strong long stiaim tingting bilong ol man. Ol bikman bilong ol lotu i tokim ol man olsem ol bai kisim sampela gutpela samting na long dispela rot ol i bin kirapim ol manmeri long mekim ol samting nogut tru.
Televisen na Pasin Pait na Bagarapim Man
Sampela saveman i tok ol samting bilong salim tok i go i kam long nau inap kirapim ol man long kros pait. Ol i tok sapos long olgeta taim man i lukim pasin bilong pait na bagarapim man long televisen, ol piksa wokabaut, ol video-gem, na long Intenet, bel bilong em bai i no gat tok moa na dispela bai kirapim em long bagarapim narapela man. Dokta Daniel Borenstein, em presiden bilong wanpela lain (American Psychiatric Association), em i tok: “Inap 30 yia ol i bin wok long kisim save na nau i gat 1,000 ripot i soim olsem pasin bilong bagarapim man long televisen samting i save kirapim sampela pikinini long kisim pasin bilong kros pait planti.” Dokta Borenstein i tokaut long wanpela Komiti bilong gavman bilong Amerika, olsem: “Mipela i bilip tru olsem sapos oltaim man i wok long lukim pasin bilong pait na bagarapim man long televisen samting olsem samting bilong kisim amamas long en, dispela inap bagarapim em.”—Lukim blok “Pasin Pait Long Kompiuta Gem—Tingting Bilong Wanpela Dokta.”
Planti taim ol i kamapim stori bilong sampela samting olsem i bin kamap bilong soim olsem dispela tok i tru. Long stori i bin kamap paslain long dispela, em stori bilong dispela man i bin kilim tupela marit taim ol i stap long nambis na lukluk long san i kam antap, ol polis i tokaut olsem planti taim dispela man i bin lukim wanpela piksa wokabaut bilong pait na kilim man. Long stori bilong tupela sumatin i sutim na kilim i dai 15 sumatin, ol i tok dispela tupela sumatin i bin lusim planti aua long olgeta de long pilai video-gem bilong pait na bagarapim man. Na tu, planti taim tupela i bin lukim ol piksa wokabaut i litimapim pasin bilong pait na kilim man.
Ol Drak
Long Amerika, namba bilong ol yangpela i kilim ol man i dai i go bikpela inap 3-pela taim insait long 8-pela yia. Ol polis i tok wanem samting i kirapim ol man long mekim olsem? Ol lain raskol, moa yet ol raskol i insait long pasin bilong kisim drak koken. Long Los Angeles, Kalifonia, ol man i kilim i dai winim 500 man, na “ol polis i tok olsem 75 pesen bilong ol em ol lain raskol i kilim ol.”
Wanpela ripot bilong lain FBI i tok: “Planti man em polis i holim ol, long wanem, ol i bin kilim narapela man i dai, ol i painimaut olsem ol dispela man i save kisim drak.” Sampela manmeri drak i paulim tingting bilong ol na ol i kilim man i dai. Sampela narapela i laik haitim wok bilong ol long salim drak na ol i bagarapim man. Tru tumas, drak inap tru long kirapim man long mekim ol pasin i nogut tru.
Isi Long Kisim Ol Samting Bilong Bagarapim Man
Olsem stori i kamap paslain i kamapim, wanpela man long Tasmania, Australia, em i kilim i dai 35 manmeri. Na 19 manmeri i kisim bagarap. Dispela man i gat wanpela otomatik gan olsem bilong ol ami. Dispela i mekim na planti man i tok narapela as na pasin bilong bagarapim man i go bikpela em, long wanem, em i isi long ol man i kisim ol gan samting.
Wanpela ripot i soim olsem long Japan long 1995, inap 32 man i dai long gan, na planti bilong ol em ol raskol i dai long han bilong ol narapela raskol. Tasol long Amerika, inap 15,000 manmeri i bin dai long han bilong ol raskol. Bilong wanem i olsem? Sampela man i tok Japan i gat ol strongpela lo i bosim pasin bilong man i baim gan bilong em yet, olsem na, pasin bilong bagarapim man i no bikpela tumas.
Planti Man i No Inap Long Karim Ol Hevi
Taim ol man i harim stori bilong wanpela man i mekim sampela pasin nogut tru, ating sampela bai tok, ‘Dispela man i mas longlong ya!’ Tasol i no olgeta man i mekim ol dispela kain pasin ol i gat sik long tingting. Planti bilong ol i hatwok long karim ol hevi long i stap bilong ol. Ol saveman i tok olsem sampela samting long pasin bilong ol yet inap kirapim ol long mekim ol pasin nogut. Sampela samting olsem em: ol i hatwok long lainim ol samting na bung wantaim ol narapela; ol man i givim pen long ol o mekim pasin sem long ol; pasin bilong i no tingim narapela; pasin bilong birua long wanpela lain, olsem ol meri; ol i no bel hevi taim ol i mekim rong; na ol i laik bosim ol narapela.
Maski ol i gat wanem kain hevi, sampela bilong ol i tingting tumas long dispela samting na dispela i bagarapim tingting bilong ol, na dispela inap kirapim ol long mekim ol narapela kain pasin. Olsem: Wanpela nes i bin i gat bikpela laik long ol man i mas tingim em. Em i givim sut bilong slekim masol long ol pikinini na dispela i mekim na ol i no inap pulim win. Orait nau em i amamas long ol man i tingim em taim em i helpim ol pikinini long pulim win gen. Tasol sori tru, em i no bin inap long helpim sampela pikinini long pulim win gen. Kot i tok em i gat asua long kilim ol dispela pikinini.
Ol dispela stori i kamapim klia olsem i gat sampela samting i save kirapim ol man long mekim ol pasin nogut. Tasol yumi mas stori long wanpela bikpela samting moa.
Tok Baibel i Mekim
Baibel i helpim yumi long klia gut long ol samting i wok long kamap long nau na bilong wanem ol manmeri i save mekim ol narapela kain pasin. Em i stori gut long ol pasin yumi save lukim olgeta taim. Olsem: Lista long 2 Timoti 3:3, 4 i stori olsem ol manmeri “bai i no save long pasin bilong i stap pren bilong ol arapela” na “ol bai i no bosim laik bilong bodi bilong ol, na ol bai i pait na bagarapim ol man nabaut. Ol bai i birua long olgeta gutpela pasin” na “ol bai i bihainim kwik olgeta kranki tingting bilong ol yet.” Long narapela buk bilong Baibel, Jisas i tok: “Planti man bai i lusim pasin bilong laikim ol arapela.”—Matyu 24:12.
Baibel i tok: “Long taim bilong las de planti hevi nogut tru bai i kamap.” (2 Timoti 3:1) Yes, ol samting yumi lukim i kamapim klia olsem yumi stap long pinis bilong pasin nogut bilong dispela graun. Ol hevi bilong nau, na pasin bilong ol manmeri i wok long i go nogut tru. Olsem wanem? Yumi ken ting bai i gat rot bilong stretim kwik ol dispela hevi? Baibel i tok olsem: “Ol man nogut na ol giaman profet ol bai i wok long giamanim ol manmeri.”—2 Timoti 3:13.
Yu ting dispela i makim olsem ol man bai kisim bagarap long han bilong ol man nogut oltaim na pasin nogut bai wok yet long i go bikpela? Yumi ken skelim dispela askim long stori i kamap bihain.
[Blok long pes 6]
Kros Pait Bai Stap Oltaim?
Sampela i tok dispela laik bilong kilim o pait na bagarapim man em samting i stap long skin bilong ol man. Ol man i bilip long evolusen i tok yumi kamap long rot bilong ol wel animal, olsem na yumi kisim dispela pasin long ol. Ol dispela kain tingting i makim olsem dispela pasin bai stap oltaim na i no gat rot bilong abrusim.
Tasol i gat planti samting i soim olsem dispela i no tru. Ol dispela tingting i no kamapim as na long sampela hap pasin bilong pait na bagarapim man i bikpela na long sampela hap em i liklik na i gat kain kain pasin bilong bagarapim man. Na tu, ol i no kamapim as na long sampela hap, em i pasin bilong ol man long pait na bagarapim man taim ol i laik bekim rong, tasol long sampela narapela hap dispela pasin i no bikpela tumas na i olsem i no gat pasin bilong kilim ol man. Wanpela dokta, em Erich Fromm, em i kamapim sampela popaia bilong dispela tingting olsem yumi kisim pasin bilong bagarapim man long ol monki, na em i tok sampela bilong ol i gat pasin bilong pait, long wanem, ol i mas kisim kaikai o lukautim ol yet. Tasol ol man i save kilim i dai narapela, long wanem, ol i kisim amamas long mekim olsem.
Long buk bilong tupela (The Will to Kill—Making Sense of Senseless Murder), Profesa James Alan Fox na Profesa Jack Levin i tok: “Bel bilong sampela i strong moa winim ol narapela long pait na bagarapim man, tasol yumi olgeta i ken makim wanem pasin yumi laik bihainim. Dispela laik bilong kilim man, maski dispela laik i stap long bel o sampela samting i kirapim man long i gat dispela laik, em samting man yet i mas skelim na mekim, na em yet bai i gat asua long dispela samting.”
[Blok/Piksa long pes 7]
Pasin Pait Long Kompiuta Gem—Tingting Bilong Wanpela Dokta
Dokta Richard F. Corlin, (bipo em presiden bilong American Medical Association), em i bin givim wanpela tok long sampela dokta i greduet long Philadelphia, Pennsylvania, Amerika. Em i toktok long ol kompiuta gem i save kirapim man long bagarapim narapela. Long sampela bilong ol dispela pilai, man i save kisim poin taim em i bagarapim skin bilong man, na em i kisim planti poin taim em i sutim man long bodi bilong em, na planti poin moa taim em i sutim man long het. Blut i save sut i go nabaut nabaut na kru i kapsait.
Dokta Corlin i tok olsem ol papamama i no save larim ol pikinini i draiv, dring bia na smok taim ol i liklik yet. Na em i tok: “Tasol yumi save larim ol i lain long sut long gan long taim ol i no lain yet long bosim laik bilong ol, na ol i no gat tingting na save bilong man i bikpela pinis na bai ol inap mekim gut wok long ol samting bilong pait em ol i pilai long en. . . . Kirap long taim ol pikinini i liklik yet, yumi mas skulim ol olsem long olgeta taim pasin bilong pait na bagarapim man i save kamapim ol samting nogut tru.”
Tasol sori tru, ol pikinini i no kisim skul olsem pasin raskol i save kamapim samting nogut, nogat, planti taim ol yet i kisim hevi nating long dispela pasin. Ol ripot i soim olsem long olgeta de gan i save kilim i dai 10-pela pikinini long Amerika. Dokta Corlin i tok: “Amerika i winim olgeta narapela kantri—namba bilong ol pikinini i dai long gan i bikpela tru.” Orait Corlin i tok wanem bilong pinisim tok? “Pasin bilong yusim gan long pait na bagarapim man inap nogutim ol man long kantri bilong yumi. Dispela tok em i tru.”
[Blok long pes 9]
OL SAMTING I KIRAPIM PASIN RASKOL
Planti saveman i ting ol dispela samting inap kirapim ol man long mekim ol pasin nogut tru:
Famili i bruk
Ol lain i birua long ol narapela lain
Ol liklik lain lotu nogut
Kros pait long televisen samting
Stap wantaim ol man i kros pait
Mekim nabaut long drak
Hatwok long karim ol hevi
Isi long kisim ol samting bilong pait
Sampela kain sik bilong tingting
[Piksa long pes 8]
Wanpela bilong 5-pela bom ol i tromoi long Quezon City, Filipin, na i bin kilim i dai 12-pela man na winim 80 man i kisim bagarap
[Kredit Lain]
AP Photo/Aaron Favila December 30, 2000
[Piksa long pes 8]
Tupela sumatin i kilim wanpela tisa, 12-pela sumatin, na bihain tupela i kilim i dai tupela yet long Columbine High School, Colorado, Amerika
[Kredit Lain]
AP Photo/Jefferson County Sheriff’s Department April 20, 1999
[Piksa long pes 8, 9]
Wanpela bom i stap long ka i kilim i dai 182 manmeri na 132 ol i kisim bagarap long wanpela nait-klap long Bali, Indonesia
[Kredit Lain]
Maldonado Roberto/GAMMA October 12, 2002