Ol Samting i Stap Long Graun i Save Toktok Wantaim
“Sapos ol samting i no inap toktok wantaim, olgeta wan wan samting i stap olsem wanpela ailan i stap longwe long ol narapela ailan.”—Buk The Language of Animals.
LONG wanpela hap bilong bus, ples kunai, o long gaden bilong yu, ating planti animal i wok long toktok wantaim. Buk The Language of Animals i tok: “Ol animal i save mekim wok long han lek, ai, yau, maus samting, meknaisim tel o wing samting; ol i kamapim kain kain smel bilong givim ol toksave; ol i mekim wanpela krai i antap tru, strongpela krai, o singsing; ol i salim toksave o kisim toksave long rot bilong samting olsem elektrik pawa; ol i kamapim na mekim i dai ol lait; senisim kala bilong skin; ‘danis’; na paitim hap ol i wokabaut long en.” Tasol ol dispela toksave i makim wanem samting?
Long rot bilong skelim gut ol toksave bilong ol animal ol saveman i bin kisim save long mining bilong en. Olsem: Ol i bin kisim save olsem taim wanpela liklik kakaruk i luksave long wanpela birua olsem wanpela foks samting i kam, long nek i antap tru em i singaut kuk, kuk, kuk bilong toksave long ol narapela kakaruk. Tasol taim em i lukim wanpela tarangau, kakaruk i save kamapim wanpela strongpela krai i antap tru. Ol narapela kakaruk i mekim stret ol samting em krai i toksave long en, na dispela i kamapim long ples klia olsem ol kakaruk i save toktok wantaim. Ol man i bin harim ol narapela pisin tu i mekim ol kain kain krai.
Buk Songs, Roars, and Rituals i tok: “Wanpela gutpela rot bilong kisim save long pasin bilong ol animal long toktok wantaim, em long rot bilong rekodim ol krai samting bilong ol na pilaim i go bek long ol animal na lukim ol i mekim samting ol man i ting ol bai mekim o nogat.” Ol traim ol i bin mekim wantaim ol liklik kakaruk i kamapim olsem ol i bin mekim wankain pasin olsem ol narapela kakaruk. Dispela traim i wok tu long ol spaida. Bilong save wanem samting i save pulim ol wulf spaida meri bilong poromanim ol man—ol spaida man i soim ol lek bilong ol long fran i gat gras bilong kirapim ol meri long laikim ol—ol saveman i bin mekim traim taim ol i rekodim wanpela vidio bilong wulf spaida man na ol i rausim gras long lek bilong em. Taim ol i soim dispela vidio long meri, wantu em i no tingim moa spaida man. Dispela i skulim ol saveman long wanem samting? Ol lek bilong spaida man i gat gras long en, dispela tasol i pulim ol spaida meri!
Toksave Long Rot Bilong Smel
Planti animal i mekim ol toksave long ol narapela animal taim ol i kamapim ol strongpela marasin i gat smel ol i kolim ol feromon, planti taim ol i kamapim dispela long ol glan, o long rot bilong pispis o pekpek. Wankain olsem wanpela banis o sain i gat lot na seksen namba long en i makim hap graun o haus bilong wanpela man, olsem tasol marasin feromon i makim hap graun bilong wanpela animal, olsem dok o pusi. Maski ol animal i no inap lukim ol feromon, dispela i helpim gut ol animal bilong wanpela lain long narapela i stap longwe long narapela long mak stret bilong en.
Tasol ol feromon i no makim tasol hap graun bilong wanpela animal, nogat. Ol i stap olsem wanpela notisbot ol narapela animal i gat laik tru long “ritim.” Buk How Animals Communicate i tok, ol smel bilong makim hap graun “i kamapim sampela samting moa bilong wanpela animal i stap long dispela hap, olsem krismas bilong en, em man o meri, em i strong o nogat na sampela narapela samting animal inap mekim, [na] wanem taim animal inap kamapim pikinini . . . Smel bilong ol animal i olsem paspot bilong makim stret dispela animal.” Sampela animal i save tingim tru smel bilong makim hap graun bilong ol—em samting ol man bilong lukautim ol banis bilong ol animal i save gut long en. Taim ol i wasim ol banis samting ol animal i stap long en, ol man bilong lukautim ol banis bilong ol animal ol i lukim olsem wantu ol animal i save makim gen hap bilong ol. Dispela buk i tok: “Sapos animal i no inap smelim smel bilong em yet, em bai tingting planti na em inap mekim ol pasin em i no save mekim na sampela i no inap kamapim pikinini.”
Ol feromon i bikpela samting long ol binatang. Olsem: Ol feromon bilong toksave i kirapim ol binatang long bung wantaim bilong pait. Ol feromon bilong kirapim ol binatang long bung wantaim i kirapim ol narapela binatang long kam long wanpela kaikai o long wanpela gutpela ples bilong putim kiau. Wanpela kain feromon olsem em ol feromon bilong kamapim pikinini, na ol narapela binatang i save pilim tru ol. Sampela binatang man (silkworm moths) i gat tupela antena i luk olsem ol liklik lip. Ol dispela antena i save pilim hariap tru wanpela liklik hap o molekiul bilong ol feromon bilong wanpela meri! Inap olsem 200 molekul bai kirapim wanpela binatang man long painim binatang meri. Tasol pasin bilong toktok long narapela long rot bilong marasin i no stap tasol namel long ol animal.
Ol Plaua i “Toktok”
Olsem wanem? Yu save pinis olsem ol plaua inap toktok wantaim na ol inap toktok long sampela animal? Nius Discover i stori olsem sampela saveman long Netelan i lukim olsem taim sampela liklik binatang spaida mait i laik bagarapim ol bin lima, dispela bin i save kamapim wanpela marasin i save kirapim sampela narapela binatang mait long pait long ol spaida mait. Na i wankain long kon, tabak, na koten, taim ol katapila i laik bagarapim ol, ol i save sutim sampela kemikal i go long win i save kirapim wanpela kain binen long kam—em ol binen i save kilim ol katapila. Wanpela saveman i tok: “Ol dispela plaua samting i no save tok tasol, ‘Yes, mi kisim bagarap,’ ol i save tokaut tu husat i save bagarapim ol. Em wanpela narapela kain samting i gutpela tru.”
Ol plaua samting i save toktok wantaim, na dispela tu em i wanpela samting i narapela kain. Olsem nius Discover i tok, ol saveman i bin “kisim save olsem sampela diwai (willow, poplar, alder, na birch) i bin harim toktok ol wanlain diwai i bin mekim, na ol pikinini bilong bali i bin harim toktok bilong ol narapela pikinini bilong bali. Ol dispela wan wan diwai o bali samting em ol i laik kisim bagarap, olsem ol katapila i kaikai ol, o mosong samting i laik bagarapim ol, . . . ol i salim sampela kemikal long ol narapela diwai samting i stap klostu na dispela i save kirapim ol long sakim ol birua.” Na sampela diwai samting em ol i no bilong dispela lain ol tu i bin kisim dispela toksave.
Taim samting i laik bagarapim ol o ol i kisim toksave long samting i laik bagarapim ol, ol diwai plaua samting i kirap sakim ol birua. Ol i kamapim sampela gip i save kilim ol binatang o ol i kamapim sampela marasin i mekim na ol birua i no inap kaikai dispela diwai plaua samting. Ol samting ol saveman bai stadi long en long bihain, dispela bai mekim na ating ol bai kisim save long planti samting moa, na sampela bilong ol dispela samting bai helpim ol wok didiman.
Salim Tok Long Rot Bilong Lait
Long stori bilong wanpela kain lang ol i kolim paiaflai, savemeri Susan Tweit i tok: “Ol liklik lam bilong ol i lait namel long ol sta, na dispela i mekim na ples mipela i sindaun long en i luk nais tru.” Ol paiaflai i kam long famili bilong ol binatang bitel na Tweit i tok, ol i mekim wok long lait bilong toktok wantaim olsem “ol i givim ol liklik toksave na sampela taim ol i givim bikpela toksave i go i kam long wanpela paiaflai bilong kamap poroman.” Sampela taim kala bilong lait bilong ol i grin, na sampela taim yelo, na sampela taim orens. Ol paiaflai meri i no save flai planti taim, olsem na klostu olgeta taim lait i kam long ol paiaflai man.—Lukim blok “Lait Bilong Paiaflai i Kol.”
Olgeta 1,900 kain paiaflai, ol i gat narapela narapela kain pasin bilong sutim lait. Sampela taim ol i lait inap tripela taim, olsem long olgeta wan wan sekon ol i lait wanpela taim, o sampela taim ol i lait inap longpela taim liklik na bihain sotpela taim. Taim ol i laik painim poroman, paiaflai man i flai nabaut na givim toksave long dispela long rot bilong lait. Nius Audubon i tok: “Ol paiaflai meri i luksave long lait bilong paiaflai man, na long lait i stret paiaflai meri i toksave long man olsem ‘mi laik poroman’ wantaim yu.” Paiaflai man i luksave long laik bilong meri na i flai i go long em.
Ol Saveman Bilong Singsing
Long buk bilong em The Life of Birds, David Attenborough i tok: “I no gat wanpela pasin bilong toktok i gutpela olsem pasin bilong toktok bilong ol pisin.” Singsing bilong ol pisin i no save kamap long nek, em i save kamap long wanpela hap ol i kolim syrinx, em insait tru long bros bilong pisin klostu long hap em win i go insait long waitlewa.
Taim mama i karim ol, ol pisin i save pinis long sampela singsing, na sampela singsing ol i lainim long papamama. Olsem na ol pisin inap kisim wanpela kain pasin bilong krai i kamap long wanpela ples tasol. Buk The Life of Birds i tok: “Ol pisin blackbird i kamap long ol pisin ol i bin kisim i kam long Australia bihain long yia 1800 bambai ol i ken amamasim yau bilong ol lain i kam long Yurop wantaim ol singsing bilong ples, nau ol dispela pisin i gat krai bilong ol yet em ol i bin kisim long Australia.” Ol singsing bilong wanpela pisin man (lyrebird), em ol man i tok em i narapela kain long olgeta narapela pisin i save singsing, na klostu olgeta singsing ol i lainim long ol narapela pisin. Ol dispela pisin i save gut tru long bihainim kain kain singsing bilong ol narapela pisin—ol inap bihainim tu musik bilong gita samting, singaut bilong dok, krai bilong sekiuriti alam, krai bilong tamiok i katim diwai, na krai bilong moto bilong kamera! Em i save mekim ol dispela krai bilong pulim poroman.
Pisin woodpecker, em planti taim ol i save yusim maus bilong ol bilong digim kaikai, na tu, ol i yusim maus bilong mekim toksave long rot bilong paitim ol diwai na han bilong diwai. Attenborough i tok, sampela “i traim ol nupela samting bilong mekim musik olsem . . . kapa bilong rup o paip bilong stov ol i bin wokim long ain.” Na tu, ol pisin i save toktok wantaim long rot bilong lukluk, maski i gat musik o nogat. Olsem: Narapela bai givim toksave long narapela long rot bilong soim naispela gras bilong en i gat kain kain kala.
Taim wanpela koki man (palm cockatoo) bilong Australia i toksave long hap bilong em, em i save mekim kain kain samting—em i paitim wanpela samting, singaut, danis na soim gras bilong em. Em i katim han bilong wanpela diwai, kisim long lek bilong em, na paitim long wanpela diwai i drai pinis. Long wankain taim em i save opim tupela wing bilong em, apim bros bilong em, meknais long het bilong em, na kamapim ol krai i antap tru—em narapela kain so stret!
Sampela narapela animal i luksave long krai bilong sampela pisin. Tingim pisin honey guide, em wanpela liklik pisin i save stap long Afrika. Olsem nem bilong em i kamapim, krai bilong dispela pisin i save stiaim ol ratel, em wanpela animal i luk kain olsem wanpela mumut, i go long wanpela diwai i gat haus bilong ol binen. Taim pisin i sindaun long dispela diwai o klostu long en, em i save mekim narapela kain krai i tok olsem: “Hani i stap klostu!” Taim ratel i painim pinis dispela diwai, em i opim skin bilong diwai na kaikai ol switpela kaikai.
Toktok Insait Long Wara
Kirap long taim ol saveman i bin wokim ol samting bilong harim ol nois i stap insait long wara, ol saveman i kirap nogut long ol planti nois i stap insait long solwara. I gat sampela krai i daun tru na sampela krai i antap tru. I gat planti krai tru na ol man i raun long ol sabmarin ol i yusim ol dispela krai bilong haitim nois bilong sabmarin bilong ol. Tasol ol pis i no save mekim nating ol krai. Long buk bilong em Secret Languages of the Sea, saveman Robert Burgess i tok: “Wanpela pis bai mekim ‘kain kain nois,’ na bihain em bai mekim wankain nois gen, na narapela pis bai mekim ‘kain kain narapela nois,’ na bihain mekim strongpela nois.”
Ol pis i no gat hap bilong nek bilong kamapim ol nois, olsem wanem na ol inap kamapim ol dispela nois? Burgess i tok, sampela i gat ol masol “i stap long banis bilong wanpela hap i kain olsem balun, em ol i yusim taim ol i swim, na ol i meknaisim dispela banis” inap long em i mekim nois olsem bilong wanpela kundu. Sampela pis i kaikaim tit bilong ol o ol i kamapim wanpela kain nois taim ol i opim na pasim hap bilong bodi we ol i save pulim win. Olsem wanem? Ol dispela nois i olsem “toktok” i no gat as bilong en? Nogat. Burgess i tok, olsem ol animal bilong bus, ol pis i mekim ol nois bilong “pulim poroman, bilong kisim save long wanem hap ol i mas i go long en, bilong sakim ol birua, na bilong toktok wantaim na pretim ol narapela.”
Na tu, ol pis inap harim gut ol samting. Planti pis i gat yau, na tu, ol i gat sampela kain sel i stap long sait sait bilong ol. Ol dispela sel, ol i kolim lateral lain, ol inap save long ol nois i kamap insait long wara.
Nambawan Lain Bilong Toktok Wantaim
Profesa bilong ol tok ples, Noam Chomsky, i tok: “Taim mipela i stadi long toktok bilong ol man, mipela i wok long kisim save long samting i stap ‘insait tru long man,’ em tingting bilong man, em wanpela samting em ol man tasol i gat.” Barbara Lust, profesa bilong ol tok ples na human divelopmen, i tok: “Taim ol pikinini i gat 3-pela krismas tasol ol i save pinis long pasin na lo bilong toktok, na ol saveman i no save olsem wanem ol inap lain long dispela samting.”
Tasol Baibel i kamapim wanpela gutpela as na ol man i save long toktok. Em i tok dispela presen i kam long Man Bilong Wokim yumi, God Jehova, em i bin wokim man na ol i ‘kamap olsem God yet.’ (Stat 1:27) Tasol olsem wanem ol pasin bilong God i kamap long pasin bilong yumi long toktok?
Orait, tingim pasin bilong givim nem long ol samting. Profesa Frank Dance i bin tok ol man tasol “i gat save long givim nem long ol samting.” Baibel i kamapim ples klia olsem dispela pasin em wanpela pasin bilong God. Long kirap bilong stori bilong Baibel long taim God i bin wokim ol samting, Baibel i tok God i ‘kolim tulait “De,” na tudak em i kolim “Nait.” ’ (Stat 1:5) Olsem Aisaia 40:26 i tok, God i bin givim nem long olgeta wan wan sta—em wanpela bikpela wok tru!
Taim God i wokim pinis Adam, namba wan wok em i bin givim long Adam em long givim nem long ol animal. Man! Dispela wok i mas traim tru save bilong Adam long skelim gut ol samting God i bin wokim na kamapim ol kain kain nem bilong ol! Bihain, Adam i kolim meri bilong em Iv. Na Iv i bin kolim namba wan pikinini man bilong ol Kein. (Stat 2:19, 20; 3:20; 4:1) Kirap long dispela taim na i kam inap nau, ol man i bin wok strong tru long givim nem long olgeta kain kain samting—na ol dispela samting ol i bin mekim bambai man inap toktok wantaim. Em nau, sapos ol samting i no gat nem bai i hatwok long toktok wantaim.
Ol man i gat save na laik long givim nem long ol samting, na tu, ol i gat planti narapela pasin bilong kamapim tingting bilong ol, i no long rot bilong toktok tasol. Tru tumas, i olsem i no gat mak long ol samting yumi ken toktok long en wantaim ol narapela, em ol bikpela samting na ol samting yumi save pilim long bel. Tasol i gat wanpela pasin bilong toktok wantaim i winim tru ol dispela pasin bilong toktok wantaim. Long stori i kamap bihain long dispela bai yumi toktok long dispela samting.
[Blok/Piksa long pes 6]
Lait Bilong Paiaflai I kol
Wanpela lait i wok long pawa i save lusim 90 pesen bilong pawa bilong en long hat. Lait bilong paiaflai i kam long wok bilong sampela kemikal, na 90 i go 98 pesen bilong pawa bilong ol kemikal i go bilong kamapim lait, i no bilong kamapim hat. Olsem na i stret ol i tok dispela lait i kol. Ol kemikal i kamapim lait i save kamap insait long sampela sel ol i kolim fotosaits. Ol nev i save opim na pasim ol fotosaits.
[Kredit Lain]
John M. Burnley/Bruce Coleman Inc.
[Blok/Piksa long pes 8, 9]
Sampela Tok Bilong Helpim Yumi Long Toktok Gut Wantaim
1. Putim gut yau taim ol narapela i toktok, na no ken toktok tumas taim yu toktok wantaim ol narapela. Sapos yu kolim kranki wanpela tok o yu no bihainim gut olgeta lo bilong kolim tok ples, ol man bai i no tingim dispela, tasol ol bai i no laikim wanpela man i save toktok tasol na i no save putim yau. Baibel i tok: “Yupela olgeta i mas putim yau kwik long harim tok, tasol yupela i no ken hariap long mekim toktok.”—Jems 1:19.
2. Tingim gut ol samting bilong laip na ol samting i stap long graun. Ritim ol buk samting i stori long planti samting, tasol skelim gut wanem samting yu ritim. Taim yu toktok long ol samting yu bin lain long en, toktok long pasin daun.—Song 5:5; Sindaun 11:2.
3. Lain long ol nupela tok—tasol mekim ol tok ol man i save long en, no ken mekim ol hambak tok bilong givim biknem long yu. Ol man i tok long Jisas: “Bipo i no gat wanpela man i mekim toktok olsem dispela man i mekim.” (Jon 7:46) Tasol i no bin hatwok long ol man ‘i no bin skul na man nating’ long kisim ol tok bilong Jisas.—Aposel 4:13.
4. Kolim klia ol tok, na kolim stret ol tok. Tasol no ken kolim stret tru olgeta na ol man bai ting yu hambak. Taim yumi kolim klia ol tok na yumi no pulim nating o sotim sampela tok, bai yumi mekim gut tru ol tok bilong yumi na soim olsem yumi tingim ol man.—1 Korin 14:7-9.
5. Yu mas save olsem pasin bilong yu long toktok wantaim ol narapela i wanpela presen bilong God. Dispela bai kirapim yu long mekim gut wok long dispela pasin.—Jems 1:17.
[Piksa long pes 5]
“Silkworm moths” i gat ol antena i save pilim tru ol samting
[Kredit Lain]
Courtesy Phil Pellitteri
[Piksa long pes 6, 7]
“Woodpecker”
[Piksa long pes 7]
“Bird of paradise”
[Kredit Lain]
© Michael S. Yamashita/CORBIS
[Piksa long pes 7]
“Palm cockatoo”
[Kredit Lain]
Roland Seitre