Winmil—Tingim Gen Taim Bipo
WANPELA MAN LONG NETELAN I RAITIM DISPELA STORI BILONG KIRAP!
LONG yia 1600-1700 samting, planti taim winmil i save stap long ol piksa bilong Jacob van Ruisdael, Meindert Hobbema, Rembrandt van Rijn, na ol narapela atis bilong Netelan—na yumi no kirap nogut long dispela samting! Long wanem, long dispela taim bipo inap 10,000 winmil i bin stap nabaut long olgeta hap bilong kantri. Ol winmil i bin kirapim ol man long wokim ol piksa samting, na i no dispela tasol, nogat. Kirap long yia 1320 i go inap long yia 1780 samting, ol winmil i mekim wankain wok olsem ol ensin i wok long disel na pawa i mekim long nau. Ol i givim pawa bilong pamim wara, wilwilim wit, katim timba, na mekim ol narapela wok olsem. Tasol ol winmil i no save bagarapim win na wara samting olsem ol ensin bilong nau i mekim.
Putim Ol Sel
Taim yu go raun long Netelan long nau, yu bai laikim ol dispela samting bilong planti handet yia i go pinis, maski namba bilong ol i go daun isi isi na nau inap olsem 1,000 tasol i stap. Yu laik kisim sampela save moa long ol dispela samting? Kam wantaim mipela taim mipela i go lukim wanpela winmil i gat 350 krismas, em i sanap arere long wara Vechte long sentral Netelan.
Em i naispela moning. Jan van Bergeijk, papa bilong wanpela winmil, em i tok amamas long mipela i go na em i givim kap kofi, na em i tokim mipela olsem nau em gutpela taim bilong winmil i mekim wok. Tasol pastaim, rup bilong winmil i mas tanim na lukluk long hap win i kam long en. Jan i stori long rot bilong mekim olsem taim em i putim lek long ol bun bilong wil ol i wokim long diwai na sais bilong en i winim Jan inap tupela taim. I gat samting i joinim dispela wil i go long het, o rup bilong winmil. Taim Jan i tantanim wil, dispela i tanim het bilong winmil. Em i mekim olsem i go inap olgeta 4-pela han bilong propela em longpela bilong ol inap 13 mita, ol i stap stret long hap we ol inap kisim planti win. Bihain em i senim wil i go long graun bambai wil i no ken surik. Orait nau Jan i taitim sel long dispela propela. Taim em i pasim sen pinis, Jan i lusim brek, win i holim ol sel, na isi isi propela i stat long tanim. Inap liklik taim, mipela i kirap nogut na sanap lukluk tasol long propela i tanim tanim. Bihain Jan i singautim mipela long go lukim ol samting i wok insait long winmil.
Lukim Gut
Mipela i go antap long lata na kamap long het bilong winmil we mipela i lukim wanpela timba i slip i go join wantaim propela. Ol gia ol i wokim long diwai i save tantanim bikpela pos i sanap long namel. Mipela i lukim waitpela gris i hangamap i stap klostu. Jan i tok ol i save yusim long welim ol ston bering em dispela timba i save tantanim insait long en. Tasol bilong welim ol gia, em i save yusim gris bilong binen. Na tu, long hia mipela i lukim olsem wanem ol inap daunim spit bilong propela. Long wanpela wil, i gat ol hap hap plang olsem tit i raunim wil. Taim ol i taitim strong, ol dispela plang i mekim wok olsem brek; taim ol i lusim liklik, propela inap tanim.
Taim mipela i wokabaut isi isi i kam daun, mipela i lukim gut dispela bikpela pos i sanap stret insait long winmil. Mipela i smelim gutpela smel bilong ol olpela diwai na harim pairap bilong ol gia. Long as bilong dispela pos, i gat ol narapela gia ol i wokim long diwai. Ol dispela wil i save tantanim wanpela wil i stap insait long wara. Mipela i sanap liklik na lukluk long wil i tantanim na mipela i harim nois bilong wara na pairap bilong ol sel. I olsem mipela i stap long dispela taim bipo. Mipela i amamas na laikim dispela raun bilong mipela.
Slip na Stap Long Winmil
Sampela winmil, olsem winmil bilong wilwilim wit, em i no gat spes bilong ol man i ken stap long en. Ol wan wan hap bilong masin i pulapim spes. Papa bilong winmil na famili bilong em ol i save sindaun long narapela haus klostu. Tasol kain winmil olsem nau mipela i raun long en, ol man inap mekim i kamap haus slip.
Ating bilong i stap long winmil long nau, em i gutpela, tasol long bipo em i no olsem. Daunbilo bilong winmil i stap olsem ples sindaun na rum slip. I gat ol bet i luk olsem bokis bilong tupela man i ken slip, na i gat liklik spes bilong kuk na hap bilong putim ol samting. Paslain long 1950 samting, ol winmil i gat liklik haus, em toilet, ol i wokim antap long wanpela baret. Jan i tok ol papa bilong winmil em ol i gat bikpela famili, sampela i gat moa long 10-pela pikinini, ol i save slip long kain kain hap. Sampela taim, pikinini i liklik moa long ol narapela em i save slip aninit long bet bilong papamama, na ol narapela pikinini i slip long ples sindaun, namba tu plua, o long namba tri plua—aninit stret long ol wil i tantanim na i pairap!
Sampela winmil i mekim wok olsem pam bilong rausim wara long ol ples daun, ating bipo i as bilong raunwara o solwara. Winmil i mas wok de na nait. Ol i wokim winmil long ples kunai, olsem na em inap kisim planti win—dispela i mekim na haus insait long winmil i pulap long win na i kol. Na tu, i gat ol hevi em bikpela win ren i save kamapim, olsem na yumi ken save olsem i stap bilong ol man i slip long winmil i hatwok tru. Long nau, Netelan i gat olsem 150 winmil em ol man i sindaun yet long en, planti em ol man i save gut long mekim wok long winmil.
Kain Kain Wok Bilong Ol Winmil
Taim winmil i wok long rausim wara, mipela i go ausait na sindaun long fom. Jan i tokim mipela long ol narapela narapela wok winmil i bin mekim—wilwilim wit, pamim wara i go long ol bikpela wara o traipela tang, rausim wel long ol sid, wokim pepa, katim timba, na planti moa. Em i tok tu olsem ol i bin wokim namba wan winmil bilong rausim wara long yia 1400 samting. Bihain ol i bin yusim ol kain winmil olsem bilong rausim wara long ol raunwara, olsem raunwara Schermer, raunwara Beemster, na raunwara Wormer, ol i stap klostu long Amsterdam.
Long nau planti handet tausen manmeri bilong Netelan i stap na mekim wok long graun em bipo i as bilong ol dispela raunwara na ol narapela. Na tu, bikpela ples balus bilong Netelan i stap klostu long Amsterdam, em i stap long graun em bipo i as bilong wanpela raunwara. Ol pasindia i wokabaut long ples balus ol i stap daun moa long mak bilong solwara inap 4-pela mita! Tasol yu no ken wari olsem raun bilong yu long balus bai kamap olsem raun bilong solwara, nogat. Ol masin i wok long disel na pawa ensin (ol i kisim ples bilong ol winmil) i save wok oltaim bilong mekim graun i stap drai.
Ol Winmil i Toktok?
Taim propela i wok long tantanim i stap, Jan i askim sapos mipela i bin save olsem ol winmil i save toktok. Mipela i tok, “Ol winmil i save toktok? Nogat, mipela i no save.” Em i stori olsem long ol stretpela hap graun bilong Netelan, ol man i stap longwe inap lukim ol winmil, olsem na papa bilong winmil inap salim tok i go long ol man i stap longwe taim em i putim propela long sampela kain pasin. Olsem: Taim papa bilong winmil i malolo liklik, em i save putim propela olsem long piksa A. Taim em i no wok, em i putim propela olsem long piksa B. Na tu, em inap putim propela long kain pasin olsem long taim bilong bikpela win ren bambai propela i stap daun moa na laitning i no ken bagarapim. Taim em i putim propela olsem long piksa C, dispela i makim olsem em i amamas na gutpela samting i laik kamap. Sapos em i bel hevi o wari, em i putim propela olsem long piksa D.
Na tu, i gat planti kastam bilong ples. Long hap not bilong Amsterdam, sampela taim ol i bilasim ol winmil long taim bilong amamas, olsem long taim bilong marit. Long dispela taim, ol i save bilasim propela na putim olsem long piksa B. Long Wol Woa 2 taim ol ami bilong Jemani i kam i stap long kantri, ol asples i yusim ol propela long tokim ol lain i hait i stap olsem ol ami i redi nau long i kam pait. Taim mipela i harim ol dispela stori, na ol narapela trupela stori bilong ol winmil, dispela i mekim raun bilong mipela wantaim Jan em wanpela raun mipela i no inap lusim tingting long en.
Sampela yia i go pinis, wanpela lain (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization) i helpim tru wok bilong lukautim ol winmil taim ol i putim long wanpela lista, em World Heritage List, nem bilong 19 winmil i stap long Kinderdijk, klostu long taun Rotterdam. Olsem na ol samting i bin stap olsem faktori nating tasol, nau ol i kamap bikpela samting bilong ples. Na tu, planti volantia i givim bel long stretim na lukautim ol winmil i stap long olgeta hap bilong kantri. Hatwok ol i mekim i opim rot na nau ol turis bilong olgeta hap i ken amamas yet long lukim sampela bilong ol winmil we i bin kirapim ol atis long bipo.
[Blok/Ol Piksa long pes 23]
Gavman i No Orait Long Salim Winmil
Inap 300 yia i go pinis, planti man i laikim ol winmil. Ol i kisim planti hap bilong ol winmil i go long ol narapela kantri. Na tu, ol man bilong ol narapela kantri i go lukstil long Netelan bilong painim ol saveman bilong wokim na stretim ol winmil, na pulim ol i go mekim wok long ol narapela kantri. I no longtaim, ol winmil i mekim wok long ol kantri bilong Boltik, Inglan, Frans, Jemani, Aialan, Potugal, na Spen. Long yia 1750 samting, dispela pasin bilong ol man bilong ol narapela kantri i kisim ol masin samting bilong wokim winmil i go bikpela, olsem na gavman bilong Netelan i mekim sampela samting. Long Februeri 1752 gavman i putim tambu long salim ol winmil i go long narapela kantri. Saveman Karel Davids bilong Netelan i tok, kirap long dispela taim i no gat wanpela man inap helpim ol man bilong narapela kantri long baim, wokim, o bringim “wanpela hap bilong winmil bilong Netelan” o “salim wanpela tul em ol inap yusim bilong wokim winmil.” Tru tumas, pasin bilong no ken salim samting long ol narapela na lukstil long pasin bilong wokim sampela samting, ol i no pasin bilong nau tasol.
[Ol Piksa]
Daunbilo: Jan i tanim het bilong winmil bilong lukluk long hap win i kam long en; ol gia; na ples sindaun
[Kredit Lain]
All photos: Stichting De Utrechtse Molens
[Sat/Ol Piksa long pes 22]
(Lukim buk o magasin)
A
B
C
D
[Piksa Kredit Lain long pes 21]
De Saen painting by Peter Sterkenburg, 1850: Kooijman Souvenirs & Gifts (Zaanse Schans Holland)