Bilong Wanem Planti Man i Pret?

KLOSTU olgeta manmeri i stap wantaim pret. Wanem samting i mekim na ol i pret? Wanem samting i mekim na sampela man i save pret taim ol i lusim haus? Bilong wanem planti manmeri i no pilim seif taim ol i stap long ples wok? Bilong wanem planti manmeri i pret olsem nogut bagarap i painim ol pikinini bilong ol? Wanem ol samting i mekim na ol man i pret taim ol i stap long haus bilong ol yet?

Tru, i gat planti samting i mekim na ol man i pret, tasol yumi bai skelim 4-pela samting em inap painim ol man long olgeta taim​—⁠pasin raskol, holim nating meri, reip, na pait insait long famili. Pastaim, yumi ken skelim pasin raskol long ol taun. I gutpela yumi skelim dispela samting, long wanem, long nau planti manmeri i stap long ol taun.

Pasin Raskol

Pastaim ol i kirap wokim ol taun bilong lukautim ol man, tasol long nau planti man i tingim ol taun olsem ples we bagarap inap painim ol. Pastaim man i tingim ol taun olsem ples hait, tasol nau ol i stap olsem ples ol man i pret long i go long en. Long tingting bilong ol man nogut, ol taun i gat planti manmeri long en i olsem gutpela ples bilong ol i ken hansapim ol narapela. Long sampela taun, i no gutpela long go long ol hap we i gat ol man i stap rabis na i no gat ol gutpela lait na wan wan polis tasol long en.

Ol man i stap wantaim pret, long wanem, planti manmeri i save dai long rot bilong narapela i paitim na bagarapim ol. Wanpela ripot bilong Wol Helt Oganaisesen i tok, long olgeta hap bilong graun, inap 1.6 milion manmeri i save dai long olgeta yia, long wanem, narapela i paitim na bagarapim ol. Long Afrika, long olgeta 100,000 manmeri, inap olsem 61 manmeri i save dai long dispela rot long olgeta yia.

Planti man, ples, na oganaisesen em ol man i bin tingim olsem ol i gutpela, long nau ol man i gat narapela tingting long ol. Olsem: Long nau ol man i tingim ol pilai graun, skul, na ol bikpela stua olsem ples we pasin raskol inap painim ol. Sampela taim ol bikman bilong lotu, ol man i mekim wok bilong helpim sindaun bilong ol man, na ol tisa​—⁠em ol lain i gat wok long lukautim ol man​—⁠ol i mekim pasin i kirapim ol man long i no bilip moa long ol. Pasin bilong mekim nogut long ol pikinini i mekim na ol papamama i pret long ol narapela man i lukautim ol pikinini bilong ol. Ol polis i gat wok long lukautim ol man, tasol long sampela taun, ol i insait long korapsen na ol i mekim wok nogut long namba ol i holim. Long sampela kantri, ol manmeri i tingim yet ol pait we ol ami i kisim ol famili bilong ol na ol i no lukim ol moa. Olsem na long planti hap bilong graun, ol polis na ami i no daunim pret, nogat, ol i mekim ol man i pret moa yet.

Wanpela buk (Citizens of Fear​​—⁠Urban Violence in Latin America) i tok: “Ol manmeri i stap long ol biktaun long Latin Amerika, oltaim ol i save pret . . . Long olgeta yia, inap olsem 140 tausen manmeri i save dai long rot bilong narapela i paitim na bagarapim ol, na 1-pela long olgeta 3-pela 3-pela manmeri i bin kisim hevi long dispela pasin bilong paitim na bagarapim man.” Long ol narapela hap bilong graun tu, ol kros bilong wok politik i save kamap planti taim long ol biktaun. Taim kain kros olsem i kamapim pait, planti man i save brukim ol stua na stilim ol samting. Ol man i mekim wok mani long taun, sampela taim ol i hatwok long i go bek long haus, long wanem, bikpela lain i kros nogut tru i pasim rot bilong ol.

Long planti kantri, sindaun bilong ol maniman i wok long kamap gutpela oltaim na sindaun bilong ol rabisman i wok long i go nogut moa yet, na dispela i mekim na bel nogut i stap namel long dispela tupela lain. Planti lain i stap rabis ol i bin i go long ol hap we ol maniman tasol i stap long en na stilim ol samting bilong ol. Dispela pasin i no kamap yet long sampela taun, tasol em i olsem wanpela bom em klostu bai pairap​—⁠i no gat man i save long wanem taim em bai pairap.

I no ol dispela samting tasol i mekim na ol man i pret, nogat, i gat sampela samting moa.

Holim Nating Meri

Pasin bilong wisil nating long ol meri, wokim han nogut, lukluk long meri long pasin i no stret, em ol samting i save painim planti milion meri long olgeta de. Wanpela nius (Asia Week) i tok: “Ol wok painimaut i kamapim olsem ol dispela hevi i bin painim 25 pesen bilong ol meri long Japan long pablik ples, na klostu olgeta bilong ol dispela hevi i bin painim ol meri taim ol i raun long tren. . . . Inap 2 pesen tasol bilong ol dispela meri i bin tokaut long samting man i mekim long ol. Planti i no tokaut, long wanem, ol i pret olsem nogut man i bin mekim nogut long ol bai bagarapim ol moa yet.”

Dispela pasin i kamap bikpela tru long India. Wanpela nius meri i tok: “Taim meri i lusim haus, em i save pret. Ol man i save mekim ol tok nogut i semim em.” Long wanpela taun long India we ol man i ting i no gat kain pasin olsem i stap, wanpela ripot i tokaut olsem: “[Long dispela taun] hevi i no save kamap long rot, nogat, em i save kamap long ofis. . . . 35 pesen bilong ol meri em ol i bin givim ol askim long ol, ol i tok ol man i bin mekim nogut long ol long ples wok. . . . 52 pesen bilong ol meri i tok dispela samting i mekim ol i pret na ol i pilim olsem i gutpela moa long ol i kisim wok mani i gat liklik pe long en . . . na bai ol inap wok wantaim ol meri [tasol].”

Reip

Ol meri i pret long pasin i semim ol, tasol i gat sampela samting moa ol i pret long en. Sampela taim dispela pasin bilong mekim nogut long meri i makim tu pasin bilong reipim meri. Reip em i wanpela pasin nogut ol meri i pret moa yet long en, winim pret bilong ol long man i kilim ol i dai. Meri inap stap long wanpela hap we em i pret olsem nogut ol man i reipim em. Ating em i lukim wanpela man em i no save long em, o em i no trastim. Bel bilong em i sut taim em i wok long skelim ol samting inap kamap. ‘Man ya bai mekim wanem? Bai mi ran i go we? Bai mi singaut?’ Dispela pasin i kamap planti taim na i wok long nogutim helt bilong ol meri. Planti manmeri i no laik i go sindaun long ol taun na ol i no laik i go raun long ol taun, long wanem, ol i pret long ol kain hevi olsem.

Wanpela buk (The Female Fear) i tok: “Pasin bilong pret, tingting planti, na bel hevi, em ol samting i save painim ol meri i stap long ol taun long olgeta de. Ol meri i pret long man i reipim ol, na dispela i save kirapim ol long was i stap long olgeta de, na dispela i mekim na ol i save pret sapos wanpela man i wokabaut klostu tumas long ol, na moa yet long nait. Dispela em i . . . wanpela samting i kalabusim tru ol meri.”

Planti meri i save kisim hevi long pasin bilong pait na bagarapim narapela. Tasol klostu olgeta meri i save pret long dispela pasin. Wanpela buk bilong lain Yunaitet Nesen (The State of World Population 2000) i tok: “Long olgeta hap bilong graun, wanpela long olgeta 3-pela 3-pela meri i bin kisim hevi long man i paitim ol, fosim ol long mekim pasin sem, o man i mekim sampela narapela pasin i nogutim ol​—⁠planti taim meri i save kisim hevi long man em i save long en.” Ol meri i pret taim ol i wokabaut long rot na taim ol i stap long ples wok, tasol olsem wanem long taim ol i stap long haus bilong ol? Ol i save pret o nogat?

Pait Insait Long Famili

Pasin bilong man i paitim meri bilong em na bai meri i daun long man, em i wanpela pasin i kamap long olgeta hap​—⁠long planti kantri, nau tasol ol man i tingim dispela olsem pasin i brukim lo. Long India, wanpela ripot i tok “inap olsem 45 pesen bilong ol meri long India i kisim hevi long man bilong ol i solapim, kikim, o paitim ol.” Pasin bilong man i paitim meri em i wanpela bikpela hevi tru i kamap long olgeta hap bilong graun. Wanpela lain (Federal Bureau of Investigation) bilong Amerika i tok long ol meri long Amerika em krismas bilong ol i namel long 15 na 44 olsem, planti tru bilong ol i save kisim bagarap long man i paitim ol, na namba bilong ol i winim namba bilong olgeta meri i kisim hevi long eksiden, pasin raskol, na reip. Olsem na pasin bilong man i paitim meri bilong em i wanpela hevi i nogut moa winim pasin bilong kros tasol na solapim meri. Planti meri i pret olsem nogut man bilong ol bai bagarapim skin bilong ol o kilim ol i dai. Wanpela wok painimaut ol i mekim long Kanada i soim olsem 1-pela long olgeta 3-pela 3-pela meri em man bilong ol i bin paitim ol, ol i bin pret olsem nogut man bai kilim ol i dai. Long Amerika, wanpela saveman na wanpela savemeri i tok: “Long planti meri, haus em i wanpela ples nogut tru, em ples we man i save mekim nogut tru long ol.”

Bilong wanem planti meri i stap kalabus long kain hevi olsem? Planti man i tok: ‘Bilong wanem ol i no laik askim ol narapela long helpim ol? Bilong wanem ol i no laik lusim man bilong ol?’ Bekim bilong ol dispela askim em olsem, ol meri i pret. Pret em i wanpela bikpela samting long pasin bilong paitim meri. Ol man bilong kros pait ol i save paitim meri bilong ol na bai ol i ken bosim ol, na ol i pretim ol meri olsem ol bai kilim ol i dai sapos meri i tokim ol narapela long pasin man i mekim. Maski sapos meri i strongim bel na em i painim rot bilong kisim helpim, sampela taim ol narapela i no redi long givim helpim. Ol man i gat dispela pasin olsem, maski ol i no orait long sampela pasin nogut, ol i tok em i orait long man i paitim meri bilong em, na ol i tok dispela i no bikpela hevi. Na tu, ating long ai bilong ol narapela man, man inap mekim pasin i givim tingting long ol olsem em i gutpela man. Planti taim ol pren bilong tupela marit i no inap ting olsem man i save paitim meri bilong em. Taim meri i lukim olsem i no gat man i bilipim tok bilong em, na i no gat wanpela i redi long givim helpim, nau meri bai pilim olsem i no gat samting em inap mekim na oltaim em bai stap wantaim pret.

Ol meri husat i lusim man bilong ol, sampela taim ol i save bungim narapela hevi we man i bihainim ol na mekim ol samting bilong pretim ol. Long Louisiana, Not Amerika, ol i skelim planti meri, winim wan tausen, na ol i kisim save olsem 15 pesen bilong ol i bin bungim dispela hevi. Tingim pret ol i kisim. Olsem: Wanpela man i pretim yu, na em i bihainim yu long olgeta hap yu go long en. Em i ringim yu, bihainim yu, lukluk long yu, na wet i stap. Ating em inap kilim wanpela animal yu lukautim long haus. Em i mekim olgeta dispela samting bilong pretim yu!

Ating kain samting olsem i no painim yu. Tasol pasin bilong pret i mekim wanem long ol samting yu mekim long olgeta de?

Pret i Stiaim Ol Samting Yu Mekim?

Yumi stap long wanpela taim we i gat planti samting i mekim yumi pret, olsem na ating yumi no luksave olsem pret i bosim planti samting yumi mekim long olgeta de. Olsem wanem? Pret i stiaim ol samting yu mekim?

Olsem wanem? Pret i mekim na yu na famili bilong yu i abrusim pasin bilong kam leit long haus long nait? Pret i stiaim pasin bilong yu long kalap long PMV? Pret i stiaim wok yu kisim? Pasin bilong pret long ol wanwok o ol man yu bai bungim i stiaim wanem kain wok yu laik mekim? Pret i stiaim ol samting yu mekim bilong kisim amamas? Pasin bilong pret long bungim ol spakman i mekim na yu pret long i go lukim ol spot samting? Pret i stiaim ol samting yu mekim long skul? Planti papamama i pret olsem ol pikinini bilong ol bai kisim pasin bikhet, olsem na dispela i stiaim ol long wanem skul ol i putim ol pikinini long en. Na tu, pret i mekim na planti papamama i save kisim ol pikinini taim ol i pinis long skul na ol i no larim ol pikinini i wokabaut o kisim PMV.

Tru tumas, kirap long bipo yet na i kam inap long nau, olgeta man i stap wantaim pret. Olsem wanem? Yumi ken ting olsem gutpela samting inap kamap? Dispela tingting olsem pret bai i no ken i stap moa, em inap kamap tru? I gat as tru long yumi ken ting olsem wanpela taim bai kamap bihain na i no gat wanpela samting bai mekim man i pret?