Wanpela Raunwara i Narapela Kain—Tasol No Gat Samting i Stap Laip Long En!
DISPELA STORI I KAM LONG ISRAEL
EM I gat bikpela sol moa, em i stap daunbilo tru, i no gat samting i stap laip long en, na sampela i tok em i gutpela tru bilong helpim skin bilong man. Long bipo ol i bin kolim long kain kain nem, olsem Raunwara i Smel Nogut, Raunwara Bilong Satan, na Raunwara Kolta. Baibel i kolim olsem raunwara Detsi. (Josua 3:16) Planti saveman i wanbel long wanpela stori bilong ol tumbuna olsem ol pipia ston bilong tupela taun, Sodom na Gomora, i stap aninit long dispela raunwara. Olsem na ol i save kolim tu olsem Raunwara Bilong Sodom o Raunwara Bilong Lot, em wanpela man Baibel i stori long en na em i bin insait long ol samting i kamap long dispela tupela taun long bipo.—2 Pita 2:6, 7.
Sampela nem bilong dispela raunwara i no givim tingting olsem em i gutpela ples bilong go raun na lukim. Tasol long olgeta yia, planti tausen manmeri i save kam long dispela narapela kain raunwara, nau ol i kolim olsem Detsi. Bilong wanem dispela raunwara i sol nogut tru? Tru tru i no gat samting i stap laip long en, na tru wara bilong en i gutpela bilong helpim skin bilong man?
Daunbilo Tru na Bikpela Sol Tru
Detsi i stap long hap not bilong wanpela bikpela ples daun (Great Rift Valley) em i go long hap saut inap long Is Afrika. Wara Jordan i kirap long hap not na i ran i go daun inap long wanpela hap i stap daunbilo tru—em i stap daunbilo long mak bilong solwara inap 418 mita. Long dispela hap, i gat tupela kil bilong maunten i stap arere arere long dispela raunwara—em ol maunten bilong Judia long hap wes na ol maunten bilong Moap long kantri Jordan long hap is.
Tasol wanem samting i mekim na Detsi i gat bikpela sol tru long en? Wara Jordan na ol narapela liklik wara i ran i kam long dispela raunwara ol i gat ol kain kain marasin olsem magnisiam, sodiam, na kalsiam i stap long en. Ol i tok, wara Jordan yet i save putim 850,000 tan sol long Detsi long olgeta yia. Dispela raunwara i stap long ples daunbilo tru na wara bilong en i no inap ran i go—i gat wanpela rot tasol, em san i pulim i go antap olsem smok. Insait long wanpela de i gat bikpela san, san i save pulim inap 7 milion tan wara i go antap olsem smok, olsem na mak bilong wara insait long raunwara Detsi i no save go antap, em i save stap olsem tasol. Taim san i pulim wara i go antap olsem smok, sol na ol dispela narapela marasin i save stap yet long raunwara. Dispela i mekim na raunwara i sol nogut tru, winim olgeta solwara bilong dispela graun.
Kirap long bipo yet ol man i laik save long ol samting bilong Detsi, em ol i narapela kain tru. Wanpela saveman Grik, em Aristotal, em i bin harim olsem dispela wara “i pait moa yet na i sol nogut tru, olsem na i no gat pis i stap long en.” Bikpela sol i mekim na olgeta samting long raunwara i save trip tasol, olsem na maski man i no inap swim, em bai trip antap long wara. Saveman Flavius Josifas i stori long Jeneral Vespesian bilong Rom, em i laik save, tru bodi bilong man i save trip tasol long dispela wara o nogat, olsem na em i tromoi ol kalabusman em i bin kisim long pait i go long dispela raunwara.
Tasol ating nau yu laik save, olsem wanem dispela wara i no gat samting i stap laip long en, tasol em i gutpela bilong helpim skin bilong man?
Wara Bilong En i Helpim Gut Skin
Ol lain bilong bipo i bin raun long dispela hap, ol i stori long wanpela bikpela raunwara i no gat wanpela samting long en olsem pisin o pis o diwai samting. Na ol i ting, smel nogut i kamap long wara em inap kilim man i dai. Em nau, dispela i kirapim ol kain tingting olsem dispela raunwara i smel nogut tru na i no gat samting i stap laip long en. Tru, bikpela sol bilong en i mekim na i gat ol liklik liklik binatang tasol inap i stap insait long dispela wara, na ol pis em ol wara i karim i kam long raunwara, kwiktaim ol i save dai.
Tru, ol samting i no inap i stap laip long dispela raunwara, tasol long ol hap graun arere long en i no olsem. Planti hap em graun nating tasol, tasol long sampela hap i gat ol gutpela liklik wara na ol wara kalap na i gat ol gutpela bus i kamap. Na dispela hap i gat planti animal bilong bus i save raun. I gat 24 kain animal i save stap klostu long hap bilong dispela raunwara, olsem wanpela kain wel pusi bilong wesan, na wel dok bilong Arebia, na wanpela kain meme ol i kolim aibeks. Na ol gutpela wara i gat planti animal bilong wara na ol kain snek bilong wara na ol pis. Detsi i stap long rot bilong planti pisin i save flai i go long ol narapela hap namel long taim bilong san na kol, olsem na ol i bin lukim 90 kain pisin long dispela hap, olsem ol blakpela na waitpela pisin stok. Na yu inap lukim tupela kain tarangau long dispela hap.
Tasol olsem wanem na Detsi i gutpela bilong helpim skin bilong man? Ol i tok, long bipo yet ol man i save dring long dispela wara, long wanem, ol i bilip olsem em i save oraitim sik—tasol long nau yumi save i no gutpela long mekim olsem! I luk olsem, sol i stap long wara i save klinim gut skin. Na planti ol i ting, dispela hap olgeta i save helpim skin bilong man. Em i ples daun tru na i gat planti win oksijen i stap. Na win i gat planti marasin bromait long en na dispela tu i mekim gut bodi bilong man, na blakpela graun malumalum na hatwara i save boil i kam antap long graun long arere bilong raunwara i gat marasin salfa long en na ol i mekim wok long en bilong rausim kaskas samting long skin na oraitim sik atraitis. Na diwai balsam bipo i save kamap long dispela hap, ol i bin wokim ol samting long en bilong mekim gut skin na bilong oraitim ol sua o pen long skin.
Kolta i Stap Long Wara
Wanpela samting bilong Detsi i narapela kain stret, em ol kolta i stap long en, na sampela taim ol i bin lukim ol hip kolta i trip antap long wara. Long 1905 nius The Biblical World i tok, wanpela hap kolta, hevi bilong en em inap 2,700 kilogram, em i bin trip i go sua long nambis bilong raunwara long 1834. Ol i tok kolta i bin kamap olsem “namba wan samting i olsem petrol na ol man i bin mekim wok long en.” (Saudi Aramco World, Novemba/Disemba 1984) Bipo sampela man i ting ol guria i bin mekim na ol bikpela hap kolta i stap long as bilong Detsi i bruk na i kam antap long wara. Tasol yumi ken ting dispela kolta wantaim ol ston sol i save kamap long ol hap bilong ol bikpela ston i bruk na i stap daunbilo tru, aninit long as bilong raunwara. Orait taim sol i tanim olsem wara, ol hip kolta i trip i kam antap.
Long bipo na i kam inap nau, ol i bin mekim kain kain wok long kolta—ol i penim bot long kolta na bai wara i no ken go insait, ol i mekim wok long en long wok konstraksen, na ol i wokim marasin long en bilong sakim ol natnat. Ol i ting, inap 350 yia samting paslain long Krais, ol Isip i bin kirap putim kolta long skin bilong ol man i dai pinis na bai bodi i no ken bagarap, tasol sampela saveman i no bilip long dispela tok. Long dispela taim bipo, ol tripman bilong lain Nabatea, ol i bin kam sindaun long hap bilong Detsi na ol i wokim bisnis long dispela kolta. Ol i kisim ol kolta i trip antap long wara na ol i katim katim na karim i go long Isip.
Yumi ken tok tru, raunwara Detsi i narapela kain stret! Em i sol nogut tru, em i stap long ples i daunbilo tru, i no gat samting i stap laip long en, na ating wara bilong en i save helpim gut skin, na long ol dispela samting em i winim olgeta narapela raunwara long graun. Tru tumas, long olgeta bikpela raunwara i stap long graun, dispela raunwara i win tru long pulim tingting bilong ol man!
[Blok/Piksa long pes 27]
I STAP GUT LONG WARA I GAT SOL
Ol saveman i tok, bipo Detsi i stap long rot bilong ol lain i save raun raun na mekim wok bisnis. Samting ol i bin painim long nau i strongim dispela tok—em tupela anka ol i bin wokim long diwai.
Ol i bin painim tupela anka long nambis bilong raunwara, long ples wara i wok long drai, klostu long pasis bilong hap bipo taun Engedi i stap long en. Ol i ting wanpela anka i gat olsem 2,500 krismas—em i olpela tru, winim olgeta narapela anka ol i bin painim long hap bilong raunwara Detsi. Namba tu anka, ol i ting em i gat olsem 2,000 krismas, na ol i bin wokim na sapim gut long pasin na gutpela save bilong ol Rom.
Ol anka diwai i save sting hariap long solwara, na ol anka ol i wokim long ain i save stap gut inap longpela taim. Tasol i no gat marasin oksijen long Detsi na i gat bikpela sol tru long wara, olsem na anka diwai na ol rop bilong en i no bagarap—ol i stap gutpela yet.
[Piksa]
Anka diwai bilong bipo tru, namel long yia 700 na 400 B.C.E.
[Kredit Lain]
Photograph © Israel Museum, Courtesy of Israel Antiquities Authority
[Piksa long pes 26]
Ol wara kalap em wara bilong en i hat
[Piksa long pes 26]
Aibeks man
[Piksa long pes 26]
Ol i ritim niuspepa taim ol i trip antap long wara