Ol Wokboi Nating Bilong Saut Pasifik
DISPELA STORI I KAM LONG FIJI
BIKPELA lain manmeri i amamas tru taim ol i lukim tupela sip i ron i kam long liklik ailan bilong ol long hap bilong Saut Pasifik. Sampela yia paslain, wanpela sip i bin bruk long rip na wanpela man i abrusim bagarap i bin givim olgeta wan wan famili long dispela ailan sampela pes em i bin rausim long Baibel bilong em. Ol i amamas tru long ritim ol dispela pes na nau ol i wetim wanpela tisa Kristen i kam.
Orait nau ol boskru bilong dispela tupela sip i tok promis long kisim ol i go long wanpela hap we ol i ken kisim sampela save moa long God. Inap 250 manmeri i kalap long sip. Planti bilong ol i holim strong ol pes bilong Baibel ol i bin kisim.
Tasol sori tru, ol boskru i bin giamanim ol. Taim ol i kalap pinis, ol boskru i pasim ol long rop, tromoi ol i go daunbilo long hasis, na kisim ol i go long wanpela longwe ples, em Callao long Saut Amerika. Ol dispela sip i doti nogut tru, olsem na planti i bin i dai. Pasin bilong paulim meri i stap. Taim tupela sip i kamap pinis long Saut Amerika, ol i salim ol lain i stap yet olsem wokboi nating bilong mekim wok long ol plantesen na main, o bilong mekim wok olsem hausmeri o hausboi. Ol i no bin go bek long ailan bilong ol.
Wok Bisnis Bilong Kisim Ol Wokboi Nating
Namel long 1800 na 1900 samting, wanpela wok i kamap bilong stilim ol asples bilong Saut Pasifik. Long 1862 i go 1863, ol lain insait long dispela wok ol i salim planti tausen manmeri i go long Saut Amerika. Insait long 10-pela yia bihain, ol i stat long salim ol asples bilong Saut Pasifik i go long Australia. Long 1867, Ross Lewin, bipo em i insait long nevi, em i salim ol strongpela wokboi i go long ol man bilong planim suga na koten. Em i salim ol long 7-pela paun wanwan.
Gavman bilong Inglan i laik pasim wok bilong stilim ol asples bilong Saut Pasifik, tasol ol i no inap. Wanpela as i olsem: I hatwok long subim ol lain bilong narapela kantri long bihainim lo bilong Inglan. Na narapela as: Lo bilong Inglan i no tokaut klia tumas long pasin bilong kisim ol wokboi nating. Olsem na long kot, ol lain bilong dispela bisnis i save tok olsem, tru ol i bin giamanim na stilim ol asples, tasol ol dispela asples i no wokboi nating tru tru, long wanem, ol i insait long wanpela kontrak na ol bai kisim pe, na bihain, ol bai go bek long ples. Na sampela i tok, long rot bilong kisim ol i kam aninit long lo bilong Inglan na skulim ol long mekim wok, ol i save helpim ol dispela asples em bipo ol i haiden! Olsem na inap sampela yia, dispela wok bisnis i go bikpela.
Senis i Kamap
Senis i stat long kamap taim ol man i gat gutpela pasin ol i tokaut olsem ol i agensim dispela wok bisnis. Tru, sampela asples i orait long go long narapela kantri na mekim wok, tasol pasin bilong stilim na subim ol long mekim wok, em samting ol man i no orait moa long en. Na ol i no orait moa long pasin bilong mekim nogut long ol, olsem wipim ol na kukim hap skin bilong ol long hatpela ain na bai i gat mak i stap. Na tu, ol i no orait moa long sindaun na ples wok bilong ol, em i nogut tru.
Narapela samting i helpim dispela senis i kamap hariap, em taim ol asples i kilim i dai J. C. Patteson, em wanpela bisop bilong Misin Angliken. Dispela man i laik helpim ol—em i agensim dispela pasin bilong kisim ol wokboi nating. Samting i bin kirapim ol long kilim em, i olsem: Ol man bilong stilim ol asples i bin wokim wanpela giaman. Ol i bin stretim wanpela sip na bai lukluk bilong en i wankain olsem sip bilong Patteson na ol i kamap long ailan paslain long em. Ol i singautim ol asples i kam long sip bilong bungim dispela bisop. Ol wanples i stap yet long ailan i no lukim ol gen. Bihain, taim Patteson i kamap long ailan, ol dispela wanples i popaia na ting em i gat asua. Ol i kros nogut tru na kilim em i dai olsem pe bek. Dispela samting—wantaim ol lain i agensim dispela wok bisnis—i kirapim gavman bilong Inglan na Frans long putim sampela sip bilong nevi long hap bilong Pasifik bilong stopim wok bilong stilim ol asples.
Gavman bilong New South Wales na Queensland i wok wantaim gavman bilong Inglan na kamapim ol nupela lo bilong stopim pasin bilong mekim nogut long ol wokboi na bilong helpim ol asples em ol i insait long kontrak. Ol i putim ol inspekta na ol wokman bilong gavman long ol sip i save go kisim ol wokboi. Hatwok bilong ol i no lus nating, long wanem, nau ol inap kotim ol lain bilong dispela bisnis long pasin bilong stilim na kilim ol asples, na i no long pasin bilong kisim ol olsem wokboi nating. Bihain long 1890 i kam inap 1900, senis i kamap long Saut Pasifik. Pasin bilong stilim ol asples i wok long pinis, ol i stilim wan wan tasol.
Long 1901, nupela palamen bilong Australia i kirap bosim imigresen bilong kantri olgeta. Ol lo bilong en i bihainim tingting bilong planti man em ol i no amamas moa long ol wokman bilong ol narapela kantri i kam mekim wok, nogut ol Australia yet i no gat wok. Ol i no laik bai ol wokman bilong Saut Pasifik i stap, maski ol i insait long kontrak o nogat. Ol i subim planti tausen i go bek long ol ailan bilong ol, na dispela i kamapim sampela hevi moa, long wanem, nau ol i mas lusim hap ol i bin sindaun long en longpela taim na nupela famili bilong ol.
Nau Ol i Tingim Ol Dispela Wokboi Nating
Long Septemba 2000, gavman bilong Queensland i kamapim wanpela tokaut na putim long wanpela ples klia we olgeta man inap lukim. Em i tokaut long bikpela wok ol dispela asples i bin mekim bilong helpim wok bisnis na sindaun bilong ol man bilong Queensland. Na tu, em i tok sori long pasin nogut ol lain i bin mekim long ol.
Long bipo yet i kam inap long nau, planti man i bin mekim wok long ol narapela bilong kisim planti mani, maski dispela i bin tekewe fridom bilong ol na bagarapim i stap bilong ol. Baibel i tok promis olsem aninit long Kingdom Bilong God, bai i no gat kain pasin olsem. Olgeta manmeri i stap aninit long dispela gavman bilong heven, ol “bai i sindaun gut klostu long gaden wain na diwai fik bilong ol, na i no gat wanpela man bai i mekim ol i pret.”—Maika 4:4.
[Diagram/Map on page 25]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
Ol rot ol sip i bihainim bilong i go long Australia na Saut Amerika
SOLWARA PASIFIK
MAIKRONESIA
OL AILAN MASAL
New Guinea
OL AILAN SOLOMON
TUVALU
AUSTRALIA KIRIBATI
QUEENSLAND VANUATU
NEW SOUTH WALES NU KALEDONIA SAUT AMERIKA
Sydney ← FIJI → Callao
SAMOA
TONGA
OL AILAN KUK
FRENS POLINESIA
Ailan Ista
[Piksa Kredit Lain long pes 24]
National Library of Australia, nla.pic-an11279871