Ranawe i Go Limlimbur Long Vanuatu
DISPELA STORI I KAM LONG NU KALEDONIA
Olsem wanem? Yu pilim olsem planti samting i mekim na yu no stap isi? Na yu laik go long wanpela hap? Orait, piksaim long tingting bilong yu olsem yu stap long wanpela naispela ailan na san i lait gut tru. Na yu wok long swim long naispela wara i blu na i klia gut tru, o yu wokabaut insait long ol traipela diwai, o yu stap wantaim ol asples em pasin bilong ples bilong ol i narapela kain. Olsem wanem? I gat kain gutpela ples olsem i stap long sampela hap bilong graun? Yes. I gat! Long ol ailan bilong Vanuatu em ol i stap longwe tru.
KANTRI Vanuatu i stap long hap saut-wes bilong solwara Pasifik, namel long Australia na Fiji. Dispela kantri i gat 80 liklik ailan, em ol i pas pas wantaim olsem sen na i luk olsem leta-Y. Ol saveman i tok, tupela bikpela hap graun (tectonic plates) i stap aninit long solwara i bin bung na i kamapim ol bikpela maunten, em klostu olgeta i stap aninit long solwara. Tasol ol het bilong ol bikpela maunten tru ol i bin kam antap long solwara, na dispela i kamapim ol ailan bilong Vanuatu. Long nau, ol bikpela ston samting insait long graun ol i pas pas tru na subim narapela narapela na planti taim planti guria i save kamap, na dispela i mekim na 9-pela volkeno i wok long pairap i stap. Ol man bilong raun lukim ples ol i no pret long sanap klostu na lukim ol hatpela ston bilong volkeno i paia i stap.
Ol dispela ailan i gat ol bikpela bikbus. Em i ples bilong ol bikpela diwai ol i kolim banyan, ol i gat planti lip na i karamapim bikpela hap. Winim 150 kain kain okit i stap na 250 narapela narapela kain gras (fern). Ol naispela waitpela nambis na ol maunten ston arere long nambis, na gutpela klinpela wara i pulap long ol kain kain kala pis na ol rip. Ol turis i kam long ol narapela narapela hap bilong graun bilong swim klostu long ol dugong bilong solwara long ailan Epi.a
Ol Man Bilong Kaikai Man na Kago Kal
Namba wan taim ol man bilong Yurop i kamap long Vanuatu em long 1606.b Ol i lain nogut tru bilong pait i pulap long ol ailan na pasin bilong kaikai man i bikpela tru. Long dispela taim, ol diwai sandalwood i karamapim olgeta hap, em diwai i gat gutpela smel na ol Esia i save baim long bikpela mani tru. Ol man Yurop i mekim wok bisnis long dispela hap ol i luksave long bikpela winmani ol man inap kisim long ol dispela diwai, olsem na ol i katim ol dispela diwai. Bihain, ol i kisim ol asples na mekim ol i kamap ol wokboi.
Ol i kisim ol asples bilong go mekim wok long ol plantesen bilong suga na koten long Samoa, Fiji, na Australia. Ol i giamanim ol dispela wokman na ol i sainim wanpela kontrak i tok em laik bilong ol yet long wok long ol plantesen inap long tripela yia. Tasol tru tru, ol i stilim planti bilong ol. Dispela pasin i bikpela tru long dispela taim, na klostu long pinis bilong yia 1800 planti man bilong ol ailan bilong Vanuatu ol i stap wok long ol narapela kantri. Planti i no bin go bek long ples. Klostu 10,000 man bilong ol ailan Pasifik ol i dai long Australia tasol, planti i dai long sik.
Na tu, sik bilong ol waitman i mekim save long ol man long ol ailan bilong Vanuatu. Bodi bilong ol man bilong ailan i no gat strong long sakim ol sik olsem, misels, kolora, smolpoks, na ol narapela sik. Wanpela buk i tok: “Kus i bin kilim i dai klostu olgeta lain.”
Long ol namba wan lain misineri bilong Kristendom i bin kamap long Vanuatu long 1893, ol man i bin kilim tupela i dai na kaikaim ol! Wankain samting i painim planti narapela man i kam bihain long ol. Tasol bihain, ol lotu Protesten na Katolik i kamap strong long olgeta hap long ol ailan. Long nau, winim 80 pesen bilong ol asples Vanuatu i tok ol i gat lotu. Maski i olsem, wanpela man bilong raitim buk, em Paul Raffaele, em i tok olsem “planti asples i wok yet long givim biknem long ol man bilong ples husat i save mekim posin na sanguma, em ol i yusim ol ston bilong mekim wok marila bilong pulim meri o man ol i laikim, mekim pik i kamap pat o kilim i dai birua.”
Na tu, Vanuatu em wanpela ples long graun we lain kago kal i stap strong yet. Long taim bilong Wol Woa 2, faiv handet tausen soldia bilong Amerika i go olsem long Vanuatu bilong pait long ol hap bilong Pasifik. Ol man bilong ailan i kirap nogut long lukim planti samting o “kago” em ol soldia i kisim i kam. Taim woa i pinis ol Amerika i kisim ol liklik samting tasol na lusim ailan. Ol i tromoi ol masin na kaikai samting long solwara, em ol samting ol i bin lusim planti milion dola long en. Dispela lain ol i kolim kago kal, ol i wokim ol draidok na ol ples balus na lainim ol man long mats na yusim ol giaman samting bilong pait long pulim ol soldia long kam bek. Long nau tu, planti man long ailan Tanna i save beten yet long John Frum—“em wanpela man Amerika bilong kisim bek ol,” ol i tok wanpela taim em bai kam bek na bringim planti mani kago long ol.
Ol Narapela Narapela Pasin Bilong Ples
Ol tok ples na pasin bilong ples bilong ol i narapela narapela. Wanpela buk i tok: ‘Namba bilong ol manmeri i stap long Vanuatu i no bikpela tumas tasol ol i gat planti tok ples. Olsem na liklik lain tasol i save mekim wan wan tok ples.’ Ol i gat 105 bikpela tok ples na planti ol liklik tok ples long ol ailan. Tok Bislama—em bikpela tok ples olgeta i save mekim—na tu, tok Inglis na tok Frans.
Tasol long ol ailan olgeta, wanpela samting i no senis: Em pasin bilong ol tumbuna i bosim olgeta samting ol i mekim. Long ailan Pentecost, wok bilong kamapim planti kaikai long gaden i insait long wanpela pasin tumbuna ol i save mekim bipo, na dispela i as bilong wanpela spot ol i save mekim long olgeta hap em bungee jumping, olsem ol man i save go sanap antap tru long diwai samting na kalap i go daun na rop ol i pasim long lek bilong ol i save pulim ol taim ol i kalap i go daun. Long olgeta yia taim ol i kamautim yam long gaden, ol bikpela man na yangpela mangi bai go sanap antap long het bilong diwai, inap olsem 20 i go 30 mita na kalap i go daun. Rop ol i pasim long lek, dispela i lukautim ol na ol i no kisim bagarap na dai. Taim ol i go daun na het i tatsim graun liklik, ol i bilip olsem graun bai kamapim planti kaikai long taim bilong kamautim kaikai long narapela yia.
Long ailan Malekula, nau tasol sampela asples i orait long ol man bilong narapela ples i kam insait. Tupela bikpela lain em Bikpela Nambas na Liklik Nambas, ol i stap long dispela ailan. Bipo ol i man nogut tru bilong kilim ol man na kaikaim ol, na laspela man ol i bin kilim na kaikai, em long 1974. Na tu, pasin bilong ol long pasim het bilong ol bebi boi bilong mekim het bilong ol i longpela na mekim ol i “luk gut,” dispela pasin tu i pinis sampela yia i go pinis. Long nau, ol lain Nambas i save amamas long ol man bilong ol narapela ples na ol i laik stori long ol narapela long ol pasin bilong ples bilong ol.
Ol Man i Stap Long Paradais
Planti man i save ranawe i go long Vanuatu bilong limlimbur liklik. Tasol inap 70 yia i go pinis, ol Witnes Bilong Jehova i go long dispela kantri bilong helpim ol man long kisim save long God. Wok ol Witnes i mekim long dispela “hap bilong graun” i karim gutpela kaikai. (Aposel 1:8) (Lukim blok “Pastaim Em i Man Bilong Dring Kava, Nau Em i Wanpela Kristen.”) Long 2006, faipela kongrigesen bilong ol Witnes long dispela kantri i lusim 80,000 aua long autim tok bilong Baibel long ol man long wanpela paradais bai kamap long graun. (Aisaia 65:17-25) Yumi amamas, long wanem, Paradais bai kamap bihain bai pinisim tru ol hevi na wari bilong nau!—KTH 21:4.
[Ol Futnot]
a Dugong em i wanpela traipela animal bilong solwara i save kaikai gras, na em i save go longpela inap 3.4 mita na hevi bilong en em 400 kilogram.
b Nem bilong kantri bipo em Nu Hebridis, taim kantri i kisim indipendens long 1980, ol i kolim Vanuatu.
[Blok/Piksa long pes 25]
OL AILAN I AMAMAS
Long 2006, Vanuatu i stap namba wan long olgeta kantri long lista bilong Happy Planet Index. Wanpela lain (New Economics Foundation) i kamapim dispela lista, em wanpela oganaisesen bilong Inglan i wok long skelim 178 kantri long pasin bilong ol long amamas, stap laip longpela taim, na long ol samting i wok long bagarapim ples. Niuspepa Vanuatu Daily Post i tok: “Vanuatu i stap namba wan long lista, long wanem, ol manmeri bilong en i save stap amamas, ol i stap laip klostu 70 krismas na ol i no bagarapim tumas ples.”
[Piksa]
Bilas bilong ples
[Kredit Lain]
© Kirklandphotos.com
[Blok/Piksa long pes 25]
PASTAIM EM I MAN BILONG DRING KAVA, NAU EM I WANPELA KRISTEN
Willie, em wanpela asples bilong ailan Pentecost, em i man bilong dring kava kirap long taim em i liklik yet na inap long taim em i kamap yangpela man. Ol i save paitim ol rop bilong wanpela kain liklik bus diwai (Piper methysticum) bilong kisim wara bilong en na wokim dispela strongpela dring. Olgeta nait taim em i go long haus em i no save wokabaut gut, long wanem, em i spak long kava. Dinau bilong em i bung bung na i go bikpela. Planti taim em i paitim nogut tru meri bilong em Ida. Bihain wanpela wanwok, em i wanpela Witnes Bilong Jehova, i kirapim Willie long stadi long Baibel. Willie i orait long mekim olsem. Pastaim Ida i no laik stadi. Tasol taim pasin bilong man bilong em i senis, em i senisim tingting bilong em na i kirap long stadi tu. Tupela wantaim i wok long kamap strong long ol samting bilong lotu. I no longtaim na Willie i lusim ol dispela pasin. Long 1999, em na meri bilong em Ida i kisim baptais olsem ol Witnes Bilong Jehova.
[Mep long pes 23]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
NU SILAN
AUSTRALIA
SOLWARA PASIFIK
FIJI
[Piksa long pes 24]
Ol man i kalap long het bilong diwai i go daun ol i bihainim wanpela pasin tumbuna ol i save mekim bilong kamapim planti kaikai long gaden, em wanpela pasin ol inap dai long en
[Kredit Lain]
© Kirklandphotos.com
[Piksa Kredit Lain long pes 24]
© Kirklandphotos.com
[Piksa Kredit Lain long pes 24]
© Kirklandphotos.com
[Piksa Kredit Lain long pes 25]
© Kirklandphotos.com