Yu Ting i Gutpela Long Stap Longpela Taim Long San?
“Wanpela samting long ples antap ol i kolim oson i wok long pinis na planti manmeri long olgeta hap graun i laik mekim ol samting aninit long san, olsem na ol sik i kamap long pasin bilong kisim planti tumas UV [ultraviolet] rediesen i wok long kamap olsem wanpela bikpela hevi.”— DOKTA LEE JONG-WOOK, BIPO EM DAIREKTA JENERAL BILONG WOL HELT OGANAISESEN.
MARTIN em i wanpela waitskin man bilong Noten Yurop. Em i slip aninit long sedo bilong bikpela ambrela long nambis bilong Itali. Taim em i kirap, sedo i bin muv na tupela lek bilong em i no wait moa, nogat, ol i ret nogut tru. Martin i tok: “Mi mas i go long haus sik. Tupela lek bilong mi i tait olgeta na i solap olsem tupela sosis. Insait long 2-pela o 3-pela de bihain long dispela, mi kisim bikpela pen. Mi no inap sanap o bendim lek bilong mi. Skin i tait nogut tru na mi pret olsem skin bai bruk.”
Planti man i ting olsem ol waitskin tasol, olsem Martin, i mas pret long stap longpela taim tumas long san. Tasol maski san i no save kukim hariap skin bilong ol man em skin bilong ol i tudak, ol tu inap kisim skin kensa. Na planti taim ol i no luksave long kensa bilong ol i go inap long taim kensa i bikpela pinis. I gat ol narapela hevi tu i save kamap long pasin bilong stap longpela taim tumas long san, olsem bagarap i kamap long ai na long strong bilong bodi long daunim ol sik. Ol dispela hevi inap kamap bihain long sampela yia.
Mak bilong UV rediesen i bikpela moa long ol hap i stap klostu long ekweta. Ol lain i stap long ol dispela kain ples hat na ol lain i go raun long ol kain ples olsem, ol i mas was gut tru. Wanpela as bilong dispela em olsem, win oson i wok long pinis long taim bilong yumi. Orait yumi ken skelim sampela samting inap kamap long pasin bilong stap longpela taim tumas long san.
Bagarapim Ai
Inap 15 milion manmeri long olgeta hap ol i aipas, long wanem, ol i gat sik katarak. Em namba wan as na ol man i kamap aipas. Katarak i save kamap taim ol protin long lens insait long ai i lus lus na tantanim wantaim, na i mekim na lens i kamap tudak. Katarak em wanpela bilong ol hevi i save kamap taim man i kisim planti tumas UV rediesen. Ol i ting inap 20 pesen bilong ol man i gat katarak, ol i bin kisim dispela sik o sik i go bikpela, long wanem, ol i bin i stap longpela taim tumas long san.
Sori tru, hap klostu long ekweta we planti man i kisim katarak, i gat ol kantri i no gat planti mani na planti man i stap rabis. Olsem na planti milion rabisman long Afrika, Esia, Sentral Amerika, na Saut Amerika, ol i kamap aipas, long wanem, ol i no gat mani bilong kisim operesen bilong rausim katarak.
Bagarapim Skin
Inap 33 pesen bilong ol kensa long olgeta hap graun, em skin kensa. Long olgeta yia, inap 130,000 man i save kisim sik melanoma, em wanpela kain skin kensa i nogut tru. Na tu, inap 2 i go 3 milion man i save kisim ol narapela skin kensa (basal cell carcinomas na squamous cell carcinomas). Ol i ting inap 66,000 manmeri i save dai long skin kensa long olgeta yia.a
Lait bilong san i save bagarapim skin bilong yu olsem wanem? Taim man i stap longpela taim tumas long san, planti taim dispela i save kukim skin nogut tru. Ol hevi i kamap long dispela inap i stap sampela de, olsem ol blista bai kamap na skin i tekewe.
Taim san i kukim skin, UV rediesen i save kilim klostu olgeta sel i stap long skin antap na i bagarapim skin aninit. Taim san i senisim kala bilong skin, dispela i makim olsem san i bagarapim skin. Kensa inap kamap taim DNA jin i kisim bagarap, em dispela jin i save bosim wok bilong kamapim ol sel bilong skin. Na tu, lait bilong san i save mekim na skin i go slek. Dispela i mekim na ol rinkol i save kamap long skin na skin i hangamap, na tu, em isi tru long kisim ol mak long skin.
Bagarapim Strong Bilong Bodi Long Daunim Sik
Ol i kisim save olsem taim skin i kisim planti tumas UV rediesen, dispela i save bagarapim sampela hap bilong strong bilong bodi long daunim ol sik. Dispela inap daunim strong bilong bodi long banisim em yet long sampela sik. Maski man i no stap longpela taim tumas long san, dispela tu i save mekim na i isi moa long em i kisim sik long rot bilong ol binatang jem, na ol vairas samting. Planti man i luksave olsem pasin bilong i stap long san i mekim na planti taim ol i kisim ol liklik sua long lips. Wanpela ripot bilong Wol Helt Oganaisesen (WHO) i tok, san i gat wanpela kain lait (ultraviolet light) ol i kolim UVB, na “i luk olsem dispela lait i save daunim strong bilong skin long daunim ol sik—na skin i no inap sakim wanpela vairas (Herpes simplex) i kamapim ol liklik sua long lips, olsem na man bai kisim dispela kain sua planti taim.”
Olsem na long sait bilong ol kensa, lait bilong san inap kamapim hevi long 2-pela rot. Pastaim em i bagarapim DNA, na bihain em i daunim strong bilong bodi long stretim dispela bagarap.
Tru tumas, yumi mas was gut bambai yumi no stap longpela taim tumas long san. Dispela inap bagarapim helt bilong yumi, na laip bilong yumi tu.
[Futnot]
a Bilong kisim sampela save moa long skin kensa, lukim Awake! bilong Jun 8, 2005, pes 3-10.
[Blok long pes 15]
ROT BILONG LUKAUTIM YU YET
◼ No ken stap longpela taim tumas long san long 10 klok moningtaim i go inap long 4 klok apinun, em taim we UV rediesen i strong moa.
◼ Traim long stap long sedo.
◼ Werim ol klos i no pas tumas long skin, na i karamapim han na lek, na ol i wokim long laplap inap pasim gut lait bilong san.
◼ Werim kain hat i pasim lait bilong san long sutim ai, yau, pes, na baksait bilong nek.
◼ Werim ol gutpela sanglas i karamapim gut ai na sait bilong pes, na i banisim inap 99 i go 100 pesen bilong lait UVA na UVB (nem bilong ol ultraviolet light), na dispela bai lukautim gut ai.
◼ Yusim—na long olgeta 2-pela 2-pela aua putim gen—planti sankrim em mak bilong en long blokim san em 15 na i go antap.
◼ Lukautim gut skin bilong ol bebi na ol liklik pikinini, em skin bilong ol inap bagarap hariap.
◼ No ken slip long san.
◼ Go lukim dokta sapos blakpela o braunpela o narapela mak i kamap long skin bilong yu na yu tingting planti long en.