Ol Kristen Bilong Bipo na Ol Man Bilong Dispela Graun
LONG 2,000 yia samting bipo wanpela gutpela samting i bin kamap long Midel Is. God i tok na Pikinini bilong em i lusim heven, em ples bilong em, na em i kam daun long graun na i stap sotpela taim wantaim ol man bilong graun. Ol i ting olsem wanem long em? Aposel Jon i tok: “Tok em i stap long graun. Long em God i bin wokim graun, tasol ol manmeri bilong graun ol i no luksave long em. Em i go long as ples bilong em yet, tasol ol lain bilong en ol i no kisim em.”—Jon 1:10, 11.
Ol man i no bin laikim Jisas, em Pikinini bilong God. Em i kolim wanpela as bilong dispela na em i tok: “Ol i birua long mi, long wanem, mi save autim tok long ol pasin nogut ol i save mekim.” (Jon 7:7) Bihain ol i kilim em i dai, na ol bikman bilong lotu Juda i go pas long mekim, wantaim wanpela king bilong Idom na wanpela man politik bilong Rom. (Luk 22:66 i go inap 23:25; Aposel 3:14, 15; 4:24-28) Na olsem wanem long lain bilong Jisas yet? Ol man bai orait long ol? Nogat. Em i bin toksave long ol olsem: “Sapos yupela i stap olsem ol man bilong dispela graun, orait . . . ol inap laikim yupela olsem ol lain bilong ol yet. Tasol yupela i no man bilong dispela graun. Nogat. . . . Yupela i lusim pasin bilong dispela graun. Olsem na ol manmeri bilong dispela graun i save birua long yupela.”—Jon 15:19.
Long Taim Bilong Ol Aposel
Jisas i bin tok tru, long wanem, sampela wik bihain long taim em i dai ol man i holim ol aposel na putim ol long kot mekim nogut long ol. (Aposel 4:1-3; 5:17, 18, 40) Bihain moa ol i pulim Stiven i go sanap long ai bilong kaunsil, na bihain ol i tromoi ston long em na kilim em i dai. (Aposel 6:8-12; 7:54, 57, 58) Bihain King Herot Agripa Namba 1 em i kilim i dai aposel Jems. (Aposel 12:1, 2) Na taim Pol i raun mekim wok misineri, ol Juda i kirapim ol man long mekim nogut long em.—Aposel 13:50; 14:2, 19.
Ol Kristen bilong bipo i bin mekim wanem long taim ol man i biruaim ol? Ol bikman bilong lotu i tambuim ol aposel long autim tok long nem bilong Jisas, tasol ol aposel i tok: “Mipela i mas bihainim tok bilong God tasol. Mipela i no ken bihainim tok bilong ol man.” (Aposel 4:19, 20; 5:29) Long olgeta taim ol i bihainim dispela kain tingting long taim ol man i birua long ol. Tasol Pol i tokim ol Kristen long Rom long ol “i mas i stap aninit long ol gavman.” Na em i tok: “Yupela yet i no ken tingting long kros na pait. Oltaim yupela i mas painim rot bilong i stap wanbel wantaim olgeta man.” (Rom 12:18; 13:1) Olsem na ol i mas i stap olsem namel long tok bilong ol man na tok bilong God. I hatwok liklik long ol i mekim olsem. Tok bilong God i nambawan, tasol ol i mas bihainim tok bilong gavman tu, na sapos ol inap, ol i stap isi wantaim olgeta man.
Ol Kristen i Stap Namel Long Ol Rom
Ol Rom i gat wanpela lo ol i kolim Pax Romana, olsem Gutaim Bilong Ol Rom, na ami bilong ol i stap na bai ol man i mas bihainim dispela pasin. Gavman i laik bai ol samting i stap gut na wok gut, na ol i gat ol lo bilong mekim olsem. Ol i gat ol gutpela rot, na ol sip i gat lo ol i mas bihainim. Ol dispela samting i bin helpim lotu Kristen long wok gut na kamap strong. Ol Kristen i save ol i mas daun long gavman, na ol i bihainim tok bilong Jisas, em i tok, ‘ol samting bilong Sisar ol i mas givim long Sisar.’ (Mak 12:17) Jastin Matir i tok, ol Kristen i bin winim ol narapela man long tromoi takis long gavman. (First Apology, sapta 17) Na Tetulian i tokim ol bikman bilong Rom ol i ken amamas long ol Kristen, long wanem, ol i tromoi stret takis long gavman. (Apology, sapta 42) Ol i bihainim tok bilong Pol long i stap aninit long gavman.
Na ol Kristen i bin wok strong long i stap isi wantaim ol narapela man, tasol i hatwok liklik, long wanem, ol man bilong graun i bihainim pasin nogut na pasin sem, na ol i lotu long ol god giaman bilong ol Grik na Rom, na long king bilong Rom tu. Lotu haiden bilong ol i hap bilong gavman bilong ol, na sapos ol Kristen i no mekim ol samting bilong dispela lotu, i olsem ol i no daun long gavman. Orait, nau ol Kristen bai mekim wanem?
Profesa E. G. Hardy bilong Yunivesiti Oksfot i tok: ‘Tetulian i kolim planti samting ol dispela Kristen i no inap mekim, nogut bel bilong ol i gat tok. Ol i no ken insait long wok bilong god giaman, o sampela kain tok promis long wokim kontrak, o samting bilong lait i stap long ol dua long taim bilong pati, o samting bilong lotu haiden, o spot na amamas bilong ol, o skul long kisim save long ol buk haiden bilong ol, o wok bilong ami, o wok politik.’—Christianity and the Roman Government.
Tru tumas, i hatwok long bihainim bilip Kristen namel long ol Rom long dispela taim bipo. Wanpela man Katolik bilong Frans, em A. Hamman, i tok: ‘I hatwok long Kristen long abrusim ol god giaman bilong ol—ol i planti tumas; long olgeta de em i painim dispela hevi; em i no inap insait long ol samting ol narapela man i mekim; dispela hevi i painim em long haus bilong em, na long rot, na long maket; lo i tok, sapos man i wokabaut long ai bilong haus lotu o piksa bilong god giaman, em i no ken putim hat samting long het bilong em, maski em i man Rom o nogat. Olsem na Kristen i gat hatwok tru, nogut em i brukim lo bilong ol, na nogut em i brukim lo bilong God. Sapos em i gat bisnis na em i laik dinau, ol i tok em i mas mekim tok promis long nem bilong god giaman, na sapos em i wok long gavman em i mas givim sampela ofa, na sapos ol i makim em bilong go insait long wok bilong ami, em i mas mekim tok promis, na em i mas mekim sampela pasin bilong go insait long dispela wok ami. Olsem wanem em i ken abrusim ol dispela samting?’—La vie quotidienne des premiers chrétiens (95-197) (I Stap Bilong Ol Kristen Bilong Bipo, yia 95-197).
Ol Gutpela Man, Tasol Ol i Kisim Hevi
Long yia 60 o 61, Pol i bin stap long Rom na wetim King Niro i mekim kot long em, na long dispela taim ol bikman Juda i stori long ol Kristen olsem: “Long olgeta ples, ol manmeri i save mekim tok nogut long dispela nupela lain.” (Aposel 28:22) Planti stori bilong bipo i tok, ol man i bin toknogutim ol Kristen, maski ol i no gat rong. Long wanpela buk (The Rise of Christianity) E. W. Barnes i tok: ‘Ol stori bilong bipo i tok, ol Kristen bilong dispela taim ol i save bihainim pasin i stret na ol i save stap isi na stap gut na bihainim tok bilong gavman. Ol i gat laik long i stap gut aninit long gavman. Ol i givim baksait long ol pasin haiden. Ol i sindaun gut wantaim ol narapela man na pren gut wantaim ol. Ol i no spak. Ol i wok strong na ol i bihainim stretpela pasin. Maski ol narapela man i bihainim pasin nogut na pasin sem, ol Kristen i abrusim ol dispela pasin. Ol i no mekim pasin sem. Ol marit i stap gut wantaim. Ol famili bilong ol i stap gut. Tasol maski ol i bihainim ol dispela gutpela pasin, ol man i save birua long ol.’
Ol man long dispela taim bipo i no bin save gut long Jisas, na ol i no save gut long lain bilong em tu na ol i bel nogut long ol. Ol Kristen i no laik lotu long king o long ol god giaman, olsem na ol man i tok ol i lain haiden. Sapos wanpela bikpela bagarap i kamap, ol man i tok, ol god i mekim, long wanem, ol i kros long ol Kristen. Ol man i bin wokim ol pilai nogut bilong bagarapim man na ol narapela samting nogut bilong kisim amamas, tasol ol Kristen i no save go lukim, olsem na ol man i kros na i tok, ‘ol Kristen i bel nogut long ol narapela man,’ na ol i mekim ol famili i bruk, na ol i bagarapim sindaun bilong ol man. Tetulian i tok, ol man haiden i no laik bai meri bilong ol i kamap Kristen, tasol ol i no gat tok long meri bilong ol i pamuk.
Ol meri i save rausim bel, tasol ol Kristen nogat, olsem na ol man i toknogutim ol, tasol ol dispela birua i tok, long miting bilong ol, ol Kristen i save kilim i dai ol pikinini na dringim blut bilong ol. Tasol ol birua i laik subim ol Kristen long kaikai sosis i gat blut i stap long en na bai bel bilong ol i gat tok. Olsem na ol birua yet i paulim tok.—Tetulian, Apology, sapta 9.
Ol i Daunim Lain Kristen
Saveman Kenneth Scott Latourette i tok: ‘Ol man i bin tok bilas long ol Kristen na i tok, ol i nupela lain na ol i no bin i stap planti yia tumas, tasol ol narapela lain [olsem lotu Juda na lotu bilong ol Grik na Rom] i bilong bipo yet.’ (A History of the Expansion of Christianity, Volyum 1, pes 131) Wanpela man bilong raitim buk, em Suetonius bilong Rom, em i tok, ‘dispela nupela lain lotu Kristen i paulim ol man na i no gat as bilong lotu bilong ol.’ Tetulian i tok, ol man i bel nogut long nem Kristen na long lain Kristen. Robert M. Grant i tok, ‘ol bikman bilong Rom i ting i no gat wok bilong lotu Kristen, na i no gat gutpela as na bai ol i ken i stap, na dispela lain inap bagarapim ol man.’—Early Christianity and Society.
Ol i Sutim Tok Giaman Long Ol
Profesa Jean Bernardi bilong yunivesiti Sobon long taun Paris i raitim tok long wanpela buk (Les premiers siècles de l’Eglise) na i tok: ‘Ol Kristen bilong bipo i save raun i go toktok wantaim ol man nabaut; ol i go long olgeta hap na ol i autim tok long olgeta man. Ol i go long ol bikrot, na long ol taun, na long ol haus bilong ol man, maski man i laik harim tok bilong ol o nogat; ol i toktok wantaim ol rabisman na ol maniman i gat planti kago samting; ol i save go long ol man i no gat nem, na ol bikman bilong gavman wantaim; ol i save wokabaut long rot, na kalap long sip, na ol i save go long ol longwe longwe hap bilong graun.’
Tru ol i bin mekim olsem, o nogat? Yumi ken ting ol i bin mekim. Profesa Léon Homo i tok, ‘ol man i no amamas long ol Kristen, long wanem, ol Kristen i strong tumas long toktok wantaim ol man na pulim ol long kamap Kristen.’ Na Profesa Latourette i tok, ‘ol Juda i no strong moa long kirapim ol man long kam insait long lotu Juda, tasol ol Kristen i givim bel long mekim wok misineri bilong ol, na dispela samting i skrapim bel bilong ol man.’
Long yia 150 samting, saveman Selsus bilong Rom i gat tok long pasin bilong ol Kristen long autim tok. Em i tok, lotu Kristen i bilong ol man i no bin skul na ol i no gat save; em i bilong ol longlong man na ol wokboi nating na ol meri na pikinini tasol. Em i sutim tok long ol Kristen na i tok, ‘ol i grisim ol manmeri i no gat tingting na bai ol i mas bilipim ol tok i no gat as bilong en.’ Em i tok, ol Kristen i tokim ol nupela man olsem: ‘Yu no ken mekim sampela askim. Yu mas bilip tasol.’ Tasol narapela man, em Origen, i tok, Selsus yet i tok, i no ol man nating tasol i bin go insait long lain bilong Jisas na kamap Kristen.
Ol Yet Tasol
Na ol man i gat tok long ol Kristen, long wanem, ol i tok ol tasol i save long tok i tru bilong trupela God, na ol i no laik bung wantaim ol narapela lotu. Latourette i tok, ‘Ol narapela lotu i orait long ol narapela narapela lotu, tasol ol Kristen nogat; ol i bel nogut long ol narapela lotu. Ol narapela i no tambu tumas long ol samting, tasol ol Kristen i tok ol tasol i gat trupela bilip.’
Long yia 202 King Septimius Severus i tambuim ol Kristen long kamapim sampela Kristen moa. Tasol dispela i no pasim ol na bai ol i pret long autim tok, nogat. Latourette i stori long dispela na em i tok, ‘Ol Kristen i no laik bihainim pasin haiden na ol pasin nogut bilong ol man; ol i stap narapela kain, na ol i kamap strong na ol i pas gut wantaim na i stap wanbel, tasol ol narapela lain nogat; man i mas i gat strongpela bel na bai em i ken go insait long lotu Kristen, olsem na lain bilong ol i gat strongpela bilip na ol i strong long autim tok na pulim sampela man moa, maski ol man i mekim nogut long ol.’
Stori bilong ol Kristen bilong bipo i kamapim klia olsem ol i laik i stap isi wantaim ol narapela man na stap aninit long gavman, tasol ol i no laik “i stap olsem ol man bilong dispela graun” na bai “ol manmeri bilong graun ol inap laikim” ol. Ol “i no man bilong dispela graun.” (Jon 15:19) Ol i bin harim tok bilong gavman, tasol taim Sisar i tambuim ol long autim tok, ol i no inap bihainim dispela tok. Ol i laik sindaun gut wantaim ol narapela man, tasol ol i no inap bihainim pasin nogut bilong ol o lotu haiden bilong ol. Olsem na ol man i no laikim ol, na ol i toknogutim ol na mekim nogut long ol na biruaim ol olsem Krais i tok pinis ol bai mekim.—Jon 16:33.
Bihain long dispela taim, ol Kristen i bin stap narapela kain yet, o nogat? Taim planti yia i go pinis, ol i bin senisim tingting bilong ol long ol samting bilong lotu Kristen, o nogat?
[Rait long pes 4]
“Ol Kristen i bin stap narapela kain, olsem na hevi i painim ol na ol i stap arere long ol narapela man”
[Rait long pes 6]
“Ol man i laik daunim lotu Kristen na i tok, em i nupela lotu, tasol ol narapela i bilong bipo yet”
[Piksa Kredit Lain long pes 2]
Cover: Alinari/Art Resource, N.Y.
[Piksa long pes 3]
Ol Kristen i no laik lotu long king bilong Rom na ol god giaman, olsem na ol man i tok ol i haiden
[Kredit Lain]
Museo della Civiltà Romana, Roma
[Piksa long pes 7]
Ol Kristen bilong bipo i bin givim bel long autim tok bilong Kingdom long ol man