William Tindel Em Man i Gat Gutpela Tingting

Mama i bin karim Wiliam Tindel long Inglan, klostu long “boda bilong Wels,” ating long taun Glostasia, tasol yumi no save long ples tru o long wanem de tru mama i bin karim em. Long Oktoba 1994 Inglan i tingim taim em i bin kamap 500 yia bipo, em man “i bin givim Baibel Inglis long yumi.” Tindel i mekim dispela wok, na long dispela as ol i kilim em i dai. Bilong wanem ol i mekim olsem?

WILIAM TINDEL i gat bikpela save long tok Grik na tok Latin. Long Julai 1515, taim em i gat olsem 21 krismas tasol, em i winim bikpela namba tru long Yunivesiti Oksfot. Long yia 1521 em i kamap wanpela pris bilong misin Katolik. Long dispela taim, wok bilong Martin Luter i mekim na i gat planti hevi insait long misin Katolik long Jemani. Tasol Inglan i stap yet olsem kantri Katolik i go inap long taim King Henri Namba 8 i bruk long Rom long yia 1534.

Long taim bilong Tindel ol man i save mekim tok Inglis, tasol taim ol i skul ol i mas mekim long tok Latin. Na dispela em i tok ples bilong misin na bilong Baibel. Long 1546, long Kibung Bilong Trent, ol i tokaut gen olsem ol i mas mekim wok long Baibel Vulgate tasol, em Jerom i bin raitim long tok Latin long yia 400 samting. Tasol ol man i bin skul gut, ol tasol inap kaunim. Orait, bilong wanem ol i pasim rot bilong ol man bilong Inglan long kisim Baibel long tok Inglis na bai ol inap kaunim? Tindel i tingting olsem: ‘Jerom i bin tanim Baibel long tok ples bilong em yet: Bilong wanem yumi tu i no ken mekim olsem?’

Wanpela Wok i Kamapim Bilip

Taim Tindel i skul pinis long Yunivesiti Oksfot na Kembris, em i skulim tupela pikinini man bilong Jon Wols inap tupela yia long Glostasia. Long dispela taim, laik bilong tanim Baibel long tok Inglis i kamap strong long bel bilong em, na nupela Baibel bilong Erasmus i gat tok Grik na tok Latin wantaim long en, i helpim em long kisim gutpela save long mekim dispela wok. Long 1523, Tindel i lusim famili Wols na em i go long Landon. Em i laik kisim tok orait long bisop bilong Landon, em Katbet Tanstal, long tanim Baibel long tok Inglis.

Tanstal i mas givim tok orait pastaim, long wanem, sampela lo ol i bin kamapim long kibung bilong misin long Oksfot long yia 1408, ol i kolim Lo Konstitusen Bilong Oksfot, i tambuim man long tanim o kaunim Baibel long tok Inglis sapos ol i no bin kisim tok orait long wanpela bisop pastaim. Planti man ol i save raun na autim tok bilong Baibel, ol i kolim Lolat, ol i sakim dispela tambu, olsem na misin i kukim ol long paia olsem man bilong lusim bilip. Dispela ol Lolat ol i bin kaunim na tilim Baibel bilong Wiklif, em i bin kisim tok bilong Baibel Vulgate na tanim long tok Inglis. Tindel i ting nau em i taim bilong tanim ol rait Kristen bilong tok Grik i go long tok Inglis, na bai lotu bilong em na ol manmeri bilong Inglan i gat wanpela nupela Baibel em tok bilong en i stret.

Bisop Tanstal em i wanpela saveman na em i bin mekim planti samting bilong strongim Erasmus long mekim wok bilong em. Tindel i laik kamapim klia save bilong em na bai Tanstal i ken orait long em, olsem na em i tanim wanpela stori bilong Isokratis i stap long tok Grik na i hatwok tru long tanim dispela tok. Tindel i ting Tanstal bai mekim pasin pren long em na givim tok orait long em long tanim Baibel. Orait bisop bai mekim wanem?

Bisop i Sakim​—⁠Bilong Wanem?

Tindel i holim wanpela pas i toksave long ol wok samting bilong em, tasol Tanstal i no laik lukim em. Olsem na Tindel i mas raitim pas na askim Tanstal long toktok wantaim em. Bihain Tanstal i bung na toktok wantaim em o nogat, em yumi no save tru, tasol em i bekim tok long Tindel olsem: ‘I no gat rum long haus bilong mi long wanpela man i mekim wok bilong tanim tok.’ Bilong wanem Tanstal i givim baksait long Tindel olsem?

Misin Katolik i tingting planti long wok bilong Luter long Yurop, na sampela hevi bilong dispela i kamap long Inglan tu. Long 1521, King Henri Namba 8 i wokim wanpela pepa i gat strongpela tok bilong helpim pop na daunim Luter. Pop i amamas long King Henri na i givim bikpela namba tru long em, olsem “Man Bilong Lukautim Bilip.”a Kadinal bilong Henri, em Kadinal Wulsi, em tu i wok strong, na em i bagarapim ol buk bilong Luter i bin kam insait long Inglan na i gat tambu long salim i kam. Tanstal em i wanpela bisop Katolik na em i laik i stap gut long pop na king na kadinal bilong em, olsem na em i ting em i mas daunim tingting bilong olgeta man i laik helpim dispela bikhetman Luter. Tanstal i tingim Tindel em i wanpela man olsem. Bilong wanem em i ting olsem?

Taim Tindel i bin i stap wantaim famili Wols, em i tokaut strong long pasin bilong ol pris long dispela ples, em ol i no gat save liklik na ol i strong tumas long bihainim tingting bilong ol yet tasol. Wanpela namel long ol em Jon Stoksli, em i bin save long Tindel taim em i skul long Oksfot. Bihain dispela man i senisim Tanstal na kamap bisop bilong Landon.

Pasin bilong ol long bel nogut long Tindel i kamap klia long tok pait namel long em na wanpela pris i gat bikpela namba. Dispela pris i tok: “Sapos yumi no gat lo bilong God, yumi inap i stap orait, tasol sapos yumi no gat lo bilong pop, yumi no inap i stap orait.” Na Tindel i bekim tok long em olsem: “Mi sakim Pop wantaim olgeta lo bilong em. Sapos God i larim mi i stap laip inap planti yia moa, bai mi mekim na manki i gat wok long brukim graun long gaden em bai save long planti tok moa bilong Baibel, winim yu.”

Ol i sutim tok giaman long Tindel olsem em i man bilong lusim bilip, olsem na em i mas kot long nambawan bilong taun Wosesta. Bihain Tindel i tokaut olsem: “Em i bin tok long paitim mi nogut tru na em i toknogutim mi,” na Tindel i tok, ol i mekim long em olsem em i “wanpela dok.” Tasol ol i no inap kamapim long ples klia olsem em i bin mekim dispela rong, olsem na em i winim kot. Ol man bilong raitim stori bilong ol samting i bin kamap bipo i ting, long pasin hait ol i bin tokim Tanstal long ol dispela samting bilong stiaim tingting bilong em long samting em bai mekim.

Tindel i stap wanpela yia long Landon na em i tok: “I no gat rum long haus bilong bikpela bilong mi long Landon long tanim tok bilong Nupela Testamen, na . . . i no gat rum tu long olgeta hap bilong Inglan long mekim dispela wok.” Na em i tok stret. Wok bilong Luter i mekim na nau ol i strong long pasim ol man na bai ol i no ken kirapim kain wok olsem long Inglan. Olsem na ol man bilong wokim buk long Inglan ol i pret long wokim Baibel long tok Inglis long masin bilong ol​—⁠i no gat wanpela i laik mekim. Olsem na long yia 1524, Tindel i lusim Inglan na i go long Yurop, na em i no go bek moa long Inglan.

Ol Narapela Hevi Long Yurop

Wiliam Tindel i kisim ol buk bilong em na em i go long Jemani. Em i karim mani olsem 20 kina, em pren bilong em Hamfri Monmet, em bikpela bisnisman bilong Landon, i bin givim long em. Long dispela taim bipo dispela presen klostu em inap long Tindel i ken prinim Ol Skripsa Grik em i tingting long tanim. Ol i holim Monmet, long wanem, em i bin helpim Tindel, na ol i tok em i wanbel wantaim Luter. Ol i sutim planti askim long em na bihain ol i kalabusim em long Haus Taua Bilong Landon. Bihain em i krai long Kadinal Wulsi long sori long em na bihain em i lusim kalabus.

Tindel i sindaun long wanem hap bilong Jemani, em yumi no save tru. Sampela samting i makim olsem em i sindaun long Hambek, na ating em i stap inap wanpela yia long dispela ples. Olsem wanem? Em i bin bungim Luter? Ol i bin sutim tok long Monmet long kot olsem Tindel i bin mekim olsem, tasol yumi no save tru long dispela samting. Tasol yumi save long wanpela samting: Tindel i wok strong long tanim Ol Skripsa Grik long tok Inglis. Tasol husat bai prinim ol dispela rait bilong em? Em i putim dispela wok long han bilong Pita Kwentel long taun Kolon.

Pastaim ol samting i wok gut, tasol bihain wanpela birua, em Jon Dobanek, ol i kolim em tu olsem Koklius, em i kisim save long samting Tindel i mekim. Wantu em i kamapim dispela samting long wanpela gutpela pren bilong King Henri Namba 8, na kwiktaim king i kisim pepa bilong tambuim Kwentel long prinim Baibel em Tindel i bin tanim.

Tindel na wanwok bilong em, em Wiliam Roi, ol i ranawe na ol i karim ol pes bilong Gutnius Matyu i Raitim, em ol i prinim pinis. Ol i kisim sip na go antap long wara Rain na kamap long Woms, na ol i pinisim dispela wok bilong ol. Bihain ol i prinim 6,000 Nupela Testamen bilong Tindel, em bilong namba wan edisen.b

Birua​—⁠Tasol Em i Winim Wok

Tru, i hatwok long tanim na prinim dispela Baibel, tasol i hatwok moa long salim ol dispela Baibel i go long Inglan. Ol man bilong misin na ol bikman bilong gavman ol i strong long pasim ol Baibel na bai ol i no ken i kam long sip na kamap long Inglan. Tasol sampela bisnisman i wok gut wantaim Tindel na ol i painim rot bilong mekim. Ol i haitim ol Baibel insait long ol kago long sip na ol dispela Baibel i kamap long Inglan na long Skotlan. Dispela i strongim bel bilong Tindel, tasol hatwok bilong em i no pinis.

Long Februeri 11, 1526, Kadinal Wulsi wantaim 36 bisop moa na ol narapela bikman bilong misin, ol i bung klostu long Haus Lotu Sen Pol long Landon bilong lukim ol ‘i tromoi long paia ol buk ol i bin pulimapim long ol basket.’ Sampela bilong ol dispela buk em namba wan edisen bilong Baibel Tindel i bin tanim. Long nau i gat tupela tasol bilong dispela namba wan edisen ol i stap yet. Wanpela (i gat namba wan pes tasol i lus) em i stap long Haus Buk Bilong Briten. Narapela i gat 71 pes bilong en i lus, na ol i bin painim insait long wanpela haus buk bilong lotu (St. Paul’s Cathedral Library). Em i kamap olsem wanem long dispela ples, i no gat wanpela man i save.

Tasol maski dispela hevi i kamap, Tindel i no les. Em i kirap na wokim sampela nupela edisen moa bilong Baibel Inglis, na ol pris samting bilong Inglan i wok long kisim na kukim long paia. Orait bihain Tanstal i tingim narapela rot bilong pinisim ol dispela buk em Tindel i bin raitim. Em i pasim tok wantaim wanpela bisnisman, em Ogastin Pakington, olsem: Dispela man i ken baim olgeta buk bilong Tindel, na Nupela Testamen tu, bambai ol i ken kukim long paia. Pakington i bin wokim kontrak pinis wantaim Tindel na nau tupela i stretim tok long mekim olsem Tanstal i tok. Wanpela buk (Chronicle, bilong Halle) i tok: “Bisop i kisim ol buk, na Pakington i kisim tenkyu, na Tindel i kisim mani. Bihain Tindel i wokim planti Nupela Testamen moa, na ol i wok long kam hariap hariap long Inglan.”

Bilong wanem ol pris i birua tru long dispela Baibel em Tindel i bin tanim? As bilong en i olsem: Baibel Vulgate i no kamapim klia tumas ol tok bilong God, tasol taim Tindel i tanim tok bilong Baibel, em i kisim stret long tok Grik bilong pastaim, na dispela em i namba wan taim tok bilong Baibel i klia tru long ol manmeri bilong Inglan. Sampela tok Tindel i bin kamapim klia i olsem: Long 1 Korin sapta 13, Tindel i tanim wanpela tok Grik, a·gaʹpe, olsem “laikim tru,” na i no olsem “marimari” tasol. Na em i strong long raitim tok “kongrigesen,” i makim ol manmeri i lotuim God, na em i no laik raitim tok “sios,” em i makim ol haus lotu tasol. Tasol samting i mekim na ol pris i belhat moa yet long Tindel, em olsem: Em i senisim tok “pris” na raitim olsem “elda,” na em i senisim tok “penans” na raitim olsem “tanim bel,” na ol dispela senis i daunim strong na namba ol pris i holim. David Daniell i stori long dispela na i tok: “Klinpaia i no stap moa, na i no gat wok moa long kamapim pekato na mekim penans. Misin i bin kisim bikpela mani na strong long rot bilong dispela tupela bilip, tasol nau ol dispela bilip i pundaun pinis.” (Buk William Tyndale​—⁠A Biography) Em nau, Baibel bilong Tindel i kamapim klia tru ol dispela tok, na ol saveman bilong tanim Baibel long nau ol i wanbel long tok, ol dispela tok em i bin raitim i stret olgeta.

Antwep, Kamapim Em, Dai

Namel long yia 1526 na 1528, Tindel i sindaun long Antwep, long wanem, em i ting em inap i stap gut namel long ol bisnisman bilong Inglan. Long dispela hap em i raitim tripela buk (The Parable of the Wicked Mammon, na The Obedience of a Christian Man, na The Practice of Prelates). Em i wok long tanim Baibel long tok Inglis, na em i namba wan man bilong kamapim nem bilong God, Jehova, long Ol Skripsa Hibru bilong Baibel. Em i raitim dispela nem olsem 20 taim samting.

Taim Tindel i stap long Antwep wantaim pren na helpim bilong em, em Tomas Poins, em i stap orait, na Wulsi wantaim lain bilong em i no inap mekim wanpela samting long em. Tindel i gat nem long lukautim ol sikman na ol rabisman. Bihain wanpela man bilong Inglan, em Henri Filips, em i mekim pasin bilong trik na em i giaman long i stap pren bilong Tindel, na Tindel i bilip long em. Olsem na long yia 1535, em i kamapim Tindel long ol birua na ol i kisim em i go long Haus Vilvot, olsem wanpela haus kalabus, em i stap long hap not bilong Brasels inap 10 kilomita. Ol i kalabusim em long dispela ples inap 16 mun.

Husat i bin baim Filips long mekim dispela samting, em yumi no save tru, tasol ol i ting Bisop Stoksli i mekim; long dispela taim em i stap long Landon na i wok long kukim long paia “ol man i lusim bilip.” Taim Stoksli i laik i dai long yia 1539, em i “amamas tru long em i bin kukim long paia fifti man i bin lusim bilip.” (W. J. Heaton i tok olsem long buk The Bible of the Reformation) Wanpela bilong ol dispela fifti man em Wiliam Tindel, ol i bin pasim nek bilong em na kilim em i dai, na ol i kukim em long paia long ai bilong ol man long Oktoba 1536.

Tripela bikpela tisa bilong lotu, ol i bilong Yunivesiti Katolik Bilong Luvan, em Filips i bin putim nem bilong go long en, ol i insait long lain i bin mekim kot long Tindel. Tripela bikpris bilong Luvan, na 3-pela bisop wantaim ol narapela bikman bilong lotu, ol i stap long haus kot bilong lukim kot i makim Tindel olsem man bilong lusim bilip na ol i tekewe namba em i holim olsem pris. Olgeta i amamas tru long kot i pinisim namba bilong em; dispela samting i painim em taim em i gat olsem 42 krismas.

Inap wan handet yia samting bipo, wanpela man bilong raitim stori bilong ol man, em Robert Demaus, em i tok, ‘long olgeta taim Tindel i save mekim tok i tru tasol, na em i no pret long mekim olsem.’ Tindel i bin raitim pas long Jon Frit, em wanwok bilong em Stoksli i bin kukim long paia long Landon, na Tindel i tok: “Mi no bin sakim maus bilong bel na senisim wanpela liklik hap rait long tok bilong God, na mi no ken mekim long nau tu, maski ol i laik givim long mi olgeta samting i stap long graun, olsem ol amamas, o biknem, o mani kago.”

Long dispela pasin Tindel i dai bambai em i ken givim wanpela Baibel long ol manmeri bilong Inglan em ol inap kisim gut ol tok bilong en. Em i bikpela pe tru Tindel i bin givim bilong helpim ol, a? Tasol dispela presen ol i kisim, i no gat wanpela pe em inap tru long en​—⁠em i gutpela presen tru!

[Ol Futnot]

[Blok long pes 29]

OL BAIBEL OL I BIN TANIM PASTAIM

TINGTING bilong Tindel, olsem em i laik tanim Baibel long tok ples bilong ol man nating, em i no tingting kranki, na em i no namba wan taim ol man i bin mekim olsem. Ol i bin tanim Baibel long tok ples bilong ol Inglan olsem wan tausen yia bipo. Bihain long yia 1450 samting, ol i bin prinim sampela Baibel tok Latin ol i bin tanim long tok ples bilong ol man na salim i go nabaut long Yurop na i no gat tambu long en. Sampela tok ples ol i wokim Baibel long en i olsem: tok Jeman (1466), tok Itali (1471), tok Frans (1474), tok Sek (1475), tok Holan (1477), tok Katalan (1478). Long yia 1522, Martin Luter i kamapim Baibel Nupela Testamen bilong em long tok Jeman. Olsem na Tindel i laik save, bilong wanem i tambu long Inglan i mekim olsem.

[Ol Piksa Kredit Lain long pes 26]

Bible in the background: © The British Library Board; William Tyndale: By kind permission of the Principal, Fellows and Scholars of Hertford College, Oxford