Nakmanidis—Olsem Wanem? Em i Daunim Ol Bilip Kristen?
YIA 500 i go inap 1500. Dispela hap taim i kirapim yumi long tingim wanem samting? Ol Pait Bilong Lotu? Ol Kot Bilong Misin? Bikpela pen ol man i bin givim long narapela? Tru, long dispela taim bipo, ol man i no save tok pait long ol samting bilong lotu long ples klia, tasol long yia 1263, wanpela tok pait i kamap namel long ol Juda na ol Kristen—i no gat narapela tok pait i bin kamap long hap bilong Yurop olsem dispela. Husat ol i insait long dispela tok? Wanem ol bikpela tok i kamap? Olsem wanem dispela tok pait i ken helpim yumi long nau long save long trupela lotu?
Wanem Samting i Mekim na Dispela Tok Pait i Kamap?
Long dispela taim bipo, lain bilong Misin Katolik ol i tok ol i trupela lotu. Tasol i no gat wanpela taim na lain Juda i tok ol i no stap moa olsem lain em God i bin makim bilong em stret. Misin Katolik i bin wok long kirapim ol Juda long bilip olsem ol i mas kamap Kristen, tasol ol Juda i no laik mekim olsem, olsem na planti taim pait i kamap na ol man i mekim nogut long ol Juda. Long taim bilong Ol Pait Bilong Lotu ol i kilim i dai planti tausen Juda na ol i pasim planti long pos na kukim ol long paia, long wanem, ol i no laik kisim baptais. Long planti kantri, lain bilong misin i bin kirapim ol man long mekim pasin birua long ol Juda.
Tasol ol Katolik long kantri Spen long yia 1100 i go inap 1300 ol i gat narapela kain tingting long ol Juda. Ol i larim ol Juda long mekim lotu bilong ol—tasol ol i no larim ol long daunim ol bilip Kristen—na ol i givim bikpela namba long ol insait long haus bilong king. Inap 100 yia ol Katolik i larim ol Juda long mekim olsem, tasol bihain, sampela pris Dominiken, ol i mekim wok na bai ol Juda i no gat bikpela strong long stiaim tingting bilong ol man na ol Juda i mas kamap Katolik. Ol Dominiken i strong long King Jems Namba Wan Bilong Aragon i ken stretim rot na bai ol Kristen na ol Juda i ken toktok wantaim bilong kamapim long ples klia olsem lotu bilong ol Juda i no stret na olgeta Juda i mas kamap Katolik.
Dispela i no namba wan taim na wanpela tok pait i bin kamap namel long ol Juda na ol Kristen. Long yia 1240, wanpela tok olsem i bin kamap long Paris, Frans. Nambawan wok bilong kamapim dispela tok, em bilong putim buk Talmut long kot—dispela buk em i holi long ai bilong ol Juda. Tasol misin i no larim ol Juda long mekim toktok. Bihain long misin i tokaut olsem ol i win long dispela tok pait, ol i kisim planti buk Talmut na kukim ol long paia long ol ples bung.
Tasol King Jems Namba Wan Bilong Aragon i save isi long ol man bilong narapela bilip, olsem na em i no laik bai wanpela kot giaman i kamap olsem i bin kamap long Paris. Ol Dominiken i save long dispela, olsem na ol i traim narapela rot long kamapim laik bilong ol. Long buk Judaism on Trial, Kiyam Makobi i tok, taim ol Dominiken i singautim ol Juda i kam toktok wantaim ol, i olsem “ol i laik toktok gut wantaim ol long pasin isi—i no olsem ol i laik birua long ol olsem ol i bin mekim long ol long Paris.” Ol Dominiken i makim Pablo Kristiani long stap nambawan mausman bilong ol, em wanpela Juda i bin kamap Katolik, na bihain, wanpela pris Dominiken. Pablo Kristiani i save gut long ol tok bilong Talmut na bilong ol rabai, olsem na ol Dominiken i bilip olsem em inap kamapim klia olsem Jisas em i Mesaia.
Bilong Wanem Ol i Makim Nakmanidis?
Long Spen, i gat wanpela man tasol i save gut long ol samting bilong spirit na em inap tru long helpim ol Juda—Moses ben Nakman, o Nakmanidis.a Mama bilong Nakmanidis i karim em long yia 1194 long biktaun Jerona. Taim Nakmanidis i gat 16 krismas samting, em i gat nem pinis olsem wanpela saveman bilong buk Baibel na buk Talmut. Taim em i no gat 30 krismas yet, em i raitim ol tok i stori long klostu olgeta hap bilong Talmut, na taim em i gat 30 krismas pinis, em i go pas long stretim wanpela tok pait i bin kamap long ol rait bilong Maimonides na i laik brukim lain Juda.b Nakmanidis i gat nem olsem nambawan saveman bilong buk Baibel na buk Talmut, winim olgeta narapela Juda i bin stap long taim bilong em, na em i gat strong long stiaim tingting bilong ol Juda—ating em i nambatu tasol long Maimonides long dispela samting.
Nakmanidis i bin mekim bikpela wok long stiaim tingting bilong ol Juda i stap long Katalonia, na sampela taim, King Jems Namba Wan i kisim tingting bilong Nakmanidis long kain kain samting bilong gavman. Ol Juda na ol man bilong ol narapela lain ol i daun long em, long wanem, em i gat pasin bilong wokim gut tingting. Ol Dominiken i save olsem, bilong semim ol Juda, dispela nambawan rabai bilong ol i mas insait long dispela tok pait.
Pastaim Nakmanidis i no laik insait long dispela toktok—em i save ol Dominiken i no laik mekim stretpela pasin. Bai ol i no larim em long kamapim sampela askim; em i mas bekim tok long ol askim tasol. Bihain em i orait long dispela samting king i askim em long en, tasol em i askim king long givim tok orait long em na em i ken mekim wanem wanem tok em i laik mekim. King i orait long dispela samting. Long dispela taim bipo, olsem long yia 500 i go inap 1500, i no gat wanpela taim na man i bin stap fri olsem long mekim wanem wanem tok em i laik mekim, na dispela samting i no bin kamap gen, olsem na yumi ken save, king i laikim tumas Nakmanidis. Tasol Nakmanidis i tingting planti. Sapos ol man i ting em i tok pait tumas, dispela bai nogutim em yet wantaim ol Juda bilong dispela ples. Pait na bagarapim man inap kamap.
Nakmanidis na Pablo Kristiani
Dispela tok pait i kamap long haus bilong king long Basilona. Ol i mekim 4-pela toktok—Julai 20, 23, 26, na 27, 1263. King yet i bosim ol wan wan toktok, na sampela bikman bilong Misin na Gavman, na sampela Juda bilong dispela ples, ol tu ol i kam.
Taim dispela tok pait i no pinis yet, misin i save pinis wanem samting bai kamap. Long ol rait bilong ol Dominiken, ol i tok olsem as bilong kamapim dispela toktok, i ‘no bilong daunim bilip bilong misin, nogat; i bilong daunim ol bilip kranki bilong ol Juda na bilong bagarapim strongpela bilip bilong planti Juda.’
Maski Nakmanidis i gat olsem 70 krismas, em i wokim gut tingting bilong em—em i laik bai ol i mas toktok long ol bikpela samting tasol. Em i kirapim tok olsem: “[Bipo, taim] ol Juda na ol man bilong ol narapela lain i toktok wantaim, ol i bin toktok long planti samting bilong ol de bilong lotu, em ol samting i no as tru bilong bilip. Tasol hia long dispela haus bilong king, mi laik toktok long ol samting i olsem bikpela samting tasol.” Orait nau ol i wanbel long ol i mas toktok tasol long Mesaia i kam pinis o nogat, Mesaia em i God o man, na husat i holim trupela lo, ol Juda o ol Kristen.
Pablo Kristiani i tokaut em bai kamapim sampela tok bilong Talmut na soim olsem Mesaia i kam pinis. Tasol Nakmanidis i tok, sapos Mesaia i kam pinis, orait bilong wanem ol rabai, em ol i bilip long Talmut, ol i no kisim Jisas? Bilong strongim bilip bilong em, Kristiani i no kamapim ol tok bilong Baibel i klia tru—oltaim em i kamapim ol tok bilong ol rabai i no klia liklik. Nakmanidis i daunim olgeta wan wan tok bilong Kristiani na em i soim olsem em i bin kamapim kranki ol dispela tok bilong ol rabai. Inap planti yia pinis Nakmanidis i bin stadi long ol tok ol rabai i bin raitim, olsem na em inap tru long toktok gut wantaim Kristiani long ol dispela samting. Taim Kristiani i kamapim sampela tok bilong Baibel bilong strongim bilip bilong em, Nakmanidis i no hatwok long daunim.
Maski ol i pasim Nakmanidis long mekim toktok—ol i larim em long bekim tok long ol askim tasol—em inap kamapim long ples klia olsem wanem ol Juda na ol man i gat tingting ol i no inap wanbel long bilip bilong Misin Katolik. Em i stori long tok bilong God Triwan olsem: “Tingting bilong ol Juda na ol narapela man i no ken larim ol long bilip olsem Man bilong wokim heven na graun . . . i bin stap long bel bilong wanpela meri Juda na em i karim em . . . na ol man i putim em long han bilong ol birua em ol . . . i kilim em i dai.” Nakmanidis i tok: “Samting yu bilip long en—na em i as bilong bilip bilong yu—ol man i gat tingting ol i no inap bilip long en.”
Nakmanidis i kamapim wanpela samting i save pasim planti Juda long tingim Jisas em i Mesaia, na dispela samting i stap yet, olsem: Misin i gat bikpela asua long kapsaitim blut bilong planti man. Em i tok: “Profet i tok olsem long taim bilong Mesaia, . . . ol bai paitim ol bainat bilong ol i kamap olsem ain bilong brukim graun, na ol bai paitim ol spia bilong ol i kamap olsem naip bilong katim han bilong diwai; narapela lain i no ken holim bainat bilong pait long narapela lain, na ol i no ken skul moa long pait. Kirap long taim bilong dispela man bilong Nasaret na i kam inap nau, pait na bagarapim man, na stil, i bin pulap long olgeta hap bilong graun. [Tru tumas], ol Kristen i winim ol man bilong ol narapela lain long kapsaitim blut bilong planti man, na tu ol i save pamuk. Bikpela na king bilong mi, yu na ol soldia bilong yu bai i hatwok tru sapos ol i no . . . skul moa long pait!”—Aisaia 2:4.
Bihain long namba 4 toktok, king i tokim ol long pinisim dispela tok pait. Em i tokim Nakmanidis: “I no gat wanpela taim na mi lukim man i gat tingting kranki em i tok pait na mekim gut toktok olsem yu bin mekim.” King Jems Namba Wan Bilong Aragon i bihainim tok promis bilong em long larim Nakmanidis long mekim wanem wanem tok em i laik mekim na king bai lukautim em, na nau em i givim presen olsem 300 mani dinar long Nakmanidis, na salim em i go bek long haus bilong em. Bisop bilong Jerona i tokim Nakmanidis long raitim stori bilong dispela tok pait, na Nakmanidis i mekim olsem.
Maski ol Dominiken i tokaut olsem ol i win tru long dispela tok pait, ol i bel hevi tru. Bihain ol i kotim Nakmanidis long mekim tok bilas long misin, na ol i mekim wok long dispela stori bilong tok pait em i bin raitim bilong kamapim klia dispela samting. Ol Dominiken i no amamas long gutpela pasin king i bin mekim long Nakmanidis, olsem na ol i tokim Pop Klemen Namba 4 long dispela samting. Maski Nakmanidis i gat 70 krismas samting, ol i rausim em long Spen.c
Tok i Tru i Stap We?
Olsem wanem? Tok bilong dispela tupela man i helpim ol man long save long trupela lotu? Tru, narapela i kamapim rong bilong narapela, tasol i no gat wanpela i kamapim klia tok i tru. Nakmanidis i no daunim ol bilip Kristen tru—em i daunim ol bilip ol man yet i bin kamapim, olsem tok bilong God Triwan em ol man bilong lotu i gat nem Kristen i bin kamapim planti handet yia bihain long taim bilong Jisas. Na tu, Nakmanidis i no bin pret long tokaut strong olsem ol man bilong lotu i gat nem Kristen ol i bin mekim planti pasin pamuk na kapsaitim blut bilong planti man—em ol dispela samting tu ol man bilong raitim stori bilong bipo ol i bin kamapim klia tru na yumi inap kaunim long ol buk.
Em nau, ol dispela samting i mekim na yumi no hatwok long save long as na Nakmanidis na ol narapela Juda i no bin bilipim ol tok em Pablo Kristiani i bin kamapim bilong helpim lotu Kristen. Na tu, bilong helpim lotu Kristen, Pablo Kristiani i no bin kamapim ol tok bilong Ol Skripsa Hibru i klia tru; em i kamapim kranki ol tok bilong ol rabai.
Tru tumas, Nakmanidis i no daunim ol bilip Kristen tru, nogat. I kam inap long taim bilong em, bilip giaman i bin karamapim lait tru bilong ol tok bilong Jisas wantaim ol samting bilong kamapim klia olsem em i Mesaia. Dispela bilip giaman em ol man bilong bikhet na lusim bilip ol i bin kamapim, em samting Jisas na ol aposel i bin tok profet olsem em bai kamap.—Matyu 7:21-23; 13:24-30, 37-43; 1 Timoti 4:1-3; 2 Pita 2:1, 2.
Tasol long nau, trupela lotu i stap ples klia. Jisas i tok long lain tru bilong em olsem: “Yupela lukim pasin bilong ol na bai yupela i save, ol i giaman profet, o nogat. . . . Olsem tasol olgeta gutpela diwai i save karim gutpela kaikai. Na diwai nogut i save karim kaikai nogut.” (Matyu 7:16, 17) Mipela i singautim yu long skelim dispela samting. Larim ol Witnes Bilong Jehova i helpim yu long skelim ol tok bilong Baibel i toktok long ol dispela samting. Long dispela rot bai yu inap kisim save long insait tru bilong olgeta tok promis God i bin mekim long Mesaia na wok king bilong em.
[Ol Futnot]
a Planti Juda i kolim Nakmanidis olsem “Ramban.” Dispela nem i kamap long wanpela pasin bilong ol Hibru, ol i bungim namba wan leta bilong 4-pela tok, “Rabai Moses Ben Nakman.”
b Lukim stori, “Maimonides—Em i Bin Stretim Ol Pasin na Bilip Bilong Lotu Juda,” long Wastaua bilong Mas 1, 1995, pes 20-23.
c Long 1267, Nakmanidis i kamap long kantri nau ol i kolim Israel. Kirap long dispela taim na i go inap long taim em i dai, em i mekim planti wok. Em i mekim na planti Juda i stap gen long dispela kantri, na em i kamapim wanpela skul long Jerusalem bilong ol man i ken go long en na mekim stadi. Na tu, em i pinisim wok bilong raitim ol tok i stori long buk Tora, em 5-pela hap bilong Baibel, kirap long Stat i go inap Lo. Long ol samting bilong spirit em i kamap bos bilong ol Juda i stap long biktaun Akre long hap bilong not, na em i dai long dispela taun long 1270.
[Piksa long pes 20]
Nakmanidis i mekim tok bilong em long Basilona
[Piksa Kredit Lain long pes 19]
Ol piksa long pes 19-20: Ol i kisim long Illustrirte Pracht - Bibel/Heilige Schrift des Alten und Neuen Testaments, nach der deutschen Uebersetzung D. Martin Luther’s