Maimonides—Em i Bin Stretim Ol Pasin na Bilip Bilong Lotu Juda

“KIRAP long Moses [bilong Baibel] na i kam inap long Moses [Maimonides], i no gat wanpela man i olsem Moses [Maimonides].” Planti Juda i save, dispela tok i litimapim nem bilong wanpela saveman Juda i bin i stap 800 yia bipo, na em i man bilong glasim ol tok bilong buk lo bilong ol Juda, em Talmud, na Baibel. Nem bilong em Moses Ben Maimon​—⁠ol i kolim em tu olsem Maimonides na Rambam.a Long nau i no gat planti man i save long Maimonides, tasol ol buk em i bin raitim i pas tru long tingting bilong ol Juda na Muslim na ol tisa bilong lotu long taim bilong em. Long sampela bikpela samting em i stretim na kolim klia ol bilip bilong lotu Juda. Maimonides i husat? Na bilong wanem planti Juda i tingim em i olsem “namba 2 Moses”?

Maimonides Em i Husat?

Mama bilong Maimonides i karim em long Kodoba, Spen, long yia 1135. Papa bilong em, Maimon, em wanpela saveman i gat nem, na em i bilong wanpela famili bilong ol tisa bilong lotu, na em yet i bin skulim Maimonides long ol tok bilong lotu. Taim ol Almohat i kam pait na kisim Kodoba long yia 1148, ol Juda i gat tupela rot tasol​—⁠go insait long lotu Islam o ranawe. Maimonides wantaim famili bilong em i kirap ranawe, na inap planti yia ol i stap olsem tripman na go long ol narapela narapela ples. Long yia 1160 ol i sindaun long taun Fes, long Moroko, na Maimonides i lain long kamap dokta. Long 1165 famili bilong em i mas ranawe i go long Palestain.

Tasol i gat sampela hevi long Israel. Liklik lain Juda long Israel ol inap kisim nogut long han bilong ami bilong ol lotu i gat nem Kristen na ami bilong ol Muslim tu. Maimonides wantaim famili bilong em i stap klostu olsem 6-pela mun long Israel, na bihain ol i go sindaun long Fustat, em Olpela Taun Kairo, long Isip. Long dispela hap, bikpela save bilong Maimonides i kamap ples klia na em i kisim nem. Long 1177 em i kamap hetman bilong liklik lain Juda i sindaun long dispela hap, na long 1185 ol i makim em bilong kamap dokta long haus king bilong nambawan bilong ol Muslim, em Saladin. Maimonides i holim dispela tupela wok i go inap long taim em i dai long 1204. Em i gat bikpela save tru long wok dokta, na long planti kantri em i gat nem long dispela wok. Long Inglan, King Risat i laik kisim Maimonides olsem dokta bilong em.

Em i Raitim Wanem Ol Tok?

Maimonides em i man bilong raitim buk. Taim ol Muslim i mekim nogut long ol Juda na em i mas ranawe na hait long ol na em i stap olsem ranaweman, em i raitim klostu olgeta hap bilong namba wan bikpela buk bilong em (Commentary on the Mishnah).b Em i raitim long tok ples Arap na i kamapim klia planti tingting na tok bilong Misna, na sampela taim buk i kamapim tingting bilong Maimonides long lotu Juda. Long hap bilong buk em i stori long Sanhedrin, Maimonides i raitim 13 bikpela lo bilong bilip Juda. Paslain long dispela taim, lotu Juda i no gat sampela rait i kolim klia o tokaut long ol bilip bilong en. Orait nau dispela 13 Lo Bilong Bilip em Maimonides i raitim i olsem as bilong ol narapela wok ol i mekim bihain, em ol i raitim ol bilip bilong lotu Juda. (Lukim blok, pes 23.)

Maimonides i strong long kamapim klia olsem yumi mas skelim ol samting long gutpela tingting, maski em i samting bilong graun o bilong spirit. Em i sakim tru pasin bilong bilip nating​—⁠em i laik save tru long ol samting em i ting i gat as tru bilong en. Dispela tingting i kirapim em long raitim nambawan bikpela buk bilong em, Mishneh Torah.c

Long taim bilong Maimonides ol Juda i bilip olsem “Tora,” o “Lo,” i olsem ol tok Moses i bin raitim wantaim olgeta tok bilong ol tisa bilong lotu Juda inap planti handet yia, em i kamapim tingting bilong ol long insait bilong ol tok bilong Lo. Ol dispela tingting bilong ol Juda ol i bin raitim long Talmud na long planti tausen rait i kamapim tok ol tisa bilong lotu Juda i bin pasim, na ol rait i stori long Talmud. Maimonides i save, i gat planti tok bilong lotu na ol i no stretim gut​—⁠ol i stap nabaut nabaut, na ol Juda nating i no inap lukim na skelim gut ol samting ol i mas mekim long olgeta de. Planti Juda i no inap stadi long ol buk bilong ol tisa bilong lotu long olgeta yia ol i stap laip; planti rait bilong ol dispela buk ol i bin raitim long tok Aram, na i hatwok long ol man nating i kaunim. Tasol Maimonides i tingim wanpela rot bilong stretim. Em i rausim sampela tok na em i kamapim klia ol bikpela tok i helpim ol man long tingim ol samting ol i mas mekim, na em i bungim ol dispela tok long 14 buk, na olgeta tok i stap stret long ples bilong en, na em i brukim ol stori i stap narapela narapela. Em i raitim long tok Hibru na ol tok i klia tru na i kamapim bikpela save bilong em long raitim buk.

Buk Mishneh Torah i gutpela tru bilong helpim ol Juda na stiaim ol, olsem na sampela hetman Juda i tingting planti, nogut dispela buk i senisim Talmud. Tasol sampela man, maski ol i no orait long dispela buk, ol i tokaut olsem em i nambawan buk tru na i kamapim bikpela save bilong man i bin raitim. Buk i kamapim klia ol lo, na em i nupela kain buk tru bilong lotu Juda, na i strongim bek ol lo na bilip bilong lotu Juda em ol man nating i no inap givim bel moa long en o kisim gut.

Orait bihain Maimonides i kirap raitim narapela bikpela buk (The Guide for the Perplexed). Ol man i wok long tanim planti buk Grik i go long tok Arap, olsem na planti Juda i wok long kisim save long ol tok bilong Aristotal na ol narapela saveman. Sampela ol i tingting planti, long wanem, ol i lukim olsem sampela tok bilong ol dispela saveman i no stret wantaim tok bilong Baibel. Maimonides i laikim tru ol tok bilong Aristotal, na long buk bilong em (The Guide for the Perplexed) em i laik kamapim klia ol as tok bilong Baibel na bilong lotu Juda, na em i laik mekim long pasin i stret wantaim tingting bilong ol saveman na long ol samting ol man inap skelim long tingting na pilim olsem em i tru.​—⁠Skelim wantaim 1 Korin 2:​1-5, 11-16.

Na Maimonides i raitim sampela buk moa, em ol buk i kamapim save bilong em long wok dokta na marasin samting, na stori bilong ol sta samting antap. Na bikpela save bilong em long raitim stori bilong ol samting, em i kamap klia long narapela rot tu. Wanpela bikpela buk dikseneri bilong ol Juda (Encyclopaedia Judaica) i stori long dispela na i tok: ‘Ol pas Maimonides i bin raitim i kirapim wanpela pasin bilong raitim pas i gutpela tru. Em i namba wan Juda em planti pas em i bin raitim ol i stap yet. Ol man em i salim ol dispela pas long ol, ol i laikim tru, na em i raitim long kain pasin i stret long ol dispela man.’

Wanem Ol Bilip Bilong Em?

Long 13 Lo Bilong Bilip Maimonides i bin raitim, em i kolim klia ol bilip, na Baibel i as bilong sampela. Tasol lo 7 na 9 i pait wantaim wanpela bilip em Baibel i as bilong en, olsem Jisas em Mesaia.d Tasol yumi tingim ol bilip giaman bilong ol misin i gat nem Kristen, olsem God Triwan, na ol bikpela pait ol misin i bin kamapim bilong subim ol man long tanim bel na ol i bin kilim i dai planti man, olsem na yumi inap pilim tingting bilong Maimonides, em i no laik skelim tumas dispela tok olsem Jisas em i Mesaia o nogat.​—⁠Matyu 7:​21-23; 2 Pita 2:​1, 2.

Maimonides i tok: ‘[Lotu Kristen] em i nambawan bikpela samting bilong mekim ol man i pundaun. Olgeta profet i bin toktok long Mesaia olsem man bilong kisim bek ol Israel. [Tasol lotu Kristen i narapela kain; em i] kirapim ol man long kilim i dai ol Juda long bainat, na liklik hap lain i stap yet ol i mas go nabaut na ol man i daunim ol, na ol i senisim tok bilong Tora, na planti man bilong graun i popaia na ol i lotuim narapela god​—⁠ol i no lotuim Bikpela.’​—⁠Buk Mishneh Torah, “The Laws of Kings and Their Wars,” sapta 11.

Tasol maski planti man i litimapim nem bilong Maimonides, planti Juda i sakim sampela bikpela tok bilong em. Long dispela taim ol Juda i wok long pulim ol narapela kain tingting i kam insait long lotu Juda (Kabala), em ol samting i stap hait, na planti Juda i kirap na bihainim pasin bilong lukluk long ol sta bilong kisim save long samting bai kamap bihain. Maimonides i tok: ‘Man i save bilip long ol man bilong lukluk long ol sta bilong kisim save long ol samting bai kamap bihain, na em i bihainim taim ol i bin makim bilong em i ken mekim wok o go raun long wanpela hap, em bai kisim kanda. Olgeta dispela samting i giaman tasol na i bilong trikim man. Man i bilip long ol dispela samting, em i longlong na i no gat tingting.’​—⁠⁠Buk Mishneh Torah, “Laws of Idolatry,” sapta 11; skelim wantaim Wok Pris 19:26; Lo 18:​9-13.

Na Maimonides i toktok strong tu long narapela pasin. Em i tok: “[Ol tisa bilong lotu] i makim mani ol wan wan man na ol lain bilong wanpela ples i mas givim long ol, na ol i kirapim ol man long kisim longlong tingting tru, olsem dispela em i wanpela lo na i stret ol i mas mekim olsem. Tasol i no gat wanpela tok long Tora o long tok bilong ol saveman [bilong Talmud] bilong helpim dispela tok bilong ol.” (Buk Commentary on the Mishnah, Avot 4:⁠5) Maimonides i no olsem ol dispela tisa bilong lotu. Em i wok strong long mekim wok dokta bilong kisim mani bilong lukautim em long ol samting bilong skin, na em i no kisim mani long wok lotu em i mekim.​—⁠Skelim wantaim 2 Korin 2:17; 1 Tesalonaika 2:⁠9.

Dispela i Mekim Wanem Long Lotu Juda na Ol Narapela Bilip?

Profesa Yeshaiahu Leibowitz bilong Yunivesiti Hibru long Jerusalem i tok: ‘I no gat wanpela man i bin stiaim tingting bilong ol man olsem Maimonides i bin mekim long taim bilong lotu Juda, kirap long taim bilong Abraham na ol Profet na i kam inap nau.’ Buk Encyclopaedia Judaica i tok: ‘Ol tok bilong Maimonides i mekim bikpela wok long stiaim ol bilip bilong lotu Juda long ol yia bihain. Na C. Tchernowitz i tok, sapos Maimonides i no bin i stap, bai lotu Juda i bruk long ol liklik lotu na bilip. Wok bilong em long helpim ol lain bilong lotu Juda long kamap wanbel long bilip, em wanpela bikpela wok tru em i bin mekim.’

Em i bin stiaim tingting bilong ol Juda na bai ol i ken kisim wankain tingting olsem bilong em long ol samting i mas wok stret, na man i mas skelim gut ol samting long tingting na no ken bilip nating tasol. Maimonides i bin stretim na kamapim klia sampela lo na bilip bilong lotu Juda. Ol saveman na ol man nating tu ol i laikim dispela samting em i bin mekim na ol i ting ol inap long bihainim. Bihain ol birua bilong em tu ol i orait long planti tok bilong Maimonides bilong kamapim klia ol lo na bilip bilong lotu Juda. Maimonides i bin raitim ol buk bilong helpim ol Juda na ol i no gat wok long lukim planti tok taim ol i laik save long sampela lo samting, tasol i no longtaim na ol man i kirap raitim sampela tok i stori long ol buk bilong em na ol i pulim stori i go bikpela.

Buk Encyclopaedia Judaica i tok: ‘Maimonides em wanpela saveman Juda i bin stiaim tru tingting bilong ol man paslain long yia 1500 samting, na long olgeta buk ol Juda i bin raitim na i kamapim ol bikpela save, dispela buk bilong em, Guide of the Perplexed, em i nambawan bikpela buk.’ Maimonides i raitim long tok Arap, tasol taim em i stap yet ol i tanim long tok Hibru na bihain long tok Rom, olsem na long olgeta hap bilong Yurop ol inap kisim dispela buk na stadi long en. Dispela i mekim na ol bilip em Maimonides i bin kamapim taim em i bungim ol bilip bilong Aristotal wantaim bilip bilong lotu Juda, kwiktaim ol i go insait long bilip bilong ol bikpela misin i gat nem Kristen. Ol saveman bilong misin long dispela taim bipo, olsem Albetus Magnus, Tomas Akwainas, planti taim ol i bin kamapim ol bilip bilong Maimonides. Na ol saveman bilong lotu Islam tu i kisim sampela tingting long Maimonides. Bihain ol bilip bilong Maimonides i stiaim tingting bilong sampela saveman bilong lain Juda, olsem Baruk Spinosa, na ol i lusim lotu Juda Otodoks.

Yumi ken tingim Maimonides em i wanpela saveman i mekim bikpela wok tru long ol dispela save bilong em. Em i bin tok, ol samting yumi bilip long en i mas stret wantaim gutpela tingting; dispela tok bilong em i stret long nau tu. Dispela i olsem wanpela lo i strong long bel bilong em na i kirapim em long tokaut na kamapim long ples klia ol bilip giaman bilong lotu. Tasol em i bin lukim ol tok na pasin giaman insait long ol misin i gat nem Kristen, na ol bilip bilong Aristotal i stiaim tingting bilong em, na ol dispela samting i pasim rot bilong em na sampela tok na bilip bilong em i no stret olgeta wantaim ol tok tru bilong Baibel. Tru, i no olgeta man i wanbel long tok ol i bin raitim long matmat bilong em, olsem: “Kirap long Moses na i kam inap long Moses, i no gat wanpela man i olsem Moses.” Tasol yumi mas tokaut olsem, em i bin stretim planti pasin na bilip bilong lotu Juda.

[Ol Futnot]

[Blok long pes 23]

EM DISPELA 13 LO BILONG BILIPe

1. God em i Man bilong wokim olgeta samting na em i Bos bilong olgeta samting. Em wanpela tasol i bin wokim ol samting, na em i mekim yet na em bai mekim long bihain tu.

2. God em i wanpela tasol. Em i no gat wok long pas wantaim narapela.

3. God i no gat bodi olsem bilong man.

4. God i namba wan tru na i las tru.

5. Yumi mas beten long God tasol. Yumi no ken beten long narapela man o long narapela samting.

6. Olgeta tok bilong ol profet i tru.

7. Tok profet bilong Moses i tru olgeta. Em i nambawan bilong olgeta profet i bin kamap paslain na bihain long em.

8. Olgeta tok bilong Tora nau yumi holim, em God i bin givim long Moses.

9. Ol tok bilong Tora i no ken senis, na God i no ken givim narapela long yumi.

10. God i save long olgeta wok na tingting bilong ol man.

11. God i save givim gutpela pe long ol man i bihainim ol lo bilong Em, na Em i save givim strafe long ol man i brukim ol lo bilong Em.

12. Mesaia bai kam tru.

13. God bai kirapim bek ol man i dai pinis.

[Ol Futnot]

[Piksa Kredit Lain long pes 21]

Jewish Division / The New York Public Library / Astor, Lenox, and Tilden Foundations