Talmut Em i Wanem Samting?
“Talmut em i nambawan gutpela buk, winim olgeta narapela buk ol man i bin raitim.”—The Universal Jewish Encyclopedia.
‘Talmut em i wanpela gutpela buk tru ol man i bin wokim—planti bikpela save i pulap long en, olsem na maski 1,500 yia i lus pinis, ol saveman i wok strong yet long kisim gut ol tok bilong en.’—Jacob Neusner, em wanpela saveman bilong lain Juda na man bilong raitim buk.
‘Talmut em i olsem nambawan as pos bilong lotu Juda na i save stiaim wokabaut bilong ol Juda long ol samting bilong spirit na i givim gutpela save na tingting long ol.’—Adin Steinsaltz, em wanpela saveman bilong Talmut, na em i wanpela rabai.
TRU tumas, inap planti handet yia ol tok bilong Talmut i bin mekim bikpela wok long i stap bilong ol Juda. Ol tok yumi lukim antap em i litimapim Talmut, tasol i gat ol man i bin daunim ol tok bilong Talmut; ol i tok, ol tok bilong en i no klia—em i olsem ‘wanpela solwara i gat graun malumalum i pulap long en.’ Sampela man i bin tok, em wanpela buk bilong Satan na i tok bilas long God. Na pop i bin putim wanpela lo i givim tok orait long ol man long mekim sampela samting long Talmut, olsem na ol i kirap mekim olsem: Planti taim ol i skelim na rausim sampela tok bilong en, na kisim Talmut bilong ol man, na long ol ples bung long Yurop ol i kukim planti Talmut long paia.
Dispela buk ol man i bin kamapim planti tok pait long en, em i wanem kain buk? Wanem samting i mekim na Talmut i narapela kain long ol narapela buk bilong ol Juda? I gat wanem as na ol i bin raitim? Wanem samting i mekim na em i kamap wanpela bikpela samting long lotu Juda? Em inap helpim ol man i no Juda?
Tempel long Jerusalem i bagarap long 70 C.E., na inap 150 yia bihain long dispela, ol skul bilong ol saveman rabai i stap nabaut nabaut long hap bilong Israel ol i wok hariap long kamapim wanpela nupela samting bilong helpim ol Juda long mekim yet lotu bilong ol. Ol i toktok wantaim na bihain ol i bungim ol kain kain lo ol i bin kisim long maus bilong ol man na ol i sotim na bungim wantaim. Ol i skruim sampela tok moa long en ol Juda i mas bihainim long mekim lotu—ol i no gat tempel, olsem na ol dispela nupela lo i bilong stiaim ol long wokabaut long pasin holi long olgeta de. Ol i raitim ol dispela nupela lo long wanpela buk ol i kolim Misna, em Juda ha-Nasi i kamapim klostu long yia 200 C.E. samting.a
Ol tok bilong Misna yet i gat strong—i no olsem em i mas kamapim sampela tok bilong Baibel bilong strongim ol tok bilong en, nogat. Pasin bilong en long kamapim ol tok, na stail bilong ol rait Hibru i stap long en, em i narapela kain stret long ol tok bilong Baibel. Ol tok bilong ol rabai em Misna i kamapim, em i bosim i stap bilong ol Juda long olgeta hap. Jacob Neusner i tok: ‘Misna i kamapim as lo bilong lain Israel. Em i strong long ol Israel i mas orait long dispela lo na ol i mas bihainim.’
Tasol olsem wanem sapos sampela man i no bilip tumas olsem tok bilong ol saveman em Misna i kamapim i gat wankain strong olsem ol tok bilong Baibel? Orait nau ol rabai i mas kamapim klia olsem, ol tok bilong ol Tanaim (ol tisa bilong lo bilong maus) long Misna em i stret wantaim ol tok bilong Ol Skripsa Hibru. Bilong mekim olsem, ol i skruim sampela tok moa long Misna. Ol i pilim olsem ol i mas kamapim klia olsem ol tok bilong Misna i tru na Lo God i givim long Moses long maunten Sainai em i as bilong Misna. Ol rabai i laik kamapim klia olsem wok bilong lo ol i bin kisim long maus bilong ol man em i wankain stret olsem lo ol i raitim. Olsem na Misna i kamap olsem wanpela nupela samting ol man bilong lotu i ken skelim na toktok long en.
Wok Bilong Kamapim Talmut
Ol rabai i kirap mekim dispela nupela wok, ol i kisim nem olsem Amoraim—“man bilong kamapim klia ol tok” bilong Misna. Olgeta wan wan skul i gat wanpela rabai i gat namba. Wanpela liklik lain saveman na sumatin i save bung long olgeta taim long yia na toktok wantaim. Tasol tupela taim long yia, long mun Adar na mun Elul, ol i mekim ol nambawan bikpela bung, em long taim ol Israel i no mekim planti wok long gaden na planti handet o planti tausen manmeri moa ol inap kam long ol dispela bung.
Adin Steinsaltz i tok: ‘Bos bilong skul i lukautim dispela bung em i sindaun long wanpela sia o long sampela mat. Ol saveman i gat nem, na ol wanwok bilong dispela bos na ol sumatin i gat bikpela save, ol i sindaun long ol namba wan lain i stap long pes bilong em, na olgeta narapela saveman i sindaun baksait long ol. Olsem na ol saveman i gat bikpela nem ol i sindaun long namba wan lain, na ol saveman i no gat bikpela nem olsem ol i sindaun long namba tu lain, olsem.’ Pastaim ol i kolim sampela tok bilong Misna. Bihain ol i skelim dispela tok wantaim ol wankain tok ol Tanaim i bin bungim, em ol tok i no stap long Misna. Orait nau wok bilong skelim tok i kirap. Ol i kamapim ol askim, na ol i skelim ol tok i pait wantaim bambai ol i ken painim ol tok i stret wantaim. Ol i wok long painim sampela tok bilong Ol Skripsa Hibru bilong helpim ol tok bilong ol rabai.
Ol i stretim gut ol tok ol i laik toktok long en, tasol sampela taim bikpela tok pait i kamap long ol dispela bung. Wanpela saveman em Talmut i kamapim tok bilong em, em i tok, taim ol rabai i toktok, i olsem “paia” i lusim maus bilong ol na i sut i go nabaut nabaut. (Hulin 137b, Talmut Bilong Babilon) Steinsaltz i stori long ol samting i kamap, olsem: ‘Bos bilong skul, o saveman i mekim tok na skulim ol man, em i kamapim tingting bilong em yet long ol tok ol i no wanbel long en. Ol saveman i sindaun harim ol i save sutim planti askim long em—as bilong ol dispela askim em sampela narapela rait, o tingting bilong sampela man i gat wok long mekim tok, o tingting bilong ol yet. Sampela taim ol i toktok inap sotpela taim tasol na ol i mas bekim ol askim long sotpela tok na no ken skelim skelim. Tasol sampela taim sampela saveman i kamapim ol narapela narapela bekim na nau bikpela tok i kamap na ol i paitim tok i go i kam inap longpela taim.’ Olgeta man i kam long ol dispela bung ol i gat rot long kamapim sampela tok. Ol tok ol i stretim pinis long ol dispela bung ol i salim i go long ol narapela skul bambai ol narapela saveman i ken skelim.
Tasol taim ol i bung olsem, ol i no toktok i go i go long ol samting bilong lo tasol. Ol lo i bosim sindaun bilong ol Juda long ol samting bilong lotu ol i kolim olsem Halaka. Dispela tok i kam long wanpela tok Hibru olsem “go” na i makim ‘wokabaut ol man i mas bihainim.’ Olgeta narapela samting—ol stori bilong ol rabai na bilong ol man em Baibel i stori long ol, na ol savetok, na kain kain save bilong graun—ol i kolim olsem Hagada, na dispela tok i kam long wanpela tok Hibru olsem “tokaut.” Taim ol rabai i bung wantaim na mekim toktok, ol i kamapim ol tok bilong Halaka wantaim ol tok bilong Hagada.
Long buk The World of the Talmud, Morris Adler i tok: ‘Sapos ol man i toktok longpela taim tumas long ol strongpela tok bilong lo, orait tisa i gat gutpela tingting bai katim dispela tok na stiaim tok i go long wanpela tok i no strongpela tumas, em ol tok bilong strongim bel bilong man. Olsem na long Talmut yumi inap lukim ol stori nating na ol stori bilong ol samting i bin kamap bipo, ol save bilong saiens na ol stori bilong ol tumbuna, ol tok bilong Baibel na ol tok bilong lotu; olsem na long tingting bilong ol man i no save long pasin bilong ol dispela skul, i olsem em i toktok nabaut long kain kain samting.’ Tasol ol saveman long ol dispela skul ol i save i gat as na ol tisa i save stiaim tok i go olsem. Halaka na Hagada i olsem bun bilong wanpela nupela haus ol i wokim insait long ol skul bilong ol rabai.
Ol i Wokim Tupela Talmut
Bihain, nambawan ples long Palestain bilong ol rabai i mekim lotu, ol i putim long Taiberias. Sampela skul moa i gat nem ol i stap long Seforis, Sisaria, na Lida. Tasol mani i sot, na ol lain politik i bruk nabaut, na lotu Kristen giaman i mekim nogut long ol Juda, olsem na planti ol i lusim ol dispela ples na i go sindaun long wanpela hap long Is-Babilon i gat planti Juda i stap long en.
Inap planti handet yia, bikpela lain sumatin i wok long lusim Babilon na i go i stap long Palestain bilong ol i ken stadi long ol skul i stap aninit long ol rabai i gat namba. Wanpela sumatin olsem em Aba ben Ibo, narapela nem bilong em Aba Arika—Aba bilong longpela bun—tasol bihain em i kisim nem Rab tasol. Em i go bek long Babilon long yia 219 C.E. samting, bihain long taim em i stadi aninit long Juda ha-Nasi, na nau bikpela senis i kamap long i stap bilong ol Juda long Babilon long ol samting bilong lotu. Rab i kamapim wanpela skul long Sura, em wanpela ples planti Juda i sindaun long en tasol i sot long ol saveman. Tasol Rab i gat nem na dispela i pulim 1,200 sumatin i kam long skul bilong em, na planti tausen moa i kam bung long skul bilong em long mun Adar na Elul bilong ol Juda. Wanpela wanlain bilong Rab i gat nem, em Samuel, em i kamapim wanpela skul long Nehardia. Sampela skul moa i gat nem ol i kamap long Pumbedita na Mehosa.
Orait nau i no gat as na ol sumatin i mas i go long Palestain, long wanem, long Babilon ol inap stadi aninit long ol tisa i gat bikpela namba. Ol i gat buk Misna na dispela samting i opim rot na bai ol skul long Babilon i ken bosim ol yet. Tru, narapela narapela pasin bilong stadi i kamap long Palestain na Babilon, tasol planti taim ol tisa long Babilon i toktok wantaim ol tisa long Palestain na sampela taim ol tisa bilong ol i senis senis, olsem na ol skul long Palestain na Babilon i stap wanbel long ol tok ol i lainim ol man long en.
Klostu long yia 400 C.E. samting, ol Juda long Palestain i kisim hevi. Lotu Kristen giaman i kamap strong na i putim tambu long ol Juda na mekim nogut long ol, olsem na long yia 425 C.E., dispela samting i pinisim wok bilong nambawan kaunsil bilong ol Juda, na ol Nasi (hetman) i no gat namba moa. Olsem na ol Amoraim long Palestain i kirap long bungim ol tok ol skul i stretim pinis i go long wanpela buk tasol bambai ol dispela tok i no ken lus. Dispela buk em ol i wokim hariap klostu long yia 400 C.E. samting, bihain ol i kolim olsem Talmut Bilong Palestain.b
Ol skul long Palestain i no planti olsem bipo, tasol ol Amoraim long Babilon i kamap strong tru long wok bilong ol. Abaye na Raba i wok long paitim tok i go i kam na ol i skelim gut. Bihain, bos bilong skul long Sura (371-427 C.E.), em Asi, em i kirap long bungim na stretim ol tok bilong tupela. Steinsaltz i tok, Asi i mekim olsem, long wanem, em i ‘ting ol tok bilong maus ol i bin kamapim em inap lus olgeta.’
Ol dispela tok i planti tumas na i no inap long wanpela man tasol o wanpela lain olgeta i stap long taim bilong em i ken stretim. Taim bilong ol Amoraim i pinis long Babilon long yia 450 C.E. samting, tasol laspela wok bilong stretim Talmut Bilong Babilon i go inap olsem yia 500 C.E. samting—lain i mekim dispela wok ol i kolim Saborim, em wanpela tok Aram, insait bilong en em ‘ol man bilong kamapim insait bilong ol tok,’ o ‘ol man i kamapim tingting bilong ol.’ Dispela laspela lain bilong stretim ol tok ol i kisim planti tausen tok ol rabai i bin toktok long en inap planti handet yia na ol i bungim wantaim; ol i stretim stretim ol tok bilong Talmut Bilong Babilon na dispela i mekim na em i stap narapela kain long ol buk ol Juda i bin raitim bipo.
Talmut i Mekim Wanem Wok?
Ol rabai bilong Talmut i mekim wok bilong kamapim long ples klia olsem ol tok bilong Misna na Ol Skripsa Hibru i kamap long wanpela as tasol. Tasol bilong wanem ol i laik mekim olsem? Jacob Neusner i tok: ‘Ol i tok ol i laik stretim wanpela bikpela tok, em Misna i stap olsem wanem long ai bilong ol man. Tasol samting tru ol i laik stretim, em namba na strong bilong ol saveman yet.’ Bilong strongim namba bilong ol saveman, ol i skelim na stretim olgeta wan wan lain bilong Misna, na sampela taim ol wan wan tok tu. Neusner i tok, long dispela rot ol rabai i ‘senisim nambawan bikpela wok bilong Misna.’ Taim ol i wokim dispela buk pastaim em inap olgeta, tasol nau ol i skelim na stretim gen. Taim ol i mekim olsem, i olsem ol i wokim gen Misna.
Dispela nupela samting ol i wokim—em Talmut—i helpim wok bilong ol rabai. Ol yet i kamapim ol lo bilong skelim ol tok, na dispela i lainim ol man long kisim wankain tingting olsem bilong ol rabai. Ol rabai i bilip olsem pasin bilong ol long mekim stadi na skelim ol samting, dispela i kamapim tingting olsem bilong God. Pasin bilong stadi long Talmut, dispela yet i kamap olsem wanpela kain lotu—ol i ting olsem taim ol i wokim tingting bilong ol, ol i bihainim pasin bilong God. I kam inap planti handet yia bihain, ol man bai bihainim dispela pasin bilong skelim ol tok bilong Talmut. Orait wanem samting i kamap? Cecil Roth, em man bilong raitim stori bilong ol samting i bin kamap bipo, em i tok: ‘Talmut i mekim na ol Juda i stap narapela kain long ol narapela lain, na i givim bikpela strong long ol long sakim senis, na i mekim ol i pas gut wantaim. Ol tok bilong Talmut i mekim tingting bilong ol i wok gut, olsem tingting i sap tru. Talmut i helpim ol Juda em ol man i bin mekim nogut long ol namel long ol yia olsem 500 i go inap 1500 samting. Taim ol i no gat kantri moa bilong ol yet, ol i gat ol dispela rait ol i ken karim i go wantaim ol, na i olsem ol i gat kantri bilong ol.’
Talmut i lainim ol man long tingting bilong ol rabai, olsem na Talmut i gat bikpela strong. Tasol ol Juda na ol man i no Juda ol i mas tingim dispela askim: Ol tok bilong Talmut i kamapim tru tingting olsem bilong God?—1 Korin 2:11-16.
[Ol Futnot]
a Sapos yu laik kisim sampela save moa long buk Misna, em i kamap olsem wanem na wanem ol tok i stap long en, lukim stori “Misna na Lo God i Givim Long Moses” long Wastaua bilong Novemba 15, 1997.
b Planti man i kolim Talmut Bilong Palestain olsem Talmut Bilong Jerusalem. Tasol dispela nem i no stret tumas, long wanem, long taim bilong ol Amoraim, i gat tambu long ol Juda i go insait long Jerusalem.
[Blok long pes 31]
Tupela Talmut—Tupela i Wankain?
Tok Hibru “Talmut” i makim “stadi” o “kisim save.” Ol Amoraim bilong Palestain na Babilon i bin kirap long stadi, o skelim, ol tok bilong Misna. Tupela Talmut (wanpela bilong Palestain na wanpela bilong Babilon) i mekim dispela samting, tasol olsem wanem? Tupela i wankain? Jacob Neusner i tok: ‘Namba wan Talmut i skelim ol samting i kamap klia pinis, namba tu Talmut i skelim ol tok ol man i ting em i tru; namba wan Talmut i mekim stret wok bilong en na i no kalapim mak, namba tu Talmut i kalapim dispela mak na i go moa yet.’
Ol i stretim stretim na skruim planti tok moa long Talmut Bilong Babilon na dispela i mekim na em i kamap wanpela bikpela buk i gat ol strongpela tok long en. Planti taim dispela tok “Talmut” i makim Talmut Bilong Babilon. Em dispela Talmut ol man i bin stadi long en na toktok long en inap planti handet yia. Long tingting bilong Neusner, Talmut Bilong Palestain em i “wanpela gutpela buk tru,” na Talmut Bilong Babilon em i “wanpela buk i gutpela moa moa yet.”