Bilong Wanem Ol i Wok Hait?
“SAPOS yu save long wanpela tok hait, bai yu pilim olsem em i wanpela hevi yu mas karim.” Wanpela savetok bilong ol Frans i tok olsem. Ating dispela i as na yumi amamas taim yumi save long wanpela tok hait, tasol yumi bel hevi taim yumi no inap tokaut long dispela samting. Ating i olsem, a? Tasol long bipo na i kam inap nau, planti man ol i laikim dispela pasin bilong mekim hait ol samting, na ol i bung wantaim long ol liklik lain bilong mekim hait ol samting ol i gat wankain laik long mekim.
Sampela lain olsem long bipo yet em ol lain i save mekim hait ol samting bilong lotu, olsem ol Isip na Grik na Rom. Bihain, sampela bilong ol dispela lain ol i lusim ol pasin bilong lotu ol i bin mekim hait, na ol i kirap mekim hait ol samting i olsem bilong wok politik, o mani, o wok bilong helpim ol man i stap nogut. Olsem: Long bipo ol i bin kamapim sampela liklik lain long Yurop em ol i gat wankain laik, na ol i save wok hait bilong lukautim ol yet long ol samting bilong mani.
Sampela lain i save bung na wok hait long taim bilong yumi ol i gat gutpela tingting na laik, olsem ‘bilong helpim ol man,’ na bilong ‘helpim ol rabisman samting na bilong skulim ol man long ol samting,’ olsem buk Encyclopædia Britannica i tok. I gat sampela lain em ol i save stap olsem lain brata, na klap bilong ol yangpela, na klap bilong ol manmeri i bung wantaim na kisim amamas samting, na sampela ol i save bung hait, o ol i hait liklik. Planti lain olsem ol i no bung bilong mekim sampela pasin nogut—ol i amamas tasol long mekim hait ol tok samting. Long sampela lain olsem, ol i mas mekim hait sampela pasin bambai ol i ken kamap memba bilong dispela lain, na ol i gat bikpela laik long mekim olsem, na dispela pasin i save strongim pasin pren na pasin wanbel namel long ol. Ol memba bilong ol dispela lain i pilim olsem dispela i helpim ol long pas gut wantaim na ol i stap bilong mekim wanpela gutpela wok. Ol kain lain i save wok hait olsem, ol i no save bagarapim sindaun bilong ol narapela man. Ol man bilong ausait i no save long ol tok hait bilong dispela lain, tasol i no olsem ol i lus long sampela samting, nogat.
Pasin Hait Inap Kamapim Samting Nogut
Sampela lain i wok hait, ol i no save haitim olgeta samting ol i mekim. Tasol olsem buk Encyclopædia Britannica i tok, sampela lain i gat ol tok na wok hait em sampela bilong dispela lain i no save long en, na dispela i save kamapim ol samting nogut. Dispela buk i tok, ol man i holim bikpela namba insait long ol dispela lain ol i save putim sampela nem long ol yet, o mekim tok tru antap, o kisim ol save i stap hait, na long dispela rot ol i mekim olsem “ol i stap narapela kain” long ol narapela bilong dispela lain, na dispela bai kirapim ‘ol man nating namel long ol long wok strong bambai ol inap kisim bikpela namba insait long dispela lain.’ Tasol dispela pasin inap kamapim sampela samting nogut. Ating ol man nating bilong dispela lain i no save liklik long tingting na laik tru bilong dispela lain, long wanem, ol i no kamap strong yet inap long ol i ken kisim ol save i stap hait. Sapos man i no tingting gut, i no hatwok long em i go insait long wanpela lain em i no klia tumas long ol laik bilong en na ol wok dispela lain i mekim bilong kamapim ol dispela laik. Na ating dispela lain i no tokaut gut long em long dispela samting. Tasol man i bin mekim ol pasin bilong kamap memba bilong dispela lain, ating bihain bai em i hatwok tru long lusim ol na kamap fri, long wanem, em i bin tok promis long haitim gut ol tok na wok bilong dispela lain, na dispela i olsem sen i kalabusim em.
Tasol dispela pasin bilong mekim hait ol samting, em inap kamapim sampela samting nogut tru sapos dispela lain i gat laik long mekim sampela wok em gavman i tambuim, o ol i laik mekim sampela pasin raskol o ol pasin nogut olsem, na ol i save wok hait na bai ol man i no inap save olsem dispela lain i stap. O sapos ol man i save dispela lain i stap na ol i save long ol laik bilong en, ating dispela lain bai wok long haitim nem bilong ol memba bilong en na ol wok bilong nau dispela lain i laik mekim. Yumi lukim dispela pasin i kamap insait long ol lain olsem paitman em bel bilong ol i strong tru long kamapim laik bilong lain bilong ol, na sampela taim ol i mekim pasin birua na kamapim ol bikpela bagarap.
Em nau, pasin bilong mekim hait ol samting em inap kamapim samting nogut long ol wan wan man yet na long olgeta man wantaim. Yumi ken tingim ol lain yangpela i save wok hait na bagarapim ol man i no gat asua, na ol lain bilong mekim pasin nogut olsem ol Mafia i save wok hait, na ol lain i save tok ol waitskin i winim ol narapela lain, olsem lain Ku Kluks Klan,a na planti lain moa olsem paitman em ol i wok yet long pasim rot bilong ol gavman long kamapim bel isi na gutpela sindaun.
Ol i Mekim Wanem Long Nau?
Namel long yia 1950 na 1959 samting, taim i gat kros namel long ol gavman bilong Is na Wes, i gat ol lain i kamap long sampela kantri bilong Westen Yurop na ol dispela lain i wok hait na i redi long mekim pait na sakim Rasia sapos em i kam pait na i laik kisim Westen Yurop. Wanpela nius bilong Jemani (Focus) i tok, insait long dispela taim long hap bilong Ostria, ‘ol i gat 79 ples i stap hait bilong bungim ol samting bilong pait long en.’ Sampela kantri long Yurop i no bin save olsem ol dispela lain i stap. Long 1991 samting, wanpela nius i tok: “Yumi no save yet hamas bilong ol dispela lain i stap na ol i bin mekim wanem long nau.”
Tru tumas, husat inap save hamas lain i wok hait nau long dispela taim bilong kamapim sampela samting nogut tru em yumi no ting bai kamap?
[Futnot]
a Dispela lain long Yunaitet Stets i holim yet sampela pasin bilong lotu em sampela lain bilong wok hait ol i bin mekim bipo—mak bilong en, em wanpela kruse i paia. Bipo, dispela lain i save putim ol longpela klos na waitpela laplap olsem sit bet na ol i raun long nait na i wok long bagarapim ol blakskin, ol Katolik, ol Juda, ol man bilong ol narapela skin, na ol lain olsem leba-yunion.