Ol Makabi—Ol i Husat?
LONG planti man, taim bilong ol Makabi, em ol i bin stap namel long taim ol i bin raitim ol laspela buk bilong Ol Skripsa Hibru na taim Krais Jisas i kam long graun, dispela taim i olsem i stap hait, long wanem, i no gat planti stori bilong ol samting i bin kamap long dispela taim. Yumi ken tingim liklik blakpela bokis i stap insait long ol balus, na taim wanpela balus i bagarap, ol i save skelim ol tok i stap long dispela liklik bokis na ol inap kisim sampela toksave long en. Na i wankain tu taim yumi skelim sampela stori bilong taim bilong ol Makabi, yumi inap kisim sampela save long dispela taim bilong ol, em wanpela taim bilong bikpela senis i laik painim lain Juda.
Ol Makabi ol i husat? Ol i bin mekim wanem long pasin na lotu bilong ol Juda paslain long taim Mesaia i kam, em Baibel i tok profet long em?—Daniel 9:25, 26.
Pasin Bilong Ol Grik i Kisim Ol Narapela Lain
Bikpela King Aleksander i go pait na kisim ol kantri kirap long kantri Grik i go inap long India (336-323 B.C.E.). Em i bosim planti kantri, na dispela i wanpela as na tok ples na pasin bilong ol Grik i go kamap long planti hap. Ol ofisa na soldia bilong Aleksander ol i maritim ol meri bilong ol dispela hap, na dispela i mekim na ol i bungim pasin bilong ol Grik wantaim pasin bilong ol dispela narapela lain. Taim Aleksander i dai pinis, gavman bilong em i bruk na 4-pela jeneral bilong em i kisim. Inap 200 yia samting paslain long Krais, Antiokas Namba 3 bilong lain Selusit bilong ol Grik long kantri Siria i kisim Israel long han bilong ol king Grik bilong Isip. Orait taim ol Grik i bosim Israel, dispela i mekim wanem long ol Juda?
Wanpela man bilong raitim stori bilong ol samting i bin kamap bipo em i tok: ‘Ol lain i sindaun klostu long ol Juda na ol i kisim pasin bilong ol Grik, ol Juda i no inap abrusim ol, na ol i no inap abrusim ol brata bilong ol i stap long ol narapela kantri, olsem na i hatwok tru long abrusim pasin bilong kisim ol tingting na pasin bilong ol Grik. Ol man i stap long dispela taim bilong ol Grik i bosim ol kantri, ol i mas kisim ol pasin bilong ol Grik na i no inap abrusim!’ Ol Juda i kisim ol nem Grik. Na ol i kisim sampela pasin bilong ol Grik na ol pasin bilong ol long bilas. Em nau, isi isi ol pasin na tingting bilong ol Grik i wok long kam insait long lain Juda.
Dispela i Paulim Ol Pris
Pasin na tingting bilong ol Grik i paulim tru ol pris Juda. Planti ol i ting, bilong kisim pasin na tingting bilong ol Grik, ol i mas larim sampela senis i kamap insait long lotu Juda na bai i stret wantaim dispela taim ol i stap long en. Wanpela Juda i gat dispela kain tingting, em Jeson (long tok Hibru ol i kolim Josua), em brata bilong hetpris Onias Namba 3. Taim Onias i stap long Antiok, Jeson i laik givim mani long ol bikman bilong gavman Grik bilong grisim ol. Bilong wanem em i mekim olsem? Em i laik grisim ol na bai ol i makim em long kamap hetpris, olsem senis bilong Onias. Antiokas Epifanis bilong lain Selusit bilong ol Grik (175-164 B.C.E.) em i amamas long mekim olsem. Bipo ol Grik i no bin mekim sampela samting long wok hetpris bilong ol Juda, tasol Antiokas i sot long mani bilong salim ol ami bilong em i go mekim pait. Na tu, em i amamas long wanpela hetman Juda i laik kamapim strong pasin bilong ol Grik namel long lain Juda. Jeson i tok na Antiokas i makim Jerusalem olsem wanpela taun Grik (polis). Na Jeson i wokim wanpela haus spot, em ol yangpela Juda na ol yangpela pris tu ol i ken insait long ol spot.
Em nau, dispela pasin nogut i kamapim sampela pasin nogut moa. Tripela yia bihain, Menelaus, ating em i no bilong lain pris, em i laik grisim Antiokas long bikpela mani moa, na nau Jeson i ranawe. Bilong baim Antiokas, Menelaus i kisim bikpela mani tru long bokis mani bilong tempel. Onias Namba 3 (em i stap olsem kalabus long Antiok) i tokaut olsem dispela pasin i no stret, olsem na Menelaus i stretim rot bilong kilim em i dai.
Orait bihain wanpela tok win i kamap olsem Antiokas i dai pinis, olsem na Jeson i kisim wan tausen man na ol i go bek long Jerusalem na bai em i ken kisim bek wok hetpris long Menelaus. Tasol Antiokas i no dai. Taim em i harim tok long samting Jeson i mekim, na em i harim olsem ol Juda i bikhet long lo bilong ol Grik em i putim na ol i kros pait, em i kirap bekim nogut long ol.
Antiokas i Mekim Save Long Ol
Long buk bilong em (The Maccabees), Moshe Pearlman i tok: ‘Ol stori bilong dispela i no klia olgeta, tasol i olsem Antiokas i ting, taim em i bin larim ol Juda i stap fri long mekim ol samting bilong lotu, em i bin mekim wanpela popaia long ol samting bilong politik. Em i ting dispela pasin bikhet na pait i kamap long Jerusalem, i no ol samting bilong lotu tasol i as bilong en—sampela lain long Judia ol i laik helpim Isip, na ol dispela tingting politik i kamap strong namel long ol, long wanem, lain Juda tasol i strong long ol i ken i stap narapela long ol samting bilong lotu, na gavman i orait long ol i mekim olsem. Orait nau em i tingting olsem em i mas pinisim dispela pasin.’
Abba Eban, em wanpela bikman long gavman long Israel na wanpela saveman, em i stori long sampela samting i bin kamap long dispela: ‘Namel long yia 168 na 167 [B.C.E.], ol samting i wok long kamap klostu klostu—ol i kilim i dai planti Juda, na ol i go insait long tempel na kisim ol samting bilong en, na ol i tambuim ol man long mekim lotu Juda. Sapos wanpela man i mekim pasin bilong katim skin, ol i mas kilim em i dai, na i wankain tu long ol man i bihainim Sabat. Na long Disemba bilong yia 167, ol i mekim samting i nogut tru—Antiokas i putim tok na ol i wokim alta bilong mekim ofa long god Sus insait long tempel, na ol Juda i mas kisim mit bilong pik—long lo bilong ol Juda, pik em samting i no klin—na ol i mas mekim ofa long god bilong ol Grik long dispela alta.’ Insait long dispela taim, Menelaus na ol narapela Juda i bihainim pasin bilong ol Grik, ol i holim yet wok bilong ol, na ol i mekim wok pris long dispela tempel i no klin moa long ai bilong God.
Tru, planti Juda i orait long kisim pasin bilong ol Grik, tasol wanpela nupela lain i kamap, ol i kolim olsem ol Hasit—olsem ol man holi—na ol i wok long kirapim ol man long bihainim stret Lo Bilong Moses. Ol man nating i les pinis long ol pris i bihainim pasin bilong ol Grik, na ol i wok long helpim lain Hasit. Long olgeta hap bilong kantri ol i subim ol Juda long bihainim pasin bilong ol haiden na mekim ofa long god bilong ol, na sapos ol i no mekim, bai ol i kilim ol i dai. Olsem na planti Juda i kisim bagarap long dispela taim. Ol buk bilong ol Makabi i stori long planti planti Juda, ol man, meri, pikinini, ol i orait long i dai na ol i nolaik tru long lotuim ol god haiden.
Ol Makabi i Kirap Pait
Ol dispela pasin nogut Antiokas i mekim i kirapim planti Juda long pait bilong helpim lotu bilong ol. Long Modin, long hap not-wes bilong Jerusalem klostu long taun Lida, i gat wanpela pris i stap, nem bilong em Matatias, na ol i singautim em i kam long namel bilong taun. Matatias i gat nem namel long ol man bilong ples, olsem na wanpela ofisa bilong king i laik kirapim em long mekim ofa long god bilong ol haiden—bilong lukautim laip bilong em na bilong i stap olsem piksa ol narapela manmeri bilong ples i ken bihainim. Tasol Matatias i no laik mekim, olsem na narapela Juda i kam na em i orait long mekim olsem. Matatias i belhat nogut tru na em i kisim wanpela naip samting na kilim i dai dispela man. Ol soldia Grik i kirap nogut long samting dispela lapun i mekim, olsem na ol i no kirap kwik na holim em. Orait wantu Matatias i kirap na kilim i dai dispela ofisa tu. Nau 5-pela pikinini man bilong Matatias wantaim ol man bilong taun i daunim ol soldia Grik na ol i no gat taim bilong mekim wanpela samting bilong helpim ol yet.
Matatias i singaut olsem: ‘Olgeta man i strong long bihainim Lo, ol i mas bihainim mi.’ Bilong abrusim bekim bilong dispela pasin em i bin mekim, em wantaim ol pikinini bilong em i ranawe i go long ples maunten, na taim stori bilong ol samting ol i bin mekim i go nabaut, sampela Juda (em planti ol i bilong lain Hasit) ol i go bung wantaim ol.
Matatias i makim pikinini bilong em, Juda, long bosim wok bilong mekim pait. Juda i gat save tru long dispela kain wok, olsem na ol i kolim em Makabi, insait bilong en i olsem “hama.” Matatias wantaim ol pikinini bilong em ol i kisim nem olsem ol Hasmon, em wanpela nem ol i kisim long taun Hesmon, o long wanpela tumbuna bilong ol i gat dispela nem. (Josua 15:27) Tasol Juda Makabi em i kamap olsem man bilong go pas long dispela pait, olsem na dispela famili olgeta i kisim nem olsem ol Makabi.
Ol i Kisim Bek Tempel
Long namba wan yia bilong dispela pait, Matatias wantaim ol pikinini bilong em ol i bungim wanpela liklik ami. Planti taim ol soldia Grik i kam pait long ol paitman bilong lain Hasit long de Sabat. Ol Hasit ol inap tru long lukautim ol yet, tasol ol i no laik brukim lo bilong Sabat. Olsem na ol soldia Grik i kilim i dai planti tru. Long dispela taim Matatias—nau ol Juda i tingim em olsem man i gat save long bosim lotu—em i kamapim wanpela lo i orait long ol Juda i ken pait bilong lukautim ol yet long de Sabat. Dispela lo i givim strong long ol long mekim dispela pait, na tu, em i kamapim wanpela pasin insait long lotu Juda olsem ol bikman bilong lotu ol inap senisim lo bilong ol Juda na bai em i wankain olsem ol senis i wok long kamap long i stap bilong ol. Buk Talmut i kamapim dispela tingting taim em i tok: ‘Ol i ken mekim nogut long wanpela Sabat bambai ol i ken mekim holi planti Sabat.’—Yoma 85b.
Taim lapun papa bilong Juda Makabi i dai, Juda i kamap olsem gopas bilong dispela lain paitman. Em i save pinis, sapos em i go stret na mekim pait long ol birua, em bai lus long pait. Olsem na em i tingim sampela nupela rot bilong mekim pait, kain olsem ol pait bilong nau em sampela lain i save hait na mekim bilong daunim gavman. Em i pait long ol ami bilong Antiokas long ol hap em ol i no inap mekim ol samting bilong sakim em. Olsem na long planti pait Juda i wok long daunim ol ami i bikpela tru, winim liklik ami bilong em.
Insait long ol kantri em lain Selusit i bosim, i gat sampela kros pait i kamap, na tu, long dispela taim gavman bilong Rom i wok long kamap strong, olsem na ol bikman bilong lain Selusit i no tingting tumas long strongim ol lo ol i bin putim bilong daunim ol Juda. Em nau, dispela i givim rot long Juda na em i mekim pait long ol ami bilong Antiokas i go inap long ol dua bilong banis bilong Jerusalem yet. Long Disemba 165 B.C.E. (o ating long yia 164 B.C.E.), Juda wantaim ami bilong em i kisim tempel, na em i mekim ol kap plet samting bilong en i kamap klin na em i makim dispela tempel gen i kamap haus bilong God yet—inap 3-pela yia stret bihain long taim ol i bin bagarapim. Ol Juda i save tingim dispela de long olgeta yia, long taim bilong Hanuka, em bikpela de bilong makim tempel i kamap haus bilong God.
Ol i Putim Wok Politik i Go Pas
Dispela pait bilong Juda Makabi i mekim pinis wok bilong en. Ol i tekewe pinis ol tambu long mekim lotu Juda. Ol i kirap gen long mekim lotu na mekim ol ofa long tempel. Ol Hasit i amamas long dispela na ol i lusim ami bilong Juda Makabi na ol i go bek long ples bilong ol. Tasol Juda i gat narapela tingting. Em i gat wanpela ami i bin lain gut long pait, olsem na em inap mekim wok long en bilong kamapim wanpela gavman bilong ol Juda yet. Pastaim, as bilong dispela pait em ol samting bilong lotu, tasol nau i gat narapela as bilong en, em ol samting bilong politik. Olsem na dispela pait i go yet.
Juda Makabi i laik kisim helpim long pait em i mekim bambai gavman Selusit i no ken bosim moa ol Juda, olsem na em i mekim wanpela kontrak wantaim Rom. Ol birua i kilim em i dai long pait long yia 160 B.C.E., tasol ol brata bilong em i mekim yet dispela pait. Brata bilong Juda, em Jonatan, em i stiaim ol samting i go na ol bikman bilong gavman Selusit i orait long givim wok long em olsem hetpris na hetman long Judia, tasol em i stap yet aninit long wok gavman bilong ol. Bihain ol Siria i pasim tok long mekim pasin birua long em, na ol i giamanim em na holimpas em na kilim em i dai. Orait nau brata bilong em Simeon—em laspela bilong ol dispela brata Makabi—em i kisim wok bilong Jonatan. Taim Simeon i bosim Judia, em i daunim strong bilong lain Selusit na ol i pinis long bosim Judia (long yia 141 B.C.E.). Simeon i mekim gen kontrak wantaim Rom, na ol bikman Juda i orait long em i bosim Judia na stap hetpris. Olsem na wanpela lain king i kamap long lain bilong ol Hasmon, na i stap long han bilong ol Makabi.
Taim Mesaia i no kam yet, ol Makabi i kirapim gen lotu long tempel. (Skelim wantaim Jon 1:41, 42; 2:13-17.) Tasol ol Juda i no bilip long wok pris em ol pris i mekim aninit long lain Hasmon, wankain olsem bipo ol pris i bin bihainim pasin bilong ol Grik na nau ol Juda i no bilip tumas long wok pris bilong ol. Tru tumas, taim ol pris i gat tingting bilong wok politik na ol i bosim kantri, na i no wanpela king bilong lain bilong gutpela man Devit i bosim kantri, ol Juda i no bin kisim ol gutpela samting tru long en.—2 Samuel 7:16; Song 89:3, 4, 35, 36.
[Piksa long pes 21]
Matatias, em papa bilong Juda Makabi, em i singaut olsem: ‘Olgeta man i strong long bihainim Lo, ol i mas bihainim mi’
[Kredit Lain]
Matatias i singaut long ol refyuji Juda i bihainim em/The Doré Bible Illustrations/Dover Publications