Ol Kristen Bilong Pastaim Long Taim Bilong Ol Grik
PLANTI lain em ol Kristen bilong pastaim i bin autim tok long ol, ol i bin mekim tok ples Grik. Ol Skripsa em ol i bin yusim bilong strongim tok bilong Jisas ol i autim, i stap long tok Grik. Taim holi spirit i kirapim ol man long raitim ol tok em bihain ol i kolim Ol Skripsa Grik, klostu olgeta i bin raitim tok long tok Grik, na ol i kamapim ol tok na tok piksa em ol man i sindaun long ol hap we ol man i bihainim ol pasin bilong ol Grik, ol inap kisimgut. Tasol Jisas na ol aposel bilong em na ol man bilong raitim Ol Skripsa Grik, ol i no bilong lain Grik, nogat. Olgeta ol i bilong lain Juda.—Rom 3:1, 2.
Olsem wanem na tok ples Grik i kamap olsem bikpela samting bilong mekim lotu Kristen i go bikpela? Olsem wanem ol Kristen bilong pastaim em ol i bin raitim Baibel na ol misineri i bin kamapim gutnius bambai ol lain bilong mekim tok Grik ol i gat laik long harim? Na bilong wanem yumi mas save long ol dispela samting i bin kamap long bipo yet?
Pasin Bilong Ol Grik i Go Nabaut
Inap 3 handet yia samting paslain long Krais, Bikpela King Aleksander i daunim Gavman Persia, na em i kirap strong long kisim ol narapela hap bilong graun. Bilong mekim ol dispela kantri i pas gut wantaim, em wantaim ol king i bin kisim ples bilong em, ol i wok strong long kirapim ol dispela lain long kisim tok Grik na ol pasin bilong ol Grik.
Maski bihain Rom i daunim gavman Grik na i pinisim olgeta strong bilong en long wok politik, ol lain i stap long ol kantri klostu ol i strong yet long bihainim pasin bilong ol Grik. Inap wan handet yia samting paslain long Krais, ol lain bilong Rom i gat biknem ol i gat laik tru long kisim save long olgeta samting bilong ol Grik—ol piksa bilong ol, ol naispela haus, ol buk samting, na olkain tingting bilong ol saveman bilong ol Grik. Dispela i bin kirapim man bilong raitim stori, em Horas, long tok: ‘Maski kantri Grik i stap olsem wokboi bilong kantri i daunim em, dispela lain yet i kamap olsem wokboi bilong lain Grik long laikim tumas olgeta samting bilong ol Grik.’
Aninit long gavman Rom, ol pasin bilong ol Grik i kamap strong tru long ol bikpela taun long Esia Maina, Siria, na Isip. Pasin na tok Grik i insait long olgeta samting long i stap bilong ol man, long ol wok bilong gavman, na lo na olkain wok bisnis, na stail bilong ol klos na bilas. Long planti taun bilong ol Grik i gat ol haus eksasais samting, em ples we ol yangpela man i bin kisim trening, na i gat ol haus tieta, em ol i save wokim pilai bilong ol stori bilong ol Grik.
Wanpela saveman bilong ol samting bilong bipo, em Emil Schürer, em i tok: “Isi isi pasin na tingting bilong ol Grik i wok long pulim ol Juda tu.” Pastaim, strongpela tingting bilong ol Juda long lotu bilong ol i kirapim ol long sakim dispela pasin haiden i insait long ol tingting bilong lain Grik, tasol bihain ol dispela pasin bilong ol Grik i kam insait long planti samting long i stap bilong ol Juda. Olsem Schürer i tok, “liklik kantri bilong ol Juda i stap namel long ol kantri i bihainim pasin na tingting bilong ol Grik, na ol i mas wok bisnis wantaim ol dispela lain, olsem na oltaim ol i mas bung na toktok wantaim ol.”
Wok Bilong Baibel Septuagint
Planti Juda i lusim ples na i go sindaun long ol kantri i stap nabaut klostu long solwara Mediterenian, na ol i sindaun long ol taun i bihainim pasin bilong ol Grik na ol i mekim tok Grik. Ol dispela Juda i wok yet long bihainim lotu Juda na ol i save go long Jerusalem long ol bikpela de bilong lotu i kamap long olgeta yia. Tasol bihain planti bilong ol i lusim tingting long tok Hibru.a Olsem na i gat wok bilong tanim Ol Skripsa Hibru i go long tok Grik em planti man i save mekim long dispela taim. Ol saveman Juda, ating ol i stap long Aleksandria long Isip—em ples i bihainim tru olgeta pasin bilong ol Grik—ol i kirap mekim dispela wok long 280 B.C.E. samting. Long dispela rot Baibel Septuagint i kamap.
Baibel Septuagint em i wanpela bikpela samting tru ol i kamapim. Dispela Baibel yet i mekim na ol lain bilong Wes ol inap kisim save long ol tok bilong Ol Skripsa Hibru. Sapos ol i no bin tanim dispela Baibel, save bilong ol samting God i bin mekim long lain Israel bai i stap hait, long wanem, ol dispela rait i bin stap long wanpela tok ples em planti man i no save moa long en, na dispela bai i no gat strong long kirapim ol man long i go autim gutnius long olgeta hap bilong graun. Tasol tok ples na pasin bilong raitim tok long Baibel Septuagint i givim rot long ol man bilong kain kain lain long kisim save long God Jehova. Planti lain i save long tok Grik, olsem na dispela tok ples i gutpela tru long wok bilong autim tok i tru bilong God long olgeta hap.
Ol Arapela Lain i Bihainim Lotu Juda na Ol Man i Aninit Long God
I kam inap wan handet yia samting paslain long Krais, ol Juda i bin tanim planti buk bilong ol i go long tok Grik, na ol i raitim ol nupela buk long dispela tok ples. Long dispela rot ol narapela lain bilong graun i kisim save long stori bilong ol samting bilong lain Israel bilong bipo na lotu bilong ol. Ol saveman i tok, long dispela taim bipo, planti manmeri bilong ol narapela lain ol i “bung wantaim ol Juda long ol komiuniti bilong ol, na ol i lotu wantaim ol Juda na bihainim ol lo bilong ol Juda—sampela ol i bihainim gut na sampela ol i bihainim liklik tasol.”—Buk The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ.
Sampela man bilong ol arapela lain ol i kisim lotu Juda wantaim pasin bilong en long katim skin, na ol i kamap man bilong bihainim lotu Juda. Na sampela i kisim sampela pasin bilong lotu Juda, tasol ol i no go insait olgeta long en. Long ol buk bilong ol Grik ol i bin kolim ol dispela lain olsem “ol man i aninit long God.” Baibel i kolim Kornilius olsem man i “bihainim gut pasin God i laikim na . . . i save aninit long God.” Aposel Pol i bin bungim planti man i save aninit long God em ol i save bung wantaim ol Juda long olgeta hap bilong Esia Maina na Grik. Long Antiok bilong Pisidia em i kolim ol man i bung long haus lotu olsem “yupela man bilong Israel, na yupela ol arapela man i save aninit long God.”—Aposel 10:2; 13:16, 26; 17:4; 18:4.
Olsem na taim ol disaipel bilong Jisas i kirap autim gutnius long ol komiuniti bilong lain Juda i stap ausait long Judia, planti manmeri i harim dispela tok ol i bilong lain Grik. Long ol dispela komiuniti, lotu Kristen i gat rot long i go bikpela na kamap strong. Taim em i klia tru olsem God i singautim ol arapela lain tu long bilip na wetim em i kisim bek ol, nau ol disaipel i save, long ai bilong God “i no gat ol Juda na ol Grik.”—Galesia 3:28.
Autim Tok Long Ol Grik
Lotu na pasin bilong ol manmeri bilong ol arapela lain i no stret, olsem na pastaim sampela Kristen i surik long larim ol arapela lain i kam insait long kongrigesen Kristen. Taim ol i lukim olsem God i orait long kisim ol man bilong ol arapela lain, ol aposel na ol hetman long Jerusalem i kamapim klia olsem ol dispela lain i tanim bel pinis ol i no ken kaikai blut, mekim pasin pamuk, na lotuim ol god giaman. (Aposel 15:29) Dispela em i bikpela samting long ol manmeri em bipo ol i bin bihainim pasin bilong ol Grik, long wanem, ol Grik na Rom i strong tumas long mekim “ol dotipela pasin nogut” na pasin bilong tupela man i slip wantaim. I tambu tru long ol Kristen i mekim ol dispela kain pasin.—Rom 1:26, 27; 1 Korin 6:9, 10.
Long ol misineri Kristen bilong pastaim i bin autim tok long ol Grik, aposel Pol i gat nem tru. Long nau tu, ol man i go raun long Atens, Grik, ol inap lukim long as bilong maunten Areopagus wanpela plet bras bilong makim bikpela tok Pol i bin mekim long dispela taun. Stori bilong en i stap long Buk Aposel sapta 17. Namba wan tok bilong Pol, olsem “Yupela man bilong Atens,” ol Grik i save mekim taim ol i kirapim tok bilong ol, olsem na ol man i bung na harim tok bilong Pol—sampela ol i saveman bilong lain Epikurian na lain Stoik—bel bilong ol i stap isi. Pol i no soim olsem em i bel nogut long ol, na em i no sutim tok long bilip bilong ol. Nogat. Pol i laik bai ol i belgut long em na em i tok, i luk olsem ol i man bilong givim bel tru long lotu. Em i toktok long wanpela alta bilong ol i gat rait olsem, “Dispela alta em i bilong wanpela god mipela i no save long en,” na em i tok, em dispela God yet nau em i laik stori long en.—Aposel 17:16-23.
Pol i kamapim ol kain tingting em ol man inap kisim, olsem na ol i putim yau long tok bilong em. Ol Stoik ol inap wanbel long tok bilong em olsem God i As bilong laip bilong ol man, na olgeta man ol i bilong wanpela lain tasol, na God i no stap longwe long yumi, na yumi ol man i stap laip long strong bilong God tasol. Bilong strongim dispela laspela hap tok bilong em, Pol i kamapim tok bilong ol man Stoik i save raitim ol stori, em Aratus (Phaenomena) na Kleantes (Hymn to Zeus). Na ol Epikurian tu ol inap wanbel long planti tok bilong Pol—olsem God i stap laip na yumi inap save long em. Em inap tru long olgeta samting, na i no gat wok long ol man i mas givim wanpela samting long em, na em i no save sindaun long ol haus lotu ol man i save wokim.
Ol man i harim tok bilong Pol ol i save long ol kain tok em i yusim. Sampela i tok, ol dispela tok olsem “graun (kosmos),” “pikinini,” na “God” em ol tok ol saveman Grik i bin kolim planti taim. (Aposel 17:24-29) Tru, i no olsem Pol i laik haitim sampela tok i tru bambai ol man i amamas long tok bilong em, nogat. Laspela tok bilong em long kirap bek na long kot bai painim ol man, dispela tok i pait wantaim ol bilip bilong ol. Tasol em i senisim sampela pasin na stail bilong mekim tok bambai ol dispela man i gat laik long harim tok.
Pol i salim planti pas bilong em i go long ol kongrigesen i stap long ol taun Grik o long ol komiuniti bilong ol Rom em ol i bihainim tru pasin na tingting bilong ol Grik. Pol i raitim ol dispela pas long tok Grik i klia tru na i gat strong, na em i kamapim ol kain tingting na tok ol Grik i save gut long en. Pol i mekim tok piksa long ol spot bilong resis, na prais em man i win em i save kisim, na waspapa i save bringim mangi i go long skul, na planti samting moa long i stap bilong ol Grik. (1 Korin 9:24-27; Galesia 3:24, 25) Tru, Pol i bin orait long yusim sampela tok long tok Grik, tasol em i sakim tru ol pasin na bilip bilong ol.
Em i Kisim Pasin Bilong Olgeta Kain Man
Aposel Pol i save, bilong givim gutnius long ol man, em i mas “kisim pasin bilong olgeta kain man.” Em i tok: “Taim mi stap wantaim ol Juda mi save bihainim pasin bilong ol Juda, bilong mi ken kisim ol Juda,” na taim em i stap wantaim ol Grik em i bihainim pasin bilong ol Grik, bambai em i ken helpim ol long save gut long ol samting God i tingting pinis long mekim. Na Pol em inap tru long mekim olsem, long wanem, em i wanpela Juda na em i bilong wanpela taun i save bihainim pasin bilong ol Grik. Olgeta Kristen bilong nau tu i mas mekim kain samting olsem.—1 Korin 9:20-23.
Long nau planti milion manmeri i save go sindaun long ol narapela kantri i gat ol pasin i narapela kain long pasin bilong ples bilong ol. Dispela i save givim bikpela wok long ol Kristen em ol i laik autim gutnius bilong Kingdom Bilong God na bihainim tok bilong Jisas long “mekim olgeta lain manmeri i kamap disaipel.” (Matyu 24:14; 28:19) Planti taim ol i lukim olsem taim ol man i harim gutnius long tok ples bilong ol yet, bel bilong ol i save pilim tru na ol i gat laik long harim dispela tok.
Olsem na ol i save wokim dispela nius, Wastaua i Tokaut Long Kingdom Bilong Jehova, long olgeta mun long 169 tok ples, na poroman bilong en, nius Kirap!, ol i wokim long 81 tok ples. Na bilong autim gutnius long ol manmeri i kam sindaun long hap bilong ol, planti Witnes Bilong Jehova i save wok strong long lainim wanpela nupela tok ples—na sampela tok ples i hatwok long lainim, olsem tok Arabik, tok Saina, na tok Rasia. Ol i gat wankain tingting olsem ol Kristen bilong pastaim na ol i lainim ol dispela tok ples. I olsem aposel Pol i tok: “Mi bin kisim pasin bilong olgeta kain man, long wanem, mi laik traim olgeta rot bilong kisim bek sampela bilong ol.”—1 Korin 9:22.
[Futnot]
a Planti Juda long Jerusalem i bin mekim tok Grik. Olsem, i gat sampela man “bilong wanpela haus lotu bilong ol Juda, ol i kolim haus lotu bilong ol friman . . . [na ol lain] bilong taun Sairini na taun Aleksandria na bilong tupela provins Silisia na Esia,” em ol i save mekim tok ples Grik.—Aposel 6:1, 9.
[Mep long pes 18]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
Rom
GRIK
Atens
ESIA
Antiok (bilong Pisidia)
SILISIA
SIRIA
JUDIA
Jerusalem
ISIP
Aleksandria
Sairini
SOLWARA MEDITERENIAN
[Piksa long pes 19]
Baibel “Septuagint” i bin helpim ol man long kisim save long Jehova long taim bilong ol aposel
[Kredit Lain]
Israel Antiquities Authority
[Piksa long pes 20]
Plet bras long Areopagus i makim bikpela tok Pol i bin mekim