Lait i Pinisim Taim Bilong Tudak
TAIM bilong Krais Jisas na ol aposel bilong em i narapela kain tru long taim bilong ol man i bin raitim Ol Skripsa Hibru. Ating ol man i kaunim Baibel ol i no save long dispela samting, na ol i ting sindaun bilong ol Juda na lotu bilong ol i stap wankain tasol insait long ol yia i go pinis kirap long profet Malakai na i kam inap long taim bilong Matyu em i bin raitim Gutnius; dispela hap taim em olsem 400 yia.
Long planti Baibel bilong nau, Malakai em laspela buk bilong Ol Skripsa Hibru na em i stori long liklik hap lain bilong Israel ol i sindaun gen long graun bilong ol bihain long God i bin lusim ol long kalabus bilong Babilon. (Jeremaia 23:3) Buk i kirapim ol Juda i givim bel tru long God long wetim de bilong God long mekim kot bilong pinisim ol pasin nogut long graun na kamapim Taim Bilong Mesaia. (Malakai 4:1, 2) Long dispela taim Persia i bosim ol. Ol lain soldia bilong Persia i save stap long Juda na ol i was gut long pait i no ken kamap, na sapos sampela man i no laik bihainim lo bilong king ol i save subim ol long mekim.—Skelim wantaim Esra 4:23.
Tasol insait long 4 handet yia i kamap bihain, ol bikpela senis i kamap long ol hap ol Juda i sindaun long en. Tudak long ol samting bilong spirit i kirap na olgeta samting i paul nabaut. Ol bikpela hevi i kamap long Israel na ol kantri i stap klostu, olsem: Ol man i bagarapim nating man, na mekim pasin birua na pretim man, na daunim ol narapela man, na kamapim ol bilip bilong lotu i narapela kain tru, na bihainim kain kain save bilong graun, na kisim ol pasin bilong narapela lain.
Taim Matyu i raitim namba wan buk bilong Ol Skripsa Grik, bikpela senis i kamap pinis long lain Juda. Ol Rom i gat wanpela lo ol i kolim Pax Romana, olsem Gutaim Bilong Ol Rom, na ami bilong ol i stap bai ol man i mas bihainim dispela lo. Ol man bilong lotu long God, ol i wetim tru Mesaia i kam bilong pinisim pen na hevi, na hatpela pasin, na pasin bilong i stap rabis, na kamapim lait bilong gutnius long ol samting bilong laip, na gutpela sindaun, na bel isi. (Skelim wantaim Luk 1:67-79; 24:21; 2 Timoti 1:10.) Nau yumi ken skelim gut sampela samting i gat bikpela strong bilong senisim sindaun bilong ol Juda long ol handet yia i kamap paslain long taim mama i karim Krais Jisas.
Ol Juda Long Taim Bilong Ol Persia
Bihain long taim Sairus i tokaut long ol Juda i ken lusim kalabus long Babilon long yia 537 B.C.E. (paslain long Krais), wanpela lain Juda na sampela poroman i no Juda ol i lusim Babilon. Dispela liklik hap lain ol i tingim ol samting bilong spirit ol i go bek long ples bilong ol, em graun i stap nating na ol taun i bagarap. Ol Idom, Fonisia, Samaria, sampela lain bilong Arebia, na ol narapela i bin kisim bikpela hap graun bilong ol Israel. Hap bilong Juda na Benjamin i stap yet i kamap provins bilong Juda insait long wanpela bikpela provins bilong Persia ol i kolim Abar Nahara (Hapsait Bilong Wara).—Esra 1:1-4; 2:64, 65.
Taim Persia i bosim ol Juda, em ‘wanpela hap taim bilong wok bisnis i go bikpela na bilong lain bilong ol i kamap planti.’ (Buk The Cambridge History of Judaism) Buk i tok moa long Jerusalem olsem: ‘Ol man nating na ol man i kam long Jerusalem bilong lotu, ol i kisim ol presen i kam. Tempel na biktaun i kisim bikpela mani, na dispela i pulim ol bisnisman na ol man bilong wokim kain kain samting i kam long Jerusalem.’ Ol Persia i larim gavman na lotu bilong ol Juda i stap, tasol ol i singautim bikpela takis tru long ol, na ol i mas baim tasol long ol ston samting i gat bikpela pe.—Skelim wantaim Nehemia 5:1-5, 15; 9:36, 37; 13:15, 16, 20.
Long ol laspela yia bilong Gavman Persia, planti hevi tru i bin kamap, long wanem, ol gavena bilong ol provins i bikhet long nambawan gavman. Long hap bilong nambis bilong solwara Mediterenian, planti Juda i bin helpim wanpela lain i kirapim pait long gavman, olsem na gavman i rausim ol i go longwe long hap bilong not long provins Hekenia long solwara Kaspian. Tasol i olsem bikpela hap bilong kantri Juda i no kisim strafe long han bilong ol Persia.
Taim Bilong Ol Grik
Long yia 332 B.C.E. wantu tasol olsem wanpela lepat i kalap, Bikpela King Aleksander i daunim ol kantri bilong Midel-Is, tasol ol samting bilong kantri Grik i kamap pinis long ol dispela hap. (Daniel 7:6) Em i save, sapos ol man i amamas long ol pasin Grik, bai i no hatwok long bosim ol, olsem na em i kirap skulim ol man long ol pasin Grik long olgeta kantri em i wok long bosim. Tok Grik i kamap tok ples bilong olgeta hap. Long liklik hap taim Aleksander i stap king, em i kirapim ol man long laikim pasin bilong tok pait bilong paulim tingting bilong narapela, na long laikim ol pilai spot, na ol naispela naispela samting. Isi isi, ol Juda tu i senisim ol pasin bilong ol bilong bipo tru na ol i kisim ol pasin Grik.
Aleksander i dai long yia 323 B.C.E., na bihain tupela ofisa bilong em i kamap king bilong Siria na bilong Isip; tupela hia i paslain long ol king i bin stap olsem “king bilong kantri long hap not” na “king bilong kantri long hap saut,” em profet Daniel i stori long ol. (Daniel 11:1-19) Long taim “king bilong saut,” em Tolemi Namba 2 Filadelfas i bosim Isip (285-246 B.C.E.), ol i kirap tanim tok bilong Ol Skripsa Hibru i go long tok Koine, em tok Grik bilong ol man nating. Bihain dispela Baibel i kisim nem olsem Septuagint. Taim ol i raitim Ol Skripsa Grik ol i kolim tok bilong planti ves bilong dispela Baibel. Tok Grik em i gutpela tok ples tru bilong kamapim klia narapela narapela insait bilong ol tok long ol manmeri em tingting bilong ol i paul long ol samting bilong spirit na ol i stap long tudak.
Bihain long Antiokas Namba 4 Epifanis i kamap king bilong Siria na gavena bilong Palestain (175-164 B.C.E.), gavman i kirapim ol man long mekim nogut tru long ol Juda, na klostu ol i pinisim lotu bilong ol. Ol i subim ol Juda long givim baksait long God Jehova na mekim ofa tasol long ol god Grik, na taim ol i no laik mekim, ol i kilim ol i dai. Long Disemba 168 B.C.E., ol haiden i wokim wanpela alta antap long bikpela alta bilong Jehova long tempel i stap long Jerusalem, na long dispela alta ol i mekim ol ofa i go long god Sus bilong Olimpia. Dispela i bagarapim tru bel bilong ol man bilong ples, tasol ol i strongim bel na bung wantaim aninit long wanpela lida, em Judas Makabeus, na ol i pait strong i go inap long ol i kisim Jerusalem. Ol i dediketim tempel gen long God, na 3-pela yia bihain long de stret ol man i bin mekim dispela ofa nogut i bagarapim tempel, ol i kirap mekim gen ol ofa bilong olgeta de.
Long hap taim i stap yet bilong ol Grik i bosim ol, ol man bilong Juda i wok long pait bilong kisim bek olgeta hap graun bilong ol inap long mak bilong en bilong bipo. Nau ami bilong ol i kamap strong na ol i mekim wok nogut em God i no amamas long en; ol i wok long subim ol lain haiden i stap klostu long ol long kisim lotu Juda, na taim ol i no laik mekim olsem ol i kilim ol i dai. Tasol ol man i bosim ol taun na ol biktaun, ol i wok yet long bihainim tingting politik bilong ol Grik.
Long dispela taim, planti ol man i laik kisim wok hetpris ol i save mekim ol pasin i no stret. Ol i mekim ol wok nogut, na kilim man i dai, na ol i insait long wok politik na mekim hait sampela pasin giaman; ol dispela samting i givim nem nogut long ol pris. Taim ol Juda i wok long lusim pasin bilong God, ol i givim bel moa long ol pilai spot bilong ol Grik. Ol man i kirap nogut long ol yangpela pris i lusim wok bilong ol bambai ol inap insait long ol pilai! Na ol Juda i redi tu long karim pen taim dokta i “stretim bek skin” bilong sem bilong ol, long wanem, ol i no laik sem taim ol i resis skin nating wantaim ol man bilong ol narapela lain—nogut ol bai luksave olsem ol i bin katim skin.—Skelim wantaim 1 Korin 7:18.
Ol Senis i Kamap Long Lotu
Long ol yia bihain liklik long ol i lusim kalabus bilong Babilon, ol gutpela Juda i bin sakim pasin bilong bungim ol bilip na savetok bilong ol haiden wantaim bilip tru em Ol Skripsa Hibru i kamapim. Ol i raitim Buk Esta inap 60 yia samting bihain long Persia i kirap bosim lain Juda, tasol i no gat wanpela liklik hap tok bilong lotu Soroastrian long dispela buk. Na tu, lotu bilong Persia i no bin senisim liklik sampela hap tok bilong Buk Esra, Nehemia, o Malakai, em ol i raitim ol dispela buk taim Persia i kirap nupela long bosim olgeta hap (537-443 B.C.E.).
Tasol ol saveman i bilip olsem long laspela hap taim bilong Gavman Persia, planti Juda i kirap bihainim sampela bilip bilong ol man i lotuim Ahura Masda, em nambawan god bilong ol Persia. Dispela i kamap klia long ol bilip na tingting giaman bilong ol Esin. Sampela tok Hibru ol Juda i save kolim long ol weldok, na ol narapela animal bilong ples nating, na ol pisin bilong nait, bihain ol i kirap tingim dispela ol tok bilong makim ol spirit nogut na ol pisin masalai bilong nait long ol stori tumbuna bilong ol Babilon na Persia.
Nau ol Juda i kirap laikim ol bilip haiden. Tingting bilong ol long heven, hel, tewel, Tok (Logos), na gutpela tingting, i senis. Na ol i ting, sapos God i stap longwe long ol man na em i no save toktok moa wantaim ol, olsem sampela i lainim ol man long dispela taim, em i mas i gat ol namelman. Ol Grik i kolim ol dispela spirit bilong was na mekim wok namelman olsem daimones. Taim ol Juda i kirap bilip olsem ol daimones (ol spirit nogut) inap mekim gutpela wok o wok nogut, nau rot i op long ol spirit nogut i bosim ol.
Wanpela senis i kamap bilong helpim ol man bilong ples taim ol i laik lotu. Ol i kirap wokim ol haus lotu long ol hap ol Juda i stap long en, bilong ol kongrigesen i ken bung bilong skul long lotu na bilong mekim lotu. I no gat man i save long wanem taim stret na wanem hap stret na olsem wanem ol i bin kirapim dispela pasin. Ol dispela haus lotu i helpim ol Juda i stap long ol longwe ples long mekim lotu taim ol i no inap i go long tempel, olsem na ol man i ting ol i kamapim ol dispela haus lotu long taim ol i stap kalabus long Babilon o bihain long ol i lusim Babilon. Bikpela samting yumi ken tingim em olsem: Bihain ol dispela haus lotu i stap olsem gutpela ples bilong Jisas na ol disaipel bilong em i ken ‘tokaut long olgeta gutpela pasin bilong God, na singautim ol man long lusim tudak na i kam insait long lait bilong em i gutpela moa yet.’—1 Pita 2:9.
Lotu Juda i Kisim Kain Kain Bilip
Wan handet fifti yia samting paslain long Krais, sampela lain i kamap i gat kain kain bilip. Tasol ol i no narapela narapela lain lotu, nogat; em ol liklik lain pris Juda, na saveman, na ol man i insait long wok politik na ol i laik stiaim tingting bilong ol manmeri na bosim lain Juda; olgeta i insait long ol dispela lain na tok em lotu Juda.
Ol lain Sadyusi i insait long wok politik na planti bilong ol em ol maniman i gat nem; kirap long taim lain Hasmonien i bikhet long gavman long yia 150 samting B.C.E., lain Sadyusi i kisim nem olsem ol man i save tumas long stiaim ol samting. Planti bilong ol i pris, tasol sampela em ol bisnisman na ol papa bilong graun. Taim mama i karim Jisas, planti Sadyusi i amamas long ol Rom i bosim Palestain, long wanem, ol i ting dispela gavman i stap strong na i no save senis olsem ol narapela, na ating Rom bai mekim na ol samting long kantri bilong ol bai stap wankain. (Skelim wantaim Jon 11:47, 48.) Wanpela liklik lain (ol Herodien) i ting, sapos famili bilong Herot i bosim ol, dispela bai i stret moa long tingting bilong ol lain Juda. Tasol ol Sadyusi i no laik bai ol Juda i strong tumas long kamapim gavman bilong ol yet i bosim lain Juda, na ol i no laik bai sampela lain i no stap pris i bosim tempel. Ol Sadyusi i save bihainim ol bilip bilong ol tumbuna, na planti bilong ol dispela bilip ol i kisim long ol rait bilong Moses olsem i stret long tingting bilong ol yet; pasin bilong ol long birua long strongpela lain Farisi i kamap klia tu long ol bilip bilong ol. (Aposel 23:6-8) Ol Sadyusi i sakim ol tok profet bilong Ol Skripsa Hibru olsem ol tingting nating bilong ol man. Ol i lainim ol man olsem ol buk bilong Baibel i stori long ol samting i kamap bipo, na i gat ol song, na ol savetok, em olsem tok nating tasol na spirit bilong God i no bin kamapim.
Lain Farisi i bin kamap long taim bilong ol Grik; ol i strong long sakim ol man i laik subim ol long bihainim ol pasin Grik. Tasol long taim bilong Jisas, ol Farisi i hatpela man, ol i holimpas ol lo bilong ol tumbuna, ol i strong tumas long bihainim lo long olgeta liklik liklik samting, ol i hambak, ol i save tingim ol yet i stretpela man. Ol i laik bosim lain Juda, olsem na long ol haus lotu ol i strong long skulim ol man na pulim ol i kam bek long lotu Juda. Ol Farisi i no man nating, na ol i save daunim tru ol man olsem ol i pipia nating. Jisas i ting planti Farisi ol i man bilong tingim ol yet tasol, ol i laikim tumas mani na pulim bikpela mani tru long ol man, na ol i man bilong tupela maus. (Matyu, sapta 23) Ol i bilip long Ol Skripsa Hibru sapos em i no pait wantaim tingting bilong ol yet, tasol ol i ting ol tok bilong ol tumbuna i gat wankain strong o i winim tok bilong God. Ol i tok, ol lo bilong ol tumbuna i olsem “wanpela banis i raunim Lo.” Tasol ol dispela lo i no stap olsem wanpela banis tru, nogat; ol lo bilong ol i daunim tok bilong God na i paulim ol manmeri.—Matyu 23:2-4; Mak 7:1, 9-13.
Ol Esin i no bung wantaim ol man; ol i bin sindaun long sampela liklik ples na ol i save mekim sampela pasin bilong lotu bilong ol yet. Ol i ting ol yet i liklik hap lain tru bilong Israel, na ol i bihainim klinpela pasin na wetim Mesaia i kam. Ol Esin i save givim bel long lotuim God na ol i strong long sakim ol laik bilong skin, na planti bilip bilong ol i wankain olsem bilong ol Persia na ol Grik.
Sampela lain bilong ol Juda, olsem ol Selot, ol i strong tru long tingim lotu na long litimapim kantri bilong ol yet, na dispela i kirapim ol long birua nogut tru long ol man i laik pasim rot bilong lain Juda long kisim independens. Sampela i ting ol i kain olsem ol Hasmonien, na planti man i laik insait long dispela lain em ol yangpela man i laik bai senis i kamap. Sampela man i ting ol dispela man i olsem stilman na kilman na paitman i laik daunim gavman; ol i bin hait na pait long ol man i raun long ol rot bilong ples na long ol ples bung bilong taun; dispela i mekim na ol man i pret pret.
Long Isip, ol Juda bilong Aleksandria i amamas long kisim ol save nating bilong ol Grik. Bihain ol dispela save i go kamap long Palestain na long ol Juda i stap nabaut nabaut long ol narapela hap. Sampela Juda, long tingting bilong ol yet ol i bin raitim ol namba tu lain buk bilong Ol Skripsa Hibru na ol narapela rait bilong lotu, na ol i tok ol rait bilong Moses i olsem ol tok bokis nating i no kamapim klia tok tru na i no gat strong.
Taim Gavman Rom i kirap bosim ol kantri, ol pasin Grik i bin senisim tru ol samting long Palestain, olsem sindaun bilong ol man, na wok politik bilong ol, na ol bikpela save ol i bihainim. Ol Juda i no bihainim moa lotu bilong Baibel, nogat; ol i bihainim lotu Juda, em wanpela lotu i bungim ol bilip bilong Babilon, na Persia, na Grik wantaim liklik hap tok i tru bilong Baibel. Tasol lain Sadyusi, Farisi, na Esin, ol i no bikpela lain, winim 7 pesen bilong lain Juda tasol. Namel long ol dispela liklik lain i stap birua birua i gat ol bikpela lain manmeri bilong Juda, “ol i paul nabaut, na ol i stap nogut tru, olsem ol sipsip i no gat wasman.”—Matyu 9:36.
Long dispela taim bilong tudak Krais Jisas i kamap. Gutpela singaut bilong em i mekim isi bel bilong ol man, olsem: “Yupela ol man i save hatwok tru na i karim ol bikpela hevi, yupela olgeta kam long mi na bai mi givim malolo long yupela.” (Matyu 11:28) Ol man i amamas tru long harim em i tok: “Mi yet mi lait bilong graun”! (Jon 8:12) Na ol i amamas tru long harim tok promis bilong em: “Man i bihainim mi, em bai i no inap wokabaut long tudak. Nogat. Em bai i gat lait bilong laip.”—Jon 8:12.
[Piksa long pes 26]
Jisas i tok, ol bikman bilong lotu Juda i stap tudak long ol samting bilong spirit
[Piksa long pes 28]
Wanpela mani i gat piksa bilong Antiokas Namba 4 (Epifanis)
[Kredit Lain]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.