‘Meri Siria i Gat Blakpela Gras’
SKIN bilong em i braunpela liklik, na tit bilong em i wait olsem pel, na ai bilong em i blakpela na i lait. Em i gat bikpela save na em i save gut long planti tok ples. Ol i tok, save bilong dispela kwin bilong pait i winim save bilong Kliopatra, na ating skin bilong em i gutpela wankain olsem skin bilong Kliopatra. Em i no pret long pait long nambawan bikpela gavman bilong taim bilong em, olsem na wok em i mekim i olsem piksa bilong makim wanpela tok profet Baibel i stori long en. Inap longpela taim bihain long em i dai, ol man bilong raitim buk ol i litimapim nem bilong em, na ol man bilong wokim piksa ol i wokim piksa bilong em i naispela tru, winim skin tru tru bilong em. Wanpela man bilong raitim stori long yia 1870 samting, em i kolim dispela meri olsem ‘meri Siria i gat blakpela gras.’ Dispela meri i gat biknem, em Senobia—em kwin bilong biktaun Palmira, long Siria.
Olsem wanem Senobia i kisim bikpela namba? Wanem samting i kamap insait long gavman na dispela i mekim na em i kisim namba? Em i gat wanem kain pasin? Na dispela kwin em inapim wanem tok profet? Pastaim yumi ken tingim ol ples em stori bilong em i kamap long en.
Biktaun Arere Long Ples Wesan Nating
Biktaun bilong Senobia, em Palmira, na dispela taun i stap longwe long Damaskus inap 210 kilomita long hap bilong not-is, na arere long Ples Wesan Nating Bilong Siria long hap not bilong en. Long dispela hap ol maunten Anti-Lebanon i bung wantaim ples daun. Dispela biktaun i gat planti wara, em i stap namel long hap wes bilong solwara Mediterenian na hap is bilong wara Yufretis. Ating King Solomon i bin kolim dispela biktaun olsem Tatmor, na dispela biktaun i bikpela samting bilong helpim gavman bilong em long 2-pela samting. Olsem: Lain ami i stap long en bilong lukautim boda bilong hap not, na dispela biktaun i bikpela samting long wanpela lain taun ol man bilong wok bisnis ol i save kam long en. Olsem na Solomon “i wokim gen taun Tatmor long ples drai.”—2 Stori 8:4.
Insait long wan tausen yia bihain long taim King Solomon i mekim wok king, i no gat stori bilong taun Tatmor. Sapos Tatmor em i biktaun Palmira, orait, Tatmor i kamap bikpela taun i gat nem bihain long Siria i kamap wanpela provins bilong Gavman Rom long yia 64 B.C.E. Long buk bilong em, Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome, Richard Stoneman i tok: “Palmira em i bikpela samting long Rom long 2-pela rot, long ol samting bilong mani na ami.” Dispela biktaun bilong ol diwai pam i stap arere long wanpela bikpela rot ol man bilong bisnis i bihainim namel long Rom na Mesopotemia na hap bilong Is. Ol gutpela samting bilong bipo i go long narapela narapela hap long dispela rot, olsem ol kari samting bilong Is Indis, na silk bilong Saina, na ol narapela gutpela samting bilong Persia, na Sauten Mesopotemia, na bilong olgeta hap bilong Mediterenian. Em i bikpela samting long Rom i kisim ol dispela gutpela samting.
Provins Siria i olsem wanpela banis namel long tupela kantri i birua, em Rom na Persia. Namel long yia 1 C.E. i go inap long yia 250 C.E., wara Yufretis i brukim Rom na kantri i stap klostu long en long hap bilong is. Palmira i stap long hapsait bilong ples wesan nating, long hap wes bilong biktaun Dura-Yuropos long wara Yufretis. Ol king bilong Rom, olsem Hadrian na Valerian, ol i save hap Palmira i stap long en em i bikpela samting, olsem na ol i go lukim dispela biktaun. Hadrian i mekim na ol gutpela gutpela haus i kamap long dispela biktaun na planti taim em i givim mani kago samting long en. Long yia 258 C.E., Valerian i praisim wanpela bikman bilong Palmira na makim em long kamap nambawan majistret. Nem bilong em Odinatus, em man bilong Senobia. Valerian i mekim olsem, long wanem, Odinatus i bin daunim Persia na surikim mak bilong graun Rom i bosim i go inap long Mesopotemia. Senobia i mekim bikpela wok bilong helpim man bilong em long kisim namba. Saveman Edward Gibbon i tok: “Bikpela samting bilong helpim wok bilong Odinatus long kamap gutpela, em gutpela tingting na strong bilong [Senobia].”
Long dispela taim, King Sepor bilong Persia em i laik daunim strong bilong Rom na kirap bosim olgeta provins em bipo Persia i bosim. Em i wokabaut i go wantaim bikpela lain ami long hap bilong wes, na em i kisim tupela taun i gat lain ami bilong Rom i stap long en, em taun Nisibis na Kari (Haran), na bihain em i daunim noten Siria na Silisia. King Valerian yet i go pas long lain ami bilong em long pait long ol Persia, tasol em i lus long pait na ol Persia i holim em.
Odinatus i ting em taim bilong salim sampela presen i gat bikpela pe i go long king bilong Persia na em i salim tok bilong pinisim pait tu. Tasol long pasin antap King Sepor i tokim ol long tromoi ol dispela presen i go long wara Yufretis, na em i tok Odinatus i mas kam long em olsem wanpela kalabusman i krai long king i mas marimari long em. Bilong bekim dispela pasin nogut, ol Palmira i bungim wanpela ami, em ol man i raun raun long ples wesan nating na hap lain bilong ami bilong Rom, na ol i kirap pait long ol Persia i wok long go bek long ples bilong ol. Pasin bilong ol man bilong ples wesan nating long pait i narapela kain, na skin bilong lain ami bilong Sepor i no gat strong moa na ol i karim planti kago ol i bin kisim long ol lain ol i bin daunim, olsem na ol i no inap pait na ol i mas ranawe.
Bilong tingim samting Odinatus i bin mekim bilong daunim Sepor, pikinini man bilong Valerian na man i kisim ples bilong em, em Galienus, em i givim wanpela biknem long Odinatus, em corrector totius Orientis (gavena bilong hap Is olgeta). Bihain, Odinatus i givim wanpela biknem long em yet—“king bilong ol king.”
Senobia i Laik Kamapim Strongpela Kantri
Long yia 267 C.E., taim Odinatus i gat bikpela namba, ol i tok wanpela pikinini man bilong brata o susa bilong Odinatus, em i kilim i dai Odinatus na pikinini man bilong em. Senobia i kisim ples bilong man bilong em, long wanem, pikinini man bilong Senobia i yangpela tumas. Senobia i gat naispela skin, na em i strong long kisim namba, na em i save gut long wok bos, long wanem, em i bin mekim wok wantaim man bilong em, na em i save gut long planti tok ples, olsem na ol manmeri em i bosim ol i daun long em na helpim em. Dispela i no liklik samting bilong mekim long ol man i save raun raun nating long ples wesan. Senobia i gat bikpela laik long kisim save na em i save bung wantaim ol saveman. Wanpela saveman bilong givim tingting long em na em i save gut long pasin bilong toktok, em Kasius Longinus. Ol i tok, dispela man i gat bikpela save long planti samting. Man bilong raitim buk, em Stoneman, em i tok: ‘Insait long 5-pela yia bihain long taim Odinatus i dai, long tingting bilong ol man Senobia i kamap olsem kwin bilong Is.’
Long wanpela hap bilong kantri Senobia i bosim i gat Persia i stap, em Senobia na man bilong em ol i bin daunim strong bilong en, na long narapela hap i gat Rom i stap, na Rom i wok long bagarap. Saveman J. M. Roberts i stori long i stap bilong ol kantri Gavman Rom i bosim long dispela taim, olsem: ‘Namel long yia 200 i go inap long yia 300 samting, em taim nogut tru bilong Rom. Long hap bilong is na bilong wes i gat hevi. Na pait i kamap insait long lain Rom, na tok pait i kamap long ol king em narapela i kamap bihain long narapela. Inap 22 king (na ol man i giaman na tok ol i king, ol i no insait long dispela namba) ol i kam na ol i go.’ Tasol dispela meri Siria i holim strong namba bilong em na em wanpela i bosim hap bilong em. Stoneman i tok: ‘Em i holim strong bilong bosim bikpela hap bilong tupela kantri [Persia na Rom], olsem na em inap kamapim namba 3 kantri bilong bosim dispela tupela kantri olgeta.’
Long yia 269 C.E., rot i op bilong Senobia i ken skruim ol hap em i bosim i go bikpela. Wanpela king giaman i save kros long wok bos bilong Rom em i kamap king long Isip. Kwiktaim ami bilong Senobia i wokabaut i go insait long Isip na daunim dispela bikhetman, na ol i kirap bosim Isip. Senobia i makim em yet olsem kwin bilong Isip, na em i wokim mani i gat nem bilong em long en. Nau ol hap Senobia i bosim i kirap long wara Nail na i go inap long wara Yufretis. Long dispela taim, Senobia i kamap ‘king bilong hap bilong Saut’ olsem tok profet bilong Baibel long Buk Daniel i tok long en, long wanem, long dispela taim gavman bilong em i bosim ol hap saut long as ples bilong Daniel. (Daniel 11:25, 26, NW) Senobia i daunim tu bikpela hap bilong Esia Maina.
Senobia i strongim na bilasim gut biktaun bilong em, Palmira, na Palmira i kamap wankain olsem ol narapela biktaun bilong ol Rom. Namba bilong ol man i sindaun long dispela biktaun i winim 150 tausen. Ol gutpela gutpela haus, ol tempel, ol gaden, ol traipela pos, na ol bikpela ston i gat rait long en, ol i pulap long dispela biktaun, em banis i raunim. Bilong wokabaut raunim olgeta, banis em inap olsem 21 kilomita. Inap 1,500 traipela pos ston long stail bilong ol Korin i lain i stap, em longpela bilong ol inap 15 mita, na ol i sanap arere long nambawan bikpela rot. Long dispela biktaun i gat planti piksa ol i bin sapim, em piksa bilong ol man i gat nem, na ol maniman. Long yia 271 C.E., Senobia i sanapim 2-pela piksa, wanpela i makim em yet na narapela i makim man bilong em i dai pinis. Palmira i olsem wanpela naispela ples i stap arere long ples wesan nating.
Wanpela gutpela haus tru long Palmira em Tempel Bilong San, na ating em i bikpela samting long ol samting bilong lotu long dispela biktaun. Ating Senobia tu i bin lotu long wanpela god i olsem god bilong san. Tasol namel long yia 200 i go inap long 300 samting, Siria em ples bilong planti lotu. Long hap Senobia i bosim i gat ol man i tok ol i Kristen, ol Juda, ol man i lukluk long sta bilong kisim save long ol samting i laik kamap bihain, na ol man i save lotu long san na long mun. Senobia i gat wanem tingting long narapela narapela pasin bilong ol man long mekim lotu long hap em i bosim? Stoneman i tok: ‘Kwin i gat gutpela tingting, bai em i no ken sakim ol pasin tumbuna i stret long lain bilong em. Em i ting dispela bai mekim na ol god i helpim Palmira.’ Ating Senobia i orait long ol narapela lotu. Tasol olsem wanem? Ol god i bin helpim Palmira? Wanem samting bai painim Palmira na dispela kwin bilong en i gat gutpela tingting?
Wanpela King i Birua Long Senobia
Long yia 270 C.E., Orelian i kamap king bilong Rom. Lain ami bilong em i rausim na mekim save long ol narapela lain i stap long hap bilong not. Long yia 271 C.E.—long dispela taim Orelian i makim ‘king bilong not’ long tok profet bilong Daniel—Orelian i bungim bikpela lain ami bilong kirapim pait long ‘king bilong Saut’ em Senobia i makim. (Daniel 11:25a, NW) Orelian i salim sampela bilong lain ami bilong em i go stret long Isip, na em i kisim bikpela lain ami bilong em na brukim Esia Maina na ol i go long hap bilong is.
King bilong saut—em lain Senobia i nambawan bilong en—“i kisim bikpela strongpela ami bilong em” aninit long tupela jeneral, em Sabdas na Sabai, na ol i pait long Orelian. (Daniel 11:25b) Tasol Orelian i daunim Isip, na bihain em i raun long Esia Maina na Siria bilong lukluk long ol dispela hap. Ol i daunim Senobia long Emesa (nau em Homs), na Senobia i go bek long Palmira.
Taim Orelian i banisim Palmira, Senobia i laik kisim helpim, olsem na em i ranawe wantaim pikinini man bilong em long Persia, tasol ol Rom i holim em long wara Yufretis. Long yia 272 C.E., ol Palmira i givim biktaun bilong ol yet long han bilong birua. Orelian i no bagarapim ol Palmira, tasol em i kisim planti samting bilong ol, imis i stap long Tempel Bilong San tu, na em i go long Rom. Dispela king bilong Rom i no kilim i dai Senobia, tasol em i mekim Senobia i kamap olsem nambawan samting bilong soim long ol man taim em i wokabaut wantaim ami bilong em long ol rot bilong Rom long yia 274 C.E. Senobia i bin stap olsem wanpela meri Rom i gat nem i go inap long taim em i dai.
Biktaun i Bagarap
Sampela mun bihain long taim Orelian i daunim Palmira, ol Palmira i kilim i dai ol soldia bilong Rom Orelian i bin lusim long Palmira. Taim Orelian i harim stori long dispela pasin bikhet, wantu em i tokim ol soldia bilong em long go bek long Palmira, na mekim save long ol Palmira. Ol man i abrusim dispela bikpela bagarap, ol Rom i kisim ol bilong mekim wok kalabus. Ol Rom i kisim ol samting na bagarapim tru dispela biktaun, ol i no inap stretim bek. Olsem na dispela nambawan biktaun em i kamap olsem bilong bipo—em ‘Tatmor long ples drai nating.’
Taim Senobia i pait long Rom, em na King Orelian ol i no save ol i mekim wok bilong ‘king bilong saut’ na ‘king bilong not,’ na truim wanpela hap bilong tok profet em profet bilong Jehova i bin raitim planti samting bilong en inap 800 yia paslain long dispela taim. (Daniel, sapta 11) Pasin bilong Senobia i mekim na planti manmeri i laikim em. Tasol nambawan bikpela samting Senobia i mekim i olsem: Em i makim wanpela lain politik, em tok profet bilong Daniel i stori long en. Senobia i mekim wok kwin inap 5-pela yia tasol. Palmira, em nambawan biktaun bilong kantri Senobia i bosim, tasol long nau em i wanpela liklik ples tasol. Strongpela Gavman Rom tu i bagarap longtaim pinis na nau i gat ol narapela gavman. Wanem samting bai painim ol dispela gavman long bihain? Tok profet bilong Baibel i makim pinis ol samting bai painim ol tu.—Daniel 2:44.
[Blok long pes 29]
Samting Bilong Senobia
Taim King Orelian i go bek long Rom bihain long em i bin daunim Senobia, em kwin bilong Palmira, Orelian i wokim wanpela tempel bilong san. Insait long dispela tempel em i putim ol imis bilong god bilong san em i bin kisim long biktaun bilong Senobia. Wanpela nius (History Today) i stori long ol samting i kamap bihain long dispela. Nius i tok: ‘Ating wanpela wok bilong Orelian bilong stap longpela taim, em wanpela bikpela de em i bin kamapim long yia 274 C.E. em bilong tingim san long taim san bai kamap strong gen long Disemba 25. Taim kantri Rom i kamap Kristen, ol i makim dispela de olsem de mama i karim Krais bambai ol man i save laikim ol bikpela de bilong bipo, ol bai orait long dispela nupela lotu. Yumi kirap nogut long tingting olsem Kwin Senobia yet i mekim na nau yumi save mekim Krismas.’
[Mep/Piksa long pes 28, 29]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
SOLWARA MEDITERENIAN
SIRIA
Antiok
Emesa (Homs)
PALMIRA
Damaskus
MESOPOTEMIA
Wara Yufretis
Kari (Haran)
Nisibis
Dura-Yuropos
[Ol Kredit Lain]
Mep: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
Ol traipela pos ston: Michael Nicholson/Corbis
[Piksa long pes 29]
Mani bilong Rom ating em i gat piksa bilong Orelian long en
[Piksa long pes 30]
Tempel bilong san long Palmira
[Kredit Lain]
The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck
[Piksa long pes 31]
Kwin Senobia i givim tok long ol soldia bilong em
[Kredit Lain]
Giovanni Battista Tiepolo, Kwin Senobia i Givim Tok Long Ol Soldia Bilong em, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington
[Piksa Kredit Lain long pes 28]
Piksa Giovanni Battista Tiepolo i wokim, em Kwin Senobia i Givim Tok Long Ol Soldia Bilong Em, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington