Siril Lukaris—Wanpela Man i Tingim Baibel i Olsem Bikpela Samting
Wanpela de long 1638, sampela man bilong kisim pis long solwara bilong Marmara klostu long Konstantinopel (em Istanbul long nau), em nambawan biktaun bilong Gavman Otoman, ol i kirap nogut long lukim skin bilong wanpela man i trip long wara. Taim ol i lukim gut skin bilong dispela man em sampela lain i bin pasim nek bilong em bilong kilim em i dai, ol i kirap nogut—em skin bilong bisop bilong lotu bilong Konstantinopel, na hetman bilong Misin Otodoks. Em skin bilong Siril Lukaris, wanpela man i gat nem long ol samting bilong lotu bihain long yia 1600 samting.
LUKARIS i no bin stap laip bilong lukim wanpela samting em i gat bikpela laik long en em i kamap tru—em ol i kamapim Ol Skripsa Grik ol i bin tanim long tok Grik bilong ol man nating. Na narapela samting Lukaris i gat bikpela laik long en, dispela tu em i no lukim. Em i laik Misin Otodoks i go bek long pasin bilong ‘mekim wok bilong God i no gat ol bilaspasin bilong lotu.’ Dispela man em i husat? Wanem ol hevi i painim em long dispela wok bilong em?
Em i Kirap Nogut Long Ol i Sot Long Save
Siril Lukaris i bin kamap long 1572, long Kandia (nau em Iraklion), Krit. Em i gat gutpela save long sampela samting, olsem na em i skul long Venis na Padua long Itali, na bihain em i raun long planti hap bilong dispela kantri na long ol narapela kantri. Em i bel hevi long ol wanlotu i bruk bruk insait long misin, na nupela tingting bilong lain Kalvin long Yurop i pulim tingting bilong em, olsem na ating em i bin go long Jeniva. Long dispela taim lain bilong Kalvin i gat strong long Jeniva.
Taim Lukaris i go long Polan, em i lukim olsem ol Otodoks long dispela hap—ol pris na ol man nating bilong lotu—ol i stap nogut tru long ol samting bilong spirit, long wanem, ol i sot long save. Taim em i kam bek long Aleksandria na Konstantinopel, em i kirap nogut long luksave olsem ol i bin rausim pletfom long sampela haus lotu, em dispela hap pris i save sanap long en na kaunim tok bilong Baibel.
Long 1602, Lukaris i bin go long Aleksandria na kamap senis bilong Bisop Meletios, em wanblut bilong em. Long dispela taim em i kirap raitim pas long sampela tisa bilong lotu long Yurop, em ol i gat tingting long kamapim sampela senis long misin. Long wanpela pas em i tok olsem Misin Otodoks i save bihainim yet planti pasin i no stret. Long ol narapela pas, em i tokaut strong olsem misin i mas lusim ol bilip giaman bilong ol tumbuna na mekim ‘wok bilong God i no gat ol bilaspasin bilong lotu,’ na ol i mas bihainim tok bilong Baibel tasol.
Na tu, Lukaris i tingting planti long ol man i ting olsem tok bilong ol bikpela tisa bilong lotu long ol samting bilong spirit i gat wankain strong olsem tok bilong Jisas na ol aposel. Em i tok: “Mi les tru long harim ol man i tok olsem, tok bilong sampela lain bilong bipo i gat wankain strong olsem tok bilong Baibel.” (Matyu 15:6) Em i tok moa olsem, long tingting bilong em yet pasin bilong lotuim ol imis em i samting nogut. Na pasin bilong beten long ol “santu,” dispela i bagarapim nem bilong Namelman, em Jisas.—1 Timoti 2:5.
Ol i Salim Namba Bilong Bisop
Ol dispela tingting bilong Lukaris na pasin bilong em long bel nogut long Misin Katolik, dispela i mekim na ol Jesuit na ol man bilong Misin Otodoks em ol i gat laik long stap wanbel wantaim ol Katolik, ol i nolaik tru long em na ol i mekim nogut long em. Maski ol man i mekim nogut long em, long 1620, ol i makim Lukaris long kamap bisop bilong Konstantinopel. Wok bilong bikman bilong Misin Otodoks long dispela taim em i stap aninit long strong bilong Gavman Otoman. Dispela gavman i orait long rausim wanpela bisop na putim nupela olsem senis bilong em sapos ol i kisim mani bilong mekim olsem.
Ol birua bilong Lukaris, olsem ol Jesuit na wanpela lain bilong pop i gat bikpela strong na ol man i pret long en, em lain Congregatio de Propaganda Fide (Kongrigesen Bilong Grisim Ol Man na Bai Ol i Bilip), ol i bin wok long bagarapim nem bilong Lukaris na painim rot bilong bagarapim em. Buk Kyrillos Loukaris i tok: ‘Bilong mekim olsem, ol Jesuit i bin mekim wok long planti samting olsem pasin bilong trik, tok giaman, tok gris, na ol i bin mekim wok long grismani bilong kisim helpim bilong ol bikman bilong gavman Otoman.’ Olsem na long 1622, ol i rausim Lukaris i go long ailan Rodes, na Gregori Bilong Amasya i baim namba bilong Lukaris long 20,000 mani silva. Tasol Gregori i no inap givim dispela mani em i tok promis long givim, olsem na Antimus Bilong Edrianopel i baim dispela namba, tasol bihain em i lusim dispela wok. Yumi kirap nogut long save olsem Lukaris i kisim bek dispela wok bisop.
Lukaris i tingting strong long mekim wok long dispela nupela rot i op bilong skulim ol pris na ol man nating bilong lotu Otodoks, olsem na em i laik kamapim wanpela Baibel na sampela liklik nius bilong lotu. Bilong mekim olsem, em i stretim rot bilong bringim i kam long Konstantinopel wanpela masin bilong prinim ol buk, na mausman bilong gavman bilong Inglan i helpim em long mekim olsem. Tasol taim masin i kamkamap long Jun 1627, ol birua bilong Lukaris i sutim tok long em olsem em i mekim wok long dispela masin bilong helpim wok politik, na bihain ol i bagarapim dispela masin. Nau Lukaris i mas kirap mekim wok long ol masin i stap long Jeniva.
Tanim Tok Bilong Ol Skripsa Grik
Lukaris i daun tru long tok bilong Baibel na long strong bilong en long skulim ol man, olsem na dispela i kirapim laik bilong em long kamapim wanpela Baibel long tok ples ol man nating inap kaunim. Em i luksave olsem tok ples ol i bin raitim Ol Skripsa Grik long en long pastaim, ol man long taim bilong em ol i no inap kisim gut tok bilong en. Olsem na namba wan buk Lukaris i laik ol i tanim, em Ol Skripsa Grik long tok Grik bilong ol man long taim bilong em. Maksimus Kalipolitis, wanpela bruder i gat bikpela save, em i kirap mekim dispela wok long Mas 1629. Planti man bilong lotu Otodoks ol i ting dispela wok bilong tanim Baibel i no stret, maski tok bilong Baibel long tok ples bilong pastaim em i no klia na ol man i save kaunim ol i no inap kisim gut tok. Bilong amamasim ol dispela man, Lukaris i prinim tok ples bilong pastaim long wanpela blok na tok ples bilong ol man long taim bilong em long narapela blok. Em i raitim sampela liklik hap tok tasol arere long en. Bihain liklik long Kalipolitis i givim dispela rait long Lukaris, Kalipolitis i dai, olsem na Lukaris yet i kaunim dispela rait bilong save i gat sampela popaia long en o nogat. Ol i prinim dispela rait bihain liklik long Lukaris i dai long yia 1638.
Maski Lukaris i bin was gut long dispela wok bilong tanim tok, planti bisop i kros nogut long en. Lukaris i laikim tru Tok Bilong God na dispela i kamap ples klia long ol tok i go pas long dispela Baibel. Em i raitim tok olsem ol tok bilong Baibel long tok ples ol manmeri i save toktok long en, em i olsem “switpela tok yumi bin kisim long heven.” Em i strongim ol manmeri “long kisim save long olgeta tok [bilong Baibel],” na em i tok i no gat narapela rot bilong lain long “olgeta samting long bilip i stret . . . long rot bilong Buk Holi bilong God tasol.”—Filipai 1:9, 10.
Lukaris i sutim strongpela tok long ol man i tambuim pasin bilong stadi long Baibel na long ol man i sakim Baibel ol i bin tanim long tok ples ol i bin raitim long pastaim. Em i tok: “Sapos yumi toktok o kaunim tok yumi no gat save long en, dispela i olsem yumi tromoi toktok bilong yumi long win.” (Skelim wantaim 1 Korin 14:7-9.) Bilong pinisim tok bilong em long tok i go pas, em i tok: ‘Taim yupela olgeta i kaunim dispela Buk Holi bilong God long tok ples bilong yupela yet, tingim ol gutpela samting yupela i kisim long dispela tok yupela i kaunim, na God i ken soim gutpela rot long yupela.’—Sindaun 4:18.
Buk Bilong Autim Bilip
Bihain long em i kirapim ol long mekim dispela wok bilong tanim Ol Skripsa Grik, Lukaris i mekim narapela bikpela samting. Long 1629 em i prinim wanpela buk long Jeniva, em buk bilong Autim Bilip. Em i wanpela buk i kamapim ol bilip bilong em yet na em i laik Misin Otodoks i kisim ol dispela bilip olsem ol bilip bilong misin. Buk The Orthodox Church i tok, dispela buk i kamapim ples klia olsem ‘bilip Otodoks long lain pris na sampela lain holi bilong lotu em i no gat as, na pasin bilong lotuim ol imis i samting nogut, na pasin bilong beten long ol santu i olsem pasin bilong lotu long ol god giaman.’
Dispela buk i gat 18 bikpela tok long en. Namba 2 bikpela tok i olsem: God yet i as bilong ol tok bilong Baibel na tok bilong en i gat strong tru, winim tok bilong misin. Buk i tok: “Mipela bilip olsem God i bin givim Baibel Holi long yumi . . . Mipela bilip olsem tok bilong Baibel Holi i gat strong tru, winim tok bilong Misin. Kisim skul long rot bilong Holi Spirit i narapela kain long kisim skul long rot bilong wanpela man.”—2 Timoti 3:16.
Namba 8 na namba 10 bikpela tok i olsem: Krais Jisas tasol i stap olsem Namelman, na Hetpris, na Het bilong kongrigesen. Lukaris i raitim tok olsem: “Mipela bilip olsem Bikpela bilong yumi Jisas Krais em i sindaun long han sut bilong Papa bilong Em na long dispela hap Em i mekim ol samting bilong helpim yumi. Em tasol i gat namba bilong mekim wok olsem wanpela trupela hetpris na namelman, na i stret em i mekim dispela wok.”—Matyu 23:10.
Namba 12 bikpela tok i olsem: Misin inap lusim stretpela rot na popaia, olsem ol inap ting tok giaman em tok tru, tasol strong bilong spirit holi inap helpim misin long rot bilong ol gutpela pris. Long namba 18 bikpela tok Lukaris i tok yet olsem klinpaia em i wanpela stori nating tasol. Em i tok: “Yumi save, ol i no laik tokaut olsem Klinpaia em i wanpela stori nating.”
Long pinis bilong dispela buk bilong Autim Bilip i gat sampela askim na bekim. Long dispela hap Lukaris i tok, olgeta wan wan man i stap gut long lotu ol i mas kaunim Baibel na sapos wanpela Kristen i no kaunim Baibel, dispela inap nogutim em. Na em i tok moa olsem ol i mas sakim ol namba 2 lain buk i no hap tru bilong Baibel.—KTH 22:18, 19.
Namba 4 askim i tok: “Yumi mas ting olsem wanem long ol Imis?” Lukaris i bekim tok olsem: ‘Buk Holi bilong God i skulim yumi, na em i tok klia olsem: “Yupela i no ken wokim wanpela giaman god, na yupela i no ken wokim piksa bilong wanpela samting i stap long heven o i stap long graun o insait long wara i stap aninit long graun. Yupela i no ken brukim skru long wanpela giaman god o piksa na lotuim em; [Kisim Bek 20:4, 5]” yumi no ken lotuim wanpela man o animal samting, yumi mas lotuim tasol Man bilong wokim heven na graun, na brukim skru long Em tasol. Baibel Holi i tambuim pasin bilong lotuim ol imis, olsem na yumi sakim ol dispela samting, nogut yumi lusim tingting long Man bilong wokim olgeta samting, na yumi lotuim ol kala, na ol piksa bilong lotu ol i wokim, na man o animal samting.’—Aposel 17:29.
Long dispela taim bilong ol man i stap tudak long ol samting bilong spirit Lukaris i no inap save gut long olgeta popaia,a tasol em i bin wok strong bambai Baibel i ken stap olsem as bilong ol bilip bilong misin, na em i bin wok long skulim ol man long ol tok bilong Baibel.
Bihain stret long em i kamapim dispela buk, ol man i birua gen long Lukaris. Long 1633, Siril Kontari, wanpela birua bilong Lukaris na wanpela man i bosim lotu long Beria (nau em Alepo), em i traim long pasim tok wantaim ol Otoman bambai em i ken kisim namba bilong Lukaris. Tasol pasin trik bilong Kontari i lus nating taim em i no inap givim mani long ol. Olsem na Lukaris i holim yet namba bilong em. Long yia bihain, Atanesias bilong Tesalonaika em i givim 60,000 mani silva bilong kisim dispela namba. Orait, ol Otoman i rausim gen Lukaris long wok bilong em. Tasol insait long wanpela mun ol i singautim em gen na em i kisim bek namba bilong em. Long dispela taim, Siril Kontari i bin bungim 50,000 mani silva, olsem na nau ol i rausim Lukaris i go long ailan Rodes. Bihain long 6-pela mun, ol pren bilong Lukaris inap helpim em long kisim bek namba bilong em.
Tasol long 1638, ol Jesuit na ol lain Otodoks i save wok wantaim ol, ol i sutim tok long Lukaris olsem em i laik daunim Gavman Otoman. Orait king bilong ol Otoman i tok Lukaris i mas dai. Ol i holim Lukaris, na long Julai 27, 1638, ol i kisim em i go long wanpela bot olsem ol i laik rausim em i go long wanpela hap. Taim bot i kirap raun long solwara, ol i pasim nek bilong Lukaris na em i dai. Ol i planim Lukaris klostu long nambis, na bihain ol i kamautim skin bilong em na tromoi long solwara. Ol man bilong kisim pis i painim skin bilong Lukaris na bihain ol pren bilong em i planim skin bilong em.
Dispela i Lainim Yumi Long Sampela Samting
Wanpela saveman i tok: ‘Yumi no ken lusim tingting olsem wanpela bikpela wok bilong Lukaris em long helpim ol pris na lain bilong lotu long kisim sampela save moa, em wanpela samting ol i sot tru long en bihain long yia 1500 i go inap long yia 1630 samting.’ Planti hevi i pasim Lukaris long inapim dispela wok bilong em. Inap 5-pela taim ol i bin rausim namba bilong em olsem bisop. Inap 34 yia bihain long em i dai, wanpela lain bilong bosim misin long Jerusalem i tokaut olsem ol bilip bilong Lukaris em ol bilip giaman. Ol i tok, ‘ol man nating i no ken kaunim Baibel, nogat, ol man i save stadi long ol strongpela tok bilong God, ol tasol i ken mekim olsem bihain long ol i bin skelim gut ol tok i stret long dispela samting.’ I olsem ol i tok, ol pris tasol i gat save bilong mekim olsem.
Long dispela taim tu, lain i save bosim ol samting bilong lotu ol i pasim wok bilong helpim lain bilong ol long kisim Tok Bilong God. Long pasin nogut ol i bagarapim man i tokaut long sampela bilip kranki bilong ol i no stap long Baibel. Dispela lain i olsem nambawan birua bilong pasin bilong i stap fri long mekim lotu na tok i tru. Sori tru, long kain kain rot dispela tingting i stap long nau tu. Dispela em i wanpela samting i helpim yumi long tingim samting i save kamap taim ol pris pasto i wokim ol kain kain trik na giaman bilong pasim ol man long i stap fri long bihainim tingting bilong ol na long kamapim dispela tingting.
[Futnot]
a Long buk bilong em (Autim Bilip), em i kamapim olsem em i bilip long God Triwan, na em i bilip olsem God i makim pinis ol samting i mas painim ol man, na man i gat tewel—ol dispela bilip i no stap long Baibel.
[Blok/Piksa long pes 28]
Lukaris na Rait Codex Alexandrinus
Wanpela nambawan samting i stap long Bikpela Haus Buk Bilong Briten, em Codex Alexandrinus, wanpela olpela rait bilong Baibel bilong yia 430 C.E. samting. Ol i ting, bipo dispela rait i gat 820 lip olsem pes na 773 bilong ol dispela lip i stap yet.
Taim Lukaris i stap olsem bisop bilong Aleksandria, Isip, em i gat planti buk. Taim em i kamap bisop long Konstantinopel, em i kisim dispela rait Codex Alexandrinus i go wantaim em. Long 1624, em i givim dispela rait long mausman bilong gavman bilong Briten em i stap long Turki bilong givim olsem presen long king bilong Inglan, em Jems Namba Wan. Sals Namba Wan i kamap senis bilong Jems, na inap 3-pela yia bihain ol i givim dispela rait long em.
Long 1757, Haus Buk Bilong King i kamap wanpela samting bilong ol man bilong Briten, na dispela nambawan rait i stap long wanpela rum (John Ritblat Gallery) long nupela Bikpela Haus Buk Bilong Briten.
[Ol Kredit Lain]
Gewerbehalle, Vol. 10
From The Codex Alexandrinus in Reduced Photographic Facsimile, 1909
[Piksa Kredit Lain long pes 26]
Bib. Publ. Univ. de Genève