Ol Tisa Bilong Lotu—Ol i Helpim Tok i Tru Bilong Baibel o Nogat?

Maski yu tok yu wanpela Kristen o yu no tok olsem, ating ol dispela man i stiaim tingting bilong yu long God bilong Baibel, na Jisas, na ol lotu Kristen. Wanpela bilong ol dispela man ol i bin kolim em Maus Gol; narapela ol i kolim Bikpela. Ol i stori long ol dispela man olsem “ol i kamapim tru ol samting bilong Krais.” Ol dispela man ol i husat? Em ol saveman bilong bipo ol i bin raitim ol buk bilong lotu, na ol tisa bilong lotu, na ol saveman bilong ol samting bilong graun. Ol dispela man i bin stiaim tru planti tingting bilong nau ol i kolim “Kristen,”​—⁠em ol Tisa Bilong Lotu.

WANPELA saveman bilong lotu bilong lain Grik Otodoks, Demetrios J. Constantelos, em i tok: “Ol pes bilong Baibel i no inap holim Spirit Holi em i save kamapim tok bilong God.” Yu ting i gat narapela samting i kamapim tru ol tok bilong God? Long buk bilong em (Understanding the Greek Orthodox Church) Constantelos i tok: ‘Ol Tok Holi Bilong Bipo na Baibel Holi ol i olsem tupela samting i save kamapim ol tok bilong God.’

As bilong ol “Tok Holi” em ol tok na ol rait bilong ol Tisa Bilong Lotu. Em ol tisa bilong lotu i gat nem na ol saveman ol i kolim “Kristen,” em ol bin stap namel long yia 100 na 500 C.E. samting. Ol i bin stiaim tingting bilong ol “Kristen” long nau i go inap long wanem mak? Olsem wanem? Ol i bin holimpas ol tok bilong Baibel long ol samting ol i skulim ol man long en? Long ol disaipel bilong Jisas Krais, wanem samting i mas i stap olsem as bilong tok i tru bilong ol Kristen?

Stori Bilong Ol

Long yia 150 C.E. samting, ol man i tok ol i Kristen ol i mas lukautim strong bilip bilong ol, long wanem, ol Rom i mekim nogut long ol, na ol lain i lusim bilip bilong misin Kristen ol i laik bagarapim bilip bilong ol. Tasol long dispela taim i gat planti man tru em ol i bin kamapim tingting bilong ol long ol samting bilong lotu. Ol man i bin tok pait long ol tok olsem Jisas em i “God” o nogat, na spirit holi em i wanem samting tru na i mekim wanem ol wok, na ol dispela tok pait i mekim na tingting bilong ol man i bruk bruk long ol kain kain bilip. Ol bikpela tok pait i kamap na ol lain i bruk bruk long ol bilip “Kristen,” na dispela kros i go insait long ol samting bilong politik na sindaun bilong ol man, olsem na sampela taim ol kros pait i kamap, na ol man i bikhet long gavman, na tu, ol bikpela pait i kamap. Saveman Paul Johnson i tok: “Taim lotu Kristen [giaman] i kamap nupela, ol tok i paul nabaut, na ol i tok pait na i bruk bruk, na dispela pasin i stap inap long nau. . . . Kirap long taim bilong ol aposel na i kam inap long yia 200 AD samting, long hap bilong sentral na isten Mediterenian i gat kain kain tingting bilong lotu, na narapela i resis wantaim narapela long kamapim ol dispela tingting. . . . Olsem na kirap long taim ol lotu Kristen i kamap nupela ol i bihainim kain kain bilip Kristen na ol i no wankain liklik.”

Long dispela taim bipo, ol man bilong raitim ol buk bilong lotu em ol i tingting strong olsem ol i mas kamapim insait bilong ol bilip “Kristen” long rot bilong kain kain tingting bilong ol man, ol i kamap planti. Bilong amamasim ol haiden i gat bikpela skul na ol i kamap “Kristen,” ol dispela man bilong raitim ol buk bilong lotu ol i strong long kamapim tok bilong ol buk bilong ol Grik na Juda bilong pastaim. Kirap long taim bilong Jastin Matir (100-165 C.E. samting), em i bin raitim ol tok long tok ples Grik, ol man i tok ol i Kristen ol i kisim tru tingting bilong ol Grik.

Dispela i kamap ples klia long ol rait bilong Origen (185-254 C.E. samting), em wanpela man Grik bilong Aleksandria na em i raitim ol buk. Long ol pepa bilong Origen (On First Principles), em namba wan taim wanpela man i kamapim insait bilong ol bikpela bilip bilong lotu ol i kolim “Kristen” long rot bilong ol tok bilong ol saveman Grik. Long Kibung Bilong Naisia (325 C.E.), ol i traim long kamapim olsem Krais em i “God,” na dispela i givim nupela strong long pasin bilong kamapim insait bilong ol bilip ol i kolim “Kristen.” Kirap long dispela taim ol kibung bilong ol lotu i wok long kamapim insait bilong olgeta liklik samting bilong ol bilip bilong ol.

Ol Man Bilong Raitim Buk na Mekim Tok

Yusibius bilong Sisaria, em i bin raitim ol buk long taim bilong namba wan Kibung Bilong Naisia, em i wok wantaim King Konstantin. Inap olsem 100 yia bihain long dispela kibung, klostu olgeta tisa bilong lotu i bin raitim ol buk long tok Grik, na ol i bin wok strong tru na mekim planti tok pait long makim bilip bilong God Triwan i olsem nambawan bikpela bilip bilong ol lotu bilong Kristendom. Sampela man i go pas long dispela wok em Atanesias, em wanpela bisop bilong Aleksandria, na 3-pela hetman bilong lotu bilong Kapadosia, Esia Maina​—⁠em Bikpela Basil, brata bilong em Gregori bilong Nisa, na pren bilong ol, em Gregori bilong Nasiansus.

Ol man bilong raitim ol buk na ol man bilong autim tok bilong lotu long dispela taim, ol i bin save gut tru long mekim ol tok. Gregori bilong Nasiansus na Jon Krisostom (insait bilong dispela nem i olsem “Maus Gol”) ol i mekim ol tok long tok ples Grik, na Ambros bilong Milan na Ogastin bilong Hipo ol i mekim ol tok long tok ples Latin. Ol i bin save gut tru long mekim ol tok, na ol i saveman tru long dispela bikpela wok i gat namba long taim bilong ol. Wanpela man bilong raitim ol buk na i gat strong tru long stiaim tingting bilong ol man long dispela taim, em Ogastin. Ol pepa bilong em i tokaut long ol samting bilong lotu ol i wok long stiaim yet tingting bilong ol man ol i kolim “Kristen” long nau. Jerom em man i gat bikpela namba tru long taim bilong em long raitim ol buk, na em i bin go pas long tanim Baibel i go long tok Latin (Baibel Vulgate), em i bin stap long ol tok ples bilong pastaim.

Tasol i gat sampela bikpela askim olsem: Olsem wanem? Ol dispela Tisa Bilong Lotu i bihainim stret ol tok bilong Baibel? Long ol samting ol i skulim ol man long en, ol i holimpas ol tok bilong Baibel? Ol rait bilong ol i gutpela bilong helpim yumi long kisim stretpela save bilong God?

Ol Tok Bilong God o Bilong Ol Man?

I no longtaim i go pinis na wanpela Bikman bilong lotu Grik Otodoks, em Metodius bilong Pisidia, em i bin raitim wanpela buk (The Hellenic Pedestal of Christianity) bilong kamapim olsem ol pasin na tingting bilong ol Grik i as bilong ol bilip ol i kolim “Kristen” long nau. Long dispela buk em i tokaut strong olsem: “Klostu olgeta Tisa Bilong Lotu i gat nem ol i ting olsem tingting bilong ol Grik inap helpim tru ol, na ol i kisim ol dispela tingting long ol rait bilong ol Grik bilong bipo, na ol i mekim wok long en bilong kisim save na kamapim stret ol tok i tru bilong lotu Kristen.”

Yumi ken tingim dispela bilip olsem Papa, na Pikinini, na spirit holi ol i stap olsem God Triwan. Bihain long Kibung Bilong Naisia planti Tisa Bilong Lotu ol i strong tru long bilip long God Triwan. Ol rait bilong ol i mekim na bilip bilong God Triwan i kamap olsem wanpela bikpela bilip bilong Kristendom. Tasol olsem wanem? Bilip bilong God Triwan i stap long Baibel? Nogat. Olsem na ol Tisa Bilong Lotu i kisim we dispela bilip? Wanpela dikseneri (A Dictionary of Religious Knowledge) i kamapim olsem planti man i tok dispela bilip bilong God Triwan “em i wanpela bilip giaman ol i kisim long ol lotu haiden, na ol i skruim long ol bilip Kristen.” Na wanpela buk (The Paganism in Our Christianity) i tok: “As tru bilong bilip bilong [God Triwan] em ol lotu haiden tasol.”a​—⁠Jon 3:​16; 14:⁠28.

Na yumi ken tingim dispela bilip olsem man i gat tewel i no save dai, em wanpela bilip olsem taim bodi i dai, wanpela hap bilong em i stap laip yet. Long dispela samting tu ol Tisa Bilong Lotu i go pas long bringim dispela bilip i kam insait long wanpela lotu em bipo ol i no save liklik long dispela bilip olsem man i gat tewel i no save dai. Baibel i kamapim long ples klia olsem taim man i dai, olgeta hap bilong em i save dai: “Sapos wanpela man i mekim sin, dispela man tasol i mas i dai.” (Esekiel 18:⁠4) I gat wanem as na ol Tisa Bilong Lotu i bilip olsem man i gat tewel i no inap i dai? Wanpela buk (New Catholic Encyclopedia) i tok: “Tingting bilong ol lotu Kristen olsem God i wokim tewel na putim long bodi long taim pikinini i kamap nupela insait long bel bilong mama, em wanpela tingting i bin wok long kamap insait long planti handet yia. Origen, long hap bilong Is, na Santu Ogastin, long hap bilong Wes, ol i . . . kamapim strong dispela bilip na tingting olsem man i gat tewel. . . . Tok bilong [Ogastin] . . . i bin kamap (wantaim sampela kranki bilong en) long rot bilong tingting bilong Pleto.” Na nius Presbyterian Life i tok: “Tingting bilong ol Grik ol i kisim long ol lotu haiden bilong bipo em i as bilong dispela bilip olsem yumi gat tewel, na bihain Pleto, em man bilong painim save bilong dispela graun, em i kamapim strong moa.”b

As Tru Bilong Tok i Tru Bilong Ol Kristen

Nau yumi skelim pinis stori bilong ol dispela Tisa Bilong Lotu, na tu, yumi skelim as bilong sampela bilip bilong ol, olsem na i stret yumi kamapim askim olsem: I stret wanpela Kristen tru i kisim ol bilip bilong ol Tisa Bilong Lotu olsem as bilong bilip bilong em? Orait nau yumi ken larim Baibel i bekim dispela askim.

Wanpela samting i olsem: Jisas Krais yet i daunim tru pasin bilong kisim wanpela biknem bilong lotu olsem “Papa [o Pater]” taim em i tok: “Long graun hia yupela i no ken kolim wanpela man em i papa bilong yupela. Wanpela tasol em i Papa bilong yupela, na em i stap long heven.” (Matyu 23:⁠9) Pasin bilong kolim wanpela man bilong lotu olsem “Papa,” o “Pater,” i no stret wantaim pasin Kristen na tok bilong Baibel. Ol i pinis long raitim Tok Bilong God long yia 98 C.E. samting, em laspela hap bilong en em ol rait bilong aposel Jon. Olsem na ol Kristen tru i no gat wok long tingim wanpela man i olsem as bilong kamapim ol tok bilong God. Ol i was gut, nogut ol i kisim tok bilong ol man na long dispela rot ol i ‘daunim tok bilong God.’ Sapos yumi larim tok bilong ol man i kisim ples bilong Tok Bilong God, dispela inap bagarapim yumi long ol samting bilong spirit. Jisas i bin tokaut olsem: “Sapos aipas i soim rot long narapela aipas, orait tupela wantaim bai i pundaun long hul.”​—⁠Matyu 15:​6, 14.

Olsem wanem? Ol Kristen i mas kisim sampela tok hait moa, na i no ol tok bilong God long Baibel tasol? Nogat. Buk Kamapim Tok Hait i givim tok lukaut long ol man olsem ol i no ken skruim sampela tok moa long Baibel. Baibel i tok: “Sapos wanpela man i skruim narapela tok long dispela tok, orait ol dispela samting nogut tru God i tok long en long dispela buk, em God bai skruim long ol samting i mas kamap long dispela man.”​—⁠KTH 22:⁠18.

Tok i tru bilong ol Kristen i stap long Baibel. (Jon 17:17; 2 Timoti 3:16; 2 Jon 1-4) Bilong kisim stretpela save long Baibel yumi no gat wok long save long tingting bilong ol man. Ol man i bin traim long kisim save long ol tok bilong God long rot bilong ol tingting na save bilong ol man, olsem na i stret yumi ken kamapim gen sampela askim bilong aposel Pol, olsem: “Orait nau bai yumi tok wanem long ol gutpela tingting na save bilong ol saveman bilong dispela graun? Bai yumi tok wanem long ol man i save tumas long lo bilong Moses? Na long ol man i save tumas long pait long toktok? God i bin mekim olgeta save bilong ol man bilong dispela graun i kamap olsem kranki toktok tasol.”​—⁠1 Korin 1:⁠20.

Na tu, kongrigesen Kristen tru i olsem “strongpela pos i karim tok tru.” (1 Timoti 3:15) Ol wasman bilong en ol i was gut long ol samting ol i skulim kongrigesen long en, na ol i no larim sampela bilip giaman i kam insait long en. (2 Timoti 2:​15-18, 25) Ol i was gut bambai ol profet giaman na tisa giaman na ol man bilong kamapim kain kain tok giaman, ol i no ken kam insait long kongrigesen. (2 Pita 2:⁠1) Taim ol aposel i dai pinis, ol Tisa Bilong Lotu i larim “tok bilong ol spirit bilong giaman na ol spirit nogut” i kam insait long kongrigesen Kristen.​—⁠1 Timoti 4:⁠1.

Ol samting nogut bilong dispela pasin i kamap ples klia long ol lotu i holim nating nem Kristen long nau. Ol  bilip na pasin bilong ol i narapela kain tru long tok i tru bilong Baibel.

[Ol Futnot]

[Blok/Piksa long pes 18]

OL TISA BILONG KAPADOSIA

Wanpela bruder na man bilong raitim ol buk, nem bilong em Kallistos, em i tok: ‘Misin Otodoks i save litimapim tru nem bilong ol man bilong raitim ol buk bihain long yia 300 C.E., na ol i litimapim moa yet ol man ol i kolim “tripela Bikpela Tisa Bilong Lotu,” em Gregori bilong Nasiansus, na Bikpela Basil, na Jon Krisostom.’ Olsem wanem? Baibel i as bilong ol tok bilong ol dispela Tisa Bilong Lotu? Wanpela buk (The Fathers of the Greek Church) i tok long Bikpela Basil olsem: ‘Ol buk em i bin raitim i kamapim long ples klia olsem long olgeta taim em i bin strong long bihainim tingting bilong Pleto, Homa, na ol saveman i raitim ol stori long ol samting i bin kamap bipo na ol tisa i mekim ol tok, na tok bilong ol dispela man i stiaim pasin bilong em long raitim ol buk. . . . Basil i stap yet olsem man “Grik.” ’ Na i wankain tu long Gregori bilong Nasiansus. ‘Long tingting bilong em, sapos Misin i bihainim tru olgeta pasin bilong ol Grik, dispela em i nambawan rot bilong kamapim olsem Misin i winim tru ol narapela misin.’

Profesa Panagiotis K. Christou i tok long dispela tripela tisa olsem: “Tru, sampela taim ol i givim tok lukaut long ‘olkain giaman save na toktok nating’ [Kolosi 2:8]​—⁠bambai tok bilong ol i stret wantaim ol lo bilong Nupela Testamen​—⁠tasol long wankain taim ol i strong tru long stadi long save bilong dispela graun na ol lo bilong en na ol i kirapim ol narapela long stadi long ol dispela samting.” Dispela i kamapim long ples klia olsem ol dispela tisa bilong lotu i no bilip olsem ol tok bilong Baibel tasol inap long helpim ol tok bilong ol. Tasol dispela pasin bilong painim ol narapela kain tingting bilong strongim tok bilong ol, nogut dispela i kamapim olsem ol tok bilong ol i no stret wantaim ol tok bilong Baibel, a? Aposel Pol i givim tok lukaut long ol Kristen Hibru olsem: “Yupela i no ken larim ol narakain narakain tok i pulim bel bilong yupela.”​—⁠Hibru 13:⁠9.

[Kredit Lain]

© Archivo Iconografico, S.A./CORBIS

[Blok/Piksa long pes 20]

SIRIL BILONG ALEKSANDRIA—EM TISA BILONG LOTU OL I GAT TOK LONG EM

Planti man tru i gat tok long wanpela Tisa Bilong Lotu, nem bilong em Siril bilong Aleksandria (375-444 C.E. samting). Wanpela man bilong raitim ol stori bilong ol lotu, em Hans von Campenhausen, em i tok Siril i “man bilong bilip olsem tok bilong em tasol i stret, na man bilong pait na giaman, na man bilong hambak long wok em i kisim na bikpela namba em i holim,” na em i tok moa olsem, “long tingting bilong Siril, ol tok i helpim em long kisim bikpela strong na namba moa, ol dispela tok tasol i stret . . . Em i no bel hevi liklik long pasin nogut tru bilong em long mekim ol wok.” Taim em i stap bisop bilong Aleksandria, Siril i mekim wok long kain kain pasin nogut bilong rausim bisop bilong Konstantinopel, olsem grisim ol man, na mekim tok baksait, na bagarapim gutnem bilong em. Ol man i ting em yet i tok na long 415 C.E. ol i kilim i dai wanpela saveman i gat nem, em Hipasia. Campenhausen i stori long ol buk Siril i raitim na em i tok: ‘Em i kirapim pasin bilong stretim ol askim bilong ol bilip long rot bilong bihainim tok bilong kain kain man i gat namba, na i no long rot bilong Baibel tasol.’

[Piksa long pes 19]

Jerom

[Kredit Lain]

Garo Nalbandian